Azərbaycan Respublikasının Diplomatiya Tarixi
Yüklə 4,98 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
podpolkovnik Məmməd bəy Əliyev yerinə yetirirdi. Mart ayının 9-da isə hökumət qəzeti olan "Azərbaycan" Araz-Türk Respublikasının diplomatik missiyasının Bakıya gəldiyi barədə məlumat verirdi. Qəzet yazırdı: "Missiyanın tərkibinə məşhur şair və dramaturq, Bakı əhalisinə öz pedaqoji fəaliyyəti ilə yaxşı məlum olan Hüseyn Cavid əfəndi daxildir". 734
1919-cu ilin mart ayının 22-də xarici işlər nazirliyinin təqdimatı ilə Nazirlər Şurasının iclasında Litvanın Bakıdakı konsulluğunun tanınması haqqında qərar qəbul edildi və B.Mitskeviç Litvanın Azərbaycanda konsulu kimi fəaliyyətə başladı. 735 Aprel ayının 19-da Cənub-Qərbi Qafqaz Respublikasının nümayəndəsi V.Ryumin Azərbaycan Respublikasına diplomatik xidmətə göndərilməsi barədə öz hökumətinin qərarını Nazirlər Şurasının sədri N.Usubbəyova çatdırdı." 736
1919-cu ilin fevral ayının 21-də Gürcüstan xarici işlər naziri qonşu ölkələr arasında dəmir yol hərəkətini, poçt və teleqraf sahəsindəki problemləri, gömrük, maliyyə və mal mübadiləsi məsələlərini müzakirə etmək üçün Qafqaz konfransının keçirilməsi barədə Azərbaycan, Ermənistan və Dağlılar Respublikasına müraciət etdi. Azərbaycan hökuməti bu müraciəti qəbul edərək, mart ayının 5-də daha altı təklifi konfransın müzakirəsinə təqdim etdi. Orada göstərilirdi: 1.Konfransda iştirak edən dövlətlərin qarşılıqlı olaraq, istiqlaliyyətinin tanınması və bu təntənəli aktın bütün dünyaya bəyan edilməsi; 2.Sülh konqresində birgə iştirak və bu respublikaların müstəqilliyinin müdafiəsi sahəsində fəaliyyətlərinin əlaqələndirilməsi; 3.Qafqazdakı yeni dövlətlərin müstəqilliyinə yönəlmiş təcavüzün qarşısının alınması sahəsində tədbirlər; 4.Bütün sərhəd-ərazi məsələlərinin və mübahisələrin sazişlər yolu ilə həlli, saziş əldə etmək mümkün
732 Азербайджанская Демократическая Республика. Внешняя политика, с. 150-151 733 Азербайджанская Демократическая Республика. Внешняя политика, с. 151 734 Азербайджан, 1919, 9 марта. 735 Азербайджанская Демократическая Республика. Внешняя политика, с. 186-187 736 Yenə orada, с.206 214
olmadıqda arbitraj vasitəsi ilə həlli; 5.Cənub-Qərbi Qafqaz Respublikası adlı beşinci respublikanın dördlərin danışıqlarında iştirakının arzu edilməsi və zəruri sayılması; 6.Respublikaların hamısı üçün həssas məsələ olan qaçqınlar məsələsinin müzakirəsinin aparılması. Azərbaycan hökuməti konfransın Bakıda keçirilməsini təklif edirdi, lakin bəzi iştirakçılar üçün bu məqbul hesab edilməzdisə, tədbirin Tiflisdə keçirilməsinə də etiraz etmirdi. 737
Beşinci bənd istisna edilməklə Gürcüstan tərəfi konfransın gündəliyinə təklif edilən əlavə məsələlərə öz razılığını bildirdi. Konfransın işini pozmamaq üçün Azərbaycan hökuməti Cənub-Qərbi Qafqaz respublikası məsələsində israr etmədi. Keçmiş baş nazir F.X.Xoyski başda olmaqla Azərbaycan nümayəndə heyəti Tiflisə yola düşdü və aprel ayının 25-də konfrans işə başladı. Konfransın gedişində onun gündəliyində duran məsələləri həll etmək üçün altı komissiya yaradıldı. Azərbaycan nümayəndələrindən X.Xasməmmədov və M.Vəkilov ərazi komissiyasına, A.Samoylov və F.Vəkilov dəmiryolu və poçt əlaqələri komissiyasına, N.Nərimanbəyov və F.Vəzirov maliyyə-iqtisadi komissiyaya, F.X.Xoyski, M.Y.Cəfərov və S.A.Vonsoviç siyasi komissiyaya, doktor M.Vəkilov və podpolkovnik M.Əliyev qaçqınlar komissiyasına daxil edildilər. 738
Qafqaz konfransının ən mühüm nəticələrindən biri ərazi-sərhəd məsələlərinin həlli prinsiplərinin müəyyən edilməsi, birgə bon buraxılması, köçəri əhalinin hərəkət qaydalarını, maliyyə və iqtisadi məsələlərdə bir sıra razılaşmaların əldə edilməsi idi. Tiflisdə olarkən Azərbaycan nümayəndə heyətinin başçısı F.X.Xoyski may ayının 5-də Gürcüstana gəlmiş Bakıdakı müttəfiq qoşunların komandanı V.Tomsonla görüşüb bir sıra məsələlər barədə müzakirə apardı. Birinci olaraq dəmir yolu ilə bağlı bəzi mübahisəli məqamlara toxunuldu və Xan Xoyski bu məsələdə Azərbaycan hökumətinin siyasətini izah etdi. Daha sonra V.Tomson rəsmi hökumət orqanı olan "Azərbaycan" qəzetində ingilislərin müdafiə etdiyi Denikin ordusunun əleyhinə çağırışların yer aldığından narahatçılığını ifadə etdi. V.Tomson dedi ki, Könüllü orduya qarşı hərbi dəstələrin yaradılmasına yönəlmiş belə çağırışların hökumət qəzetində dərc edilməsi ingilis komandanlığının gözündə xoşagəlməz təəssürat yaradır və müttəfiq ordunun mübarizə apardığı bolşevizmi gücləndirir. Fətəli xan bununla razılaşsa da, lakin bildirdi ki, Denikinin planları bəlli deyildir, indi dağlıları müstəqillikdən məhrum etməyə cəhd göstərirlər, ola bilsin ki, dağlıları məğlub etdikdən sonra onlar öz ordularını daha irəliyə doğru yeridib bizim dövləti təhlükə altına alacaqdır. General Tomson Denikin ordusunun cənuba doğru irəliləməyəcəyini bildirdi. Azərbaycanın müstəqilliyinə gəldikdə isə generalın fikrincə, İngiltərə hökumətinin bu məsələyə münasibəti Azərbaycana yaxşı məlum olmalı idı. О dedi ki, bu münasibət xoşməramlıdır və Azərbaycanın müstəqilliyini Britaniya hökuməti müdafiə edir. Dağıstana gəldikdə isə general
737
Fətəli xan Xoyski. Həyat və fəaliyyəti, s.50-51 738
Zaqafqaziya konfransındakı Azərbaycan nümayəndəliyinin iclasının protokolu. 03.05.1919. //ARDA, f.897, s.1, i.47, v.5-6 215
belə hesab edirdi ki, Dağıstan iqtisadi, topoqrafik və digər şərtlərlə bağlı olduğu Azərbaycana birləşdirilməlidir. 739
Əlbəttə, bu ideya general Tomsona məxsus deyildi, belə fikirlər daha çox Dağıstanın özündən gəlirdi. Aprel ayının 15-də Azərbaycanın Dağlılar Respublikasındakı diplomatik nümayəndəsi Ə.Haqverdiyev Teymur xan-Şuradan Bakıya yazırdı ki, Dağıstanın Azərbaycana birləşdirilməsi məsələsi ciddi şəkildə müzakirə edilir. Bir çox ictimai xadimlərin xahişi ilə mən sizə (MY.Cəfərova - C.H.) şifrəli teleqram göndərdim və razılığınızı bildirməyi xahiş etdim. Zəmin hazırdır, on dairədən dördü artıq birləşmənin lehinə öz fikirlərini bildirib, qalanları da qapalı şəkildə bunu arzulayırlar. Bu istiqamətdə müstəsna olaraq, yerli adamlar işləyirlər. Yaxın günlərdə bu məsələ ilə bağlı müdafiə nazirinin keçmiş müavini general Xəlilov Bakıya gələcək. Bu məsələdə xahiş edirəm tələsin. General Raulensonun qeyri-rəsmi bəyanatı özünü doğrultmadığı və Könüllü ordu cənuba doğru hərəkət etdiyi halda, Dağıstan etibarlı müdafiəyə ümid bəsləyə bilməz. Ona görə icazə verin mən Teymur xan Şuraya bir Azərbaycan alayının göndərilməsi barədə hökumətlə danışım. Belə ki, Azərbaycanın taleyi Dağıstanın etibarlı müdafiəsindən asılıdır. Buradakı vəziyyətdən aydın olur ki, ordu sevinclə qarşılanacaq və sonra hadisələr öz məcrasına düşəcək. 740
Əslində, 1919-cu ilin iyununda Qafqaz konfransının öz işini dayandırması, ilk növbədə, Könüllü ordunun cənuba doğru irəliləməsi və Dağıstan üzərinə hücumu ilə bağlı idi. Denikinin Dağıstana soxulması Azərbaycan Respublikası və müəyyən dərəcədə Gürcüstan üçün təhlükə törədirdi. Elə bu zəmində də 1919-cu ilin yayında iki respublikanın yaxınlaşması başladı və bu yaxınlaşma strateji əməkdaşlıq səviyyəsinə yüksəldi. Qafqazda hadisələrin kəskinləşdiyi bir
vaxtda Azərbaycan nümayəndələrinin Parisə buraxılması hökumətin azad dünyaya inteqrasiya olmaq arzularını real müstəviyə keçirdi. Fransaya gəldikdən sonra Azərbaycan nümayəndələri, əvvəlcə Parisin "Terminus - St.Lazare", sonra isə "Klaric" mehmanxanasında yerləşdilər və həmin andan etibarən fəaliyyətə başladılar. Parisdə yerləşdikdən sonra Ə.M.Topçubaşov nümayəndə heyətinin tərkibi və ünvanı haqqında Fransa Xarici İşlər Nazirliyinə məlumat verdi. 741 Nümayəndə heyətinin ilk mühüm addımı hələ İstanbulda Ə.M.Topçubaşov, Ə.Ağayev və C.Hacıbəyov tərəfindən hazırlanmış "Qafqaz Azərbaycanı Respublikasının Paris Sülh konfransına memorandumu" adlı sənədi yenidən işləyib Sülh konfransının keçirildiyi hər iki dildə, fransız və ingilis dillərində kitabça halında nəşrə hazırlamaq oldu. Bu sənəd üzərindəki gərgin işlə bağlı Ə.M.Topçubaşov yazırdı:
739 Xarici işlər naziri M.Y.Cəfərovun Nazirlər Şurasının sədri N.Usubbəyova məlumatı. 07.05.1919. // ARDA, f.970, s.1, i.60, v.2-3 740
Dağlılar Respublikasında Azərbaycanın diplomatik nümayəndəsi Ə.Haqverdiyevin xarici işlər naziri M.Y.Cəfərova məlumatı. 15.04.1919.// ARDA, f.970, s.l, i.59, v.15-16. 741 Prèsident de la Dèlègation de Paix de la Rèpublique d