A r X e o L o g ġ y a V ə e t n o q r a f ġ y a ġ n s t ġ t u t u

Tütünçülük.  BaĢqa  texniki  bitkilərə  nisbətən  tütünün  Azərbaycanda  becəril-

məsi tarixən o qədər də qədim deyildir. Ölkədə bu bitki əsasən XVII-XVIII əsrlərdən 

etibarən  becərilməyə  baĢlanmıĢdır.  XIX  əsrdə  Azərbaycanın  bəzi  bölgələrində 

tütünçülük daha geniĢ yayılmıĢdı. XIX əsrin əvvəllərində Qazax, ġəmĢədil nahiyələrində, 

Yelizavetpol  dairəsində  və  Qarabağ  əyalətində  tütünün  becərildiyi  məlumdur.  Daha 

sonrakı  illərdə  isə  ġəki,  Naxçıvan,  ġirvan  və  TalıĢ  torpaqlarında  da  tütün  becərilmiĢdir. 

Azərbaycanın  bəzi  bölgələrində  tütün  bitkisi  becərilmiĢsə  də,  lakin  XIX  əsrin  birinci 

yarısında  tütünçülük  müstəqil  bir  təsərrüfat  sahəsinə  çevrilə  bilməmiĢdi.  Yüksək  növlü 

tütünə olan tələbatın artması ilə onun becərilməsinə də daha çox qayğı göstərilir və əkin 

sahəsi geniĢləndirilir. Azərbaycanın tütünçülüklə məĢğul olan rayonlarında baĢqa növlərlə 

yanaĢı, tədricən Amerika, Havana, alban, perqam [51] növləri və həmçinin türk növü 

də becərilirdi. 

XIX əsrin ikinci  yarısından etibarən Azərbaycanda tütün əkini sahələri xeyli 

artaraq bu təsərrüfat sahəsi əhalinin  gəlir  mənbəyindən birinə çevrilməyə baĢlayır.  XIX 

əsrin  70-ci  illərində  ġəki,  Quba  qəzalarında,  Zaqatala  dairəsində  tütün  bitkisi  daha  geniĢ 

Ģəkildə  əkilib-becərilmiĢ  və  Azərbaycanın  əsas  tütünçülük  rayonları  sayılmıĢdır.  Əgər 

yoxsul kəndlilər tütünü ancaq öz həyətyanı sahələrində əkirdilərsə. mülkədarların əlində 

daha  iri  tütün  plantasiyaları  cəmlənmiĢdi.  Tütün  məhsulu  əsasən  yerli  bazarlarda 

satılır,Yelizavetpoldakı  tütün  fabrikinə  təhvil  verilir,  qismən  də  Gürcüstan  və 

Rusiyaya göndərilirdi [52]. 

 

 

 

 

 

 

XX  əsrin  əvvəllərində  Azərbaycanda  tütünçülük  daha  da  inkiĢaf  etmiĢdi. 

Hələ  XIX  əsrin  sonlarında  xaricdən  Rusiyaya  gətirilən  tütünə  yüksək  gömrük 

---

 

 

204 

qoyulması ilə əlaqədar olaraq xaricdən gətirilən tütünün qədəri xeyli azalmıĢdı. Bu 

da  öz  növbəsində  Azərbaycanda  tütünçülüyün  inkiĢaf  etdirilməsinə  təkan  verdi. 

Tütün  əkinlərinin  geniĢləndirilməsi  və  məhsul  artımı  nəticəsində  Rusiya 

bazarlarına Azərbaycandan aparılan tütünün qədəri də xeyli çoxalmıĢdı. Bu dövrdə 

ġəki  qəzası  və  Zaqatala  dairəsi  tütünçülükdə  daha  çox  inkiĢaf  edərək  sənaye 

tütünçülüyü rayonlarına çevrilmiĢdi. Göyçay və Quba qəzalarında da tütün istehsal 

edilirdi.  Lakin  yüksək  keyfiyyətli  tütünün  əsas  istehsalçısı  Zaqatala  dairəsi  idi. 

Burada istehsal edilən tütünün 90 faizi yüksək növ məhsul hesab olunurdu [53]. 

Azərbaycanda  XX  əsrin  əvvəllərində  muzdlu  əməyə  əsaslanan  iri 

kapitalist  tütün  plantasiyaları  ilə  yanaĢı  əmək  prosesində  bütün  iĢləri  özləri  görən 

kəndli tütünçülük təsərrüfatları da mövcud idi. 

Azərbaycanda yaĢayan ruslar da tütünçülüklə məĢğul olurdular. XX əsrin 

əvvəllərində  Kubandan  köçüb  gələn  rus  kəndliləri  ġəki  qəzasında  4  tütünçülük 

plantasiyası yaratmıĢdılar [54]. XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanın tütün məhsulu 

Nuxa,  ġamaxı,  Bakı  və  bir  sıra  Ģəhərlərdə  olan  tütün  fabriklərinə  göndərilirdi. 

Lakin  tütün  daha  çox  Rusiyaya  satıĢa  aparılırdı.  Xarici  ölkələrə,  xüsusilə  Ġrana 

Azərbaycan tütünü ixrac edilirdi [55]. Göründüyü kimi, XX əsrin birinci rübündə 

Azərbaycanda tütünçülük əvvəlki dövrlərə nisbətən xeyli inkiĢaf etmiĢ və əhalinin 

iqtisadi həyatında müəyyən rol oynamıĢdır. 

Böyük  zəhmət  və  qayğı  tələb  edən  tütün  bitkisinin  əkilib-becərilməsi, 

---

 

 

205 

dərilib-qurudulması  və  baĢqa  iĢlərin  çoxu  əl  ilə  görülürdü.  Azərbaycanda 

tütünçülüklə məĢğul olan ərazilərdə, xüsusilə ġəki-Zaqatala bölgəsində onun əkilib 

becərilməsilə  əlaqədar  olaraq  meĢəliklər  qırılıb  əkin  sahələrinə  çevrilmiĢdir.  Bir 

qayda olaraq tütün plantasiyaları xıĢ və kotanla ĢumlanmıĢdır. 

Tütün  eyni  bir  sahədə  bir  neçə  il  əkilib-becərilə  bilər.  Lakin  torpağın 

tərkibində  qida  maddəsinin  azalması,  xəstəliklərin  çoxalması  və  ziyanvericilərin 

artması  və  s.  səbəblərindən  bu  bitki  növbələĢdirilirdi.  Növbəli  əkində  tütün  eyni 

sahədə  hər  iki  ildən  bir  dəyiĢdirilir.  Tütün  əkiləcək  sahə  keyfiyyətli  Ģum  edilir. 

Payızda dondurma Ģumu edilən sahə yazda malalanır. ġitilin sahələrə basdırılması 

müddəti təxminən bir ay çəkir. ġitil əvvəlcədən düzəldilmiĢ Ģitilliklərdə yetiĢdirilir. 

ġitilliyə səpilən toxum ay yarıma, iki aya yetiĢir. Hazır Ģitillər sahəyə əl ilə - çubuq 

vasitəsilə sancılır. Bir hektarın Ģitillənməsi üçün gündə 20-30 kəndli iĢtirak edirdi. 

Yerli  iqlim  və  torpaqdan  asılı  olaraq,  tütün  plantasiyaları  bir  neçə  dəfə  suvarılır. 

Becərmə üç-dörd dəfə aparılır. Bol və keyfiyyətli tütün  məhsulu əldə etmək üçün 

onun baĢı və gövdəsi budanır. 

Tütündə cəmi altı dəfə dərim aparılır. Hər bir dərimin də öz adı vardır. Dib yar-

paq,  dib  üstü  yarpaq,  orta  yarpaq,  orta  üstü  yarpaq,  baĢ  altı  yarpaq,  baĢ  yarpaq. 

DərilmiĢ yarpaqlar səbətlərə yığılıb daĢınır. Yarpaqlar qıyıq vasitəsilə iplərə düzülür 

və qurudulur. Bir qayda olaraq tütün günün altında və ya xüsusi düzəldilmiĢ qurğularda 

qurudulur. Qurudulan tütün bağlanıb öz rəngini alana qədər saxlanılır. QurudulmuĢ tütün 

yarpaqları  çeĢidlərə  ayrıldıqdan  sonra  taylara  vurulur  və  möhkəm  bağlanır.  Tayların 

üzərinə tay ağacı qoyulub kəndir və ya məftillə bağlanır. BağlanmıĢ tay bezə bükülür. 

Taylardakı  tütün  arabalarla  qəbul  məntəqələrinə  göndərilərək  təhvil  verilir  və  emal 

edilirdi. 

Tütün bitkisi Azərbaycanın bəzi bölgələrində daha çox becərilmiĢ və əhalinin 

gəlir mənbələrindən birinə çevrilmiĢdir. 

Azərbaycanda feodalizm dövründən daha geniĢ halda becərilən lifli texniki bit-

kilər  toxuculuğun  inkiĢafına  təsir  göstərmiĢ  və  xalqın  məiĢətində  mühüm  rol  oy-

namıĢdır.