Microsoft Word monoqrafiya docx
Yüklə 7,02 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- NİZAMİNİN HƏYAT VƏ YARADICILIĞI GƏNCƏ ŞƏHƏRİ Doktor Əbdülhüseyn Zərrinkub
|
64 NİZAMİNİN HƏYAT VƏ YARADICILIĞI GƏNCƏ ŞƏHƏRİ Doktor Əbdülhüseyn Zərrinkub Gəncə şəhəri Arran torpağında Araz və Kür çaylarının əhatəsində yerləşmişdir. Gəncə İslam və Xristian dinlərinin sərhəddini təşkil edən bir ərazidədir. Fələstin, Şam, Misir səliblərin əlinə keçən zaman rus, gürcü, erməni kimi xristianlar Bizansın təhriki ilə Arrana köçürülmüşlər və onlar da islam torpaqları olan Gəncə, Şəmkir, Beyləqan, Bərdə və Tiflisə hücum edib oraları qarət etmişlər. Bu yerlərin islam sərhədlərini müsəlmanlar daim müdafiə etmiş, başqa bölgələrin camaatından da cihad üçün tələb edib kafirlərə qarşı yönəltmişlər. İraq Səlcuqları Məlikşah dövründə bu əraziləri mənimsəmiş, zəif vaxtlarında isə Azərbaycan Atabəylərinə həvalə etmişlər. Onlar da öz növbələrində Gəncəni hakimi məhəlli seçmişlər. Ətrafdan köməyə gələn insanlar da şəhərin müdafiəsinə qalxmışlar. Burada olan müxtəlif millətlərin nümayəndələri kürd, türk, ərəblər də bu cihada qatılmışlar. Təbiidir ki, bu ünsürlər öz adət və ənənələrini də gətirib yaymışlar. Bu əhalinin dili iran və ləhcələri Arrani-türk-azəri kimi olmuşdur. Hicri tarixi ilə 333-cü ildə Bərdə Arranın paytaxtı idi. Lakin Bərdə rus dəniz quldurları tərəfindən hücum edilib, viran qoyuldu, qarət edildi. Gəncə, Bərdə və Tiflis yolu üstündə olduğundan tədriclə rövnəqlənməyə başladı. Kürd mənşəli Şəddadilərin paytaxtı (340-cı il hicri) Səlcuqların qələbəsinə qədər (468 hicri) Məlikşahın övladlarından birinin əlində qaldı. Bərdə rus qarətindən özünə gələ bilmədiyindən Gəncə gündən-günə inkişafa doğru getdi. Gəncə, Şəddadilərin vaxtında get-gedə sərvət və cəmiyyəti artıraraq böyük ticarət mərkəzinə çevrildi. Gəncənin havası sağlamlıq üçün yararlı, xüsusilə yay vaxtı ətrafındakı yaylaqlar səfalı, yaşıl meşələr mənzərəli idi. Gəncənin yay vaxtı havası çox xoş olur. Gəncə çayı Gürcüstan dağlarından mənbəyini alıb şəhərin içərisindən keçir, şəhərə ayrıca bir təravət verirdi. Bu çay şəhəri iki yerə bölür. Bəzən daşqınlar zamanı şəhər əhalisi bir-birilə əlaqəni itirirdi. Digər tərəfdən Gəncə torpağı münbit, əkinçilik üçün yararlı, xeyli 65 miqdarda meyvə ağacları ilə əhatə olmuşdur. Tut ağacı burada çoxluq təşkil edirdi ki, bu da ipəkçiliyə təkan verirdi. Hətta, Gəncə ipəyi Bərdə ipəyindən daha üstün idi. Buna görə bu ipək hər yerdə məşhur idi. Gəncənin əkinçilik sahələri feodal qaydalarına uyğun olaraq şahzadə Sahib tərəfindən Səlcuqların hökmdarı Məhəmməd ibn Məlikşahın övladlarından biri tərəfindən idarə olunurdu, ya da Atabəyə tabe idi. Bu dövrdə kəndlilərin vəziyyəti şəhər qoşun başçıları və xaniman sahiblərinin əlində idi, onlardan asılı idi. Şəhər əhalisi müxtəlif təbəqələrdən olsalar da, əksəriyyəti sənətkarlıqla məşğul olardı. Şəhərlilərin çoxusunun inancı şiəlik olduğundan digər məzhəb sahiblərinə o qədər də öz aralarında yer verməzdilər. Digər tərəfdən buna müxalif qüvvələr də mövcud idi. Şəhər əhalisi daim rum və abxazların hücumuna məruz qalırdı. Bu üzdən də cavanlar hərb təlimləri keçirdilər. Onlara silahla davranmaq, suvari və hərb təlimləri öyrədirdilər. O zamanın tanınmış qazi və adlı-sanlı adamlarından Hezbərəldin, Möyəddin, Dayiəlhəd, Qasım Abdulla xalq tçərisində böyük nüfuza malik idilər. Bu qazilərin sərkərdələri din xadimləri və şəhərin Şəddadilər zümrəsi Gəncənin əsasını təşkil edib yaxın və uzaq ölkələrdən camaatı bura cəlb edirdilər. Bu üzdən də ticarət şəhəri kimi hər yerdən bura axın var idi. Bu dövrdə Əmir Keykavus ibn İskəndər «Qobusnamə» əsərinin müəllifi Arrana gəlib Gəncədə Şəddadilərdən Əbnəlsəvarın qonağı olmuşdur. Bu zaman Tiflis abxazların əlinə keçib Qafqaz səliblərinin iqamətgahına çevrildi. Gəncədə hicri 533-cü ildə dəhşətli zəlzələ baş verdi və 300 000 insan tələf oldu. Gürcü fərmandarı Dimitri də bu dağıntılardan istifadə edrək Gəncəni qarət etdi. O, hətta Gəncənin Dəmir darvazalarını qənimət kimi Gürcüstana apardı. Digər tərəfdən abxaz və rumlar şəhəri qarət edirdilər. Şəhərin uğrunda gedən bu hərc-mərclikdə Marağa Əhmədiyanlarından şəhər Ərdəbil Eldəgizlərinin əlinə keçdi. Azərbaycan Atabəyləri Gəncəni gürcü təhdidlərindən azad etməyə müvəffəq oldular. Daxili ittifaqlar da öz təsirini göstərirdi. Atabəy Eldəgiz və oğlanları Cahan Pəhləvan və Qızıl Arslan qoşun təşkil edib gürcülərin bütün həmlələrini dəf etdilər. Lakin müxalif qüvvələr və qazilərlə onların mübarizəsi davam edirdi. Eldəgizin xatını, Toğrul Səlcuqi Arslanın anası da müharibə və siyasət işlərinə qarışırdı. 66 Gəncə bu dövrdə Şəddadilərin təsirində olub fars ədəbiyyatı və şeirinin təsiri altında olmuşdur. Bu dövrdə Əbul Üla Gəncəvinin şeirləri məşhur idi. Məhsəti Gəncəvi şeirlərinin də yayıldığı bu şəhər böyük bir fars şeir mühitini əks etdirirdi. Bu dövrdə «Şəhər şairi» adlanan İlyas İbn Yusifin evinə üz tuturdular. Gəncənin cavan şairi Nizami Gəncəvinin qəzəl və qəsidələrini dinləyirdilər. Nizaminin şeirləri xüsusi bir qüdrətə malik idi. Onun elm, təfəkkür, hikmət dolu şeirləri hamının diqqətini özünə cəlb edirdi. Nizami hökmdarlara şeir həsr etsə də, bu, məddahlıqdan deyil, zərurətdən meydana gəlirdi. O, bu şeirləri dostluq hədiyyəsi kimi yazıb ithaf edirdi. Əsrin böyükləri də bunu bir ağıllı hərəkət kimi qəbul edirdilər. Onun nəsihətlərinin yerli-yerində olduğunu dərk edirdilər. Müxtəlif illərdə Nizaminin həyatı və yaradıcılığına toxunan təzkirəçilər onun haqqında pərakəndə məlumatlar vermişlər. Yazdıqları əsərlərin haqqında da doğru- dürüst bir məlumat yoxdur. Buna dəqiq yanaşmaq üçün tələb qoyulmuşdur. Şairin şeir dünyası çox dərin olduğundan tədqiqat işləri davam etdirilməlidir. Nizami Gəncədə Arran elində hicri 535-ci ildə bir-iki il ya əvvəl və ya sonra təvəllüd etmişdir. «Qum şəhəri Qəhrestanı» məhəlləsinə gəldikdə isə, bu təzkirəçilərin və nüsxə yazanların artırmalarıdır. Çünki, Nizami əsərlərində belə bir şey yoxdur. Nizaminin adı İlyas olsa da bəzi naşı təzkirəçilər səhvən onu İveys göstərmişlər. Atasının adı Yusif, babası Zəki Müəyyəd olmuşdur. Anası türk Rəisəsi, dayısı isə Ömərdir ki, Nizami onları hörmətlə yad edirdi. Bu ailə Gəncədə ehtirama malik olmuşdur. Atası barədə müfəssəl bir məlumat yoxdur. O, ya arranlı, ya da azəri mühacirlərindəndir. Nizami oğlu Məhəmmədi və qadını Afaqı türk əsilli hesab etdiyindən «Xosrov və Şirin»də də bunu xatırladır. Kürd əsillilər o zaman bütün Arranda, hətta Ermənistanda və Gürcüstanda mövcud olmuşlar. Bərdə və Tiflisdə kürdlər çoxluq təşkil edirdi. 515-ci ildə Bərdə Arranın paytaxtı oldu. Bu zaman şəhər darvazalarından biri onların əlində idi. Hətta, Bərdədə kürdlərin həftəlik bir bazarı da mövcud idi. 67 Gəncədə Şəddadilərin hökmdarlığı zamanı kürdlər şərəfli, şöhrətli nəzərə çarpırdılar. Artıq kürd nəslindən doğulan uşaqlar Gəncə mühitinə alışdırılıb savad alırdılar. Bütün bunlara baxmayaraq ta axır zamanlara qədər Nizami Gəncəvi haqqında tam, dolğun məlumat yoxdur. Nizami barədə yazanlar təhrif və səhvlərə yol vermişlər. Buna görə də Nizami irsi öyrənilməlidir. Nizaminin kimlərdən və necə təhsil alması barədə heç bir təzkirəçi geniş məlumat verməmişdir. Hər halda onun mükəmməl təhsil görməsi haqqında heç bir şübhə də yoxdur. Ancaq «Leyli və Məcnun» əsərində ata-anası və dayısı Xacə ömərin ölümü haqda danışır. Göstərir ki, onların sağlığında daha şövqlə şeir yazırdı. Şair göstərir ki, onların köməyi ilə müxtəlif alimlərlə tanış olmuş və dərs almışdır. Şeir, ədəbiyyatdan başqa, astronomiya, kimya, fəlsəfə, fars nəsri, söz sənəti barədə biliklərə yiyələnmişdir. Müəllimləri haqqında yüksək fikir söyləmişdir. Nəzərə çarpan odur ki, Nizami yaradıcılığının ilk illərində Firdovsinin «Şahnamə»si, Fəxrəddin Gürganinin «Veys və Ramin» əsəri və yazıları «Kəlilə və Dimnə» ilə tanış idi. Şairin geniş mütaliəsi ona cavanlıqdan riyaziyatı bilməsi, heç şübhəsiz şeyx rütbəsinin ona verilməsiylə tamamlanır. O, həkim kimi yüksək titula 40 yaşında layiq görüldü. Nizaminin dərin fikir fəlsəfəsi, dərin təfəkkürü şairi bu hörmətə, ehtiram və izzətə gətirib çıxartdı. Digər tərəfdən onun xalqdan aldığı hikmət və nəsihətlər əsərlərində təcəssüm etməklə onu xalqa daha yaxın edib sevdirdi. Şairin Qivami adlı qardaşı olmasını bəzi təzkirəçilər yazsalar da, Nizaminin əsərlərində buna eyham vurulmur. Nizami yaradıcılığına ən böyük təsir Firdovsinin təsiri olmuşdur. Firdovsidə adları çəkilən İskəndər, Bəhrami Gur, Xosrov və Şirin Nizamidə əsərə çevrilir. Bu əsərlərə Nizami yeni nöqtələr gətirmiş, xüsusiylə eşqi yeni bir mərhələyə çatdırmışdır. Buna görə də Nizami əsərləri bir yerdə qalmayıb, bir çox məmləkətlərə yayılmağa başladı. Nizami şeir dilinin gözəlliyi ilə tezliklə Xaqani, Fələki, Sənayi, Kamal Esfəhani kimi şairləri geridə qoydu. Nizami poeziyası tezliklə diqqət çəkdi. Onlar eşq, şərab və musiqini şeirin ecazkarlığı ilə birləşdirməyə çalışdılar. Digər tərəfdən Nizamidəki şeir istedadını görən 68 hökmdarlar özlərinə tərif üçün istifadəyə çalışırdılar. Bu dövrdə Atabəylərin hökmdarlığı yüksək səviyyədə idi. Nizamiyə də xüsusi rəğbət var idi. Şirvan və Dərbəndin hökmdarı şah Axistan Nizaminin əsərləri ilə tanışlıqdan sonra ona Qıpçaq qızı gözəl bir kəniz Afaqı hədiyyə göndərir. Bu kənizin şairin evinə gəlməsi yeni bir eşq şeirinin meydana gəlməsinə zəmin yaratdı. Tezliklə o, Afaqı özünə ömür-gün yoldaşı edir, ondan da Məhəmməd adlı bir oğlu dünyaya gəlir. Afaq da çox ağıllı qadın olduğundan Nizami ona kəniz deyil, öz qadını kimi baxır və elə ilk əsəri «Sirlər xəzinəsi»ndə buna eyham vurur. Afaq öz gözəlliyi ilə Nizami yaradıcılığına yeni bir eşq təravəti bəxş edir. Nizami «Xosrov və Şirin» dastanını yazarkən Afaqı nəzərdə tutduğuna işarə edir. Məhəmmədin dünyaya gəlməsi Nizaminin yaşayış dövrünün ən xoş anları kimi tarixə düşür. Nizami sanki dərdi-səri olmayan bir dövlətdə və behiştdə ömür sürür. «Sirlər xəzinəsi» əsəri Rum Ərzincan padşahı Məlik Fəxrəddinə həsr edildiyindən o, Nizamiyə 5 min dinar nəğd pul göndərmişdir. Bundan əlavə 5 baş at, təzə paltarlar və layiqli ev tikdirmişdi. Nizami ikinci dastanı «Xosrov və Şirin»i Atabəy Cahan Pəhləvanın xahiş və sifarişi ilə yazır. Bu dövrdə Afaqın qəflət ölümü şairi çox sarsıdır. Atabəylər Nizamini çox təkidlə saraya dəvət etsələr də Nizami bu təklifi qəbul etmir. Onda ona bir kənd bağışlayırlar ki, Nizami ehtiyac içində yaşamasın. Qızıl Arslan Nizamini yüksəldib bütün Arran və Azərbaycanda tanıtdırır. Məhəmməd 14 yaşına çatır, bu illərdə Nizami ikinci izdivac haqqında düşünür. Şairin təxminən 50 yaşı olur. Şirvan və Dərbəndin fərmandarı Şah Axistan ondan xahiş edir ki, «Leyli və Məcnun» dastanı yazıb onu nəzmə çəksin. Nizami bu əsəri 4 aya yazır. Şair !Yeddi gözəl» və «İsgəndərnamə» əsərini də yazandan sonra ikinci qadını da rəhmətə gedir. Özü də böyük bir əvəzsiz miras qoyub dünyadan köçür. «İskəndərnamə» yazılandan sonra Məhəmmədin 27 yaşı var idi. Nizami oğlunu şair deyil, həkim kimi görmək istəyirdi. Bu illərdə Arran və Azərbaycan Cahan Pəhləvanın oğlu Atabəy Nüsrətəldin Əbubəkrin hökmdarlığı altında idi. Ancaq işlər tənəzzülə doğru 69 gedirdi. Abxaz və məsihələrin hücumu camaatın yaşayışına və rəhbərliyə pis təsir edirdi. 60 yaşında olan şairə də bu hal təsirini göstərirdi. Beləliklə, Gəncə şair üçün həm şadlıq, doğum şəhəri, həm də təlaş şəhəri olmuşdur. O, Gəncədə ömrünü başa vurub burada da dəfn edilmişdir. Nizami Gəncədə pirə çevrilmişdir. Heç kəs Nizami qədər şeiri yüksəldib ilahi bir qüvvəyə çatdıra bilməmişdir. Müasir İran alimlərindən Nizami haqqında geniş məlumatı Zərrinkub verir. Lakin onun Nizami nəslinin Bağdaddan köçüb gəlməsi və Gəncədə yaşaması fərziyyəsi ilə razılaşmaq olmaz. Digər tərəfdən Nizaminin əcəm (fars) tayfalarından olması, yaxud türkmən türklərinə mənsubluğu ancaq alimin öz təxəyyülüdür. Buna heç bir əsas yoxdur. |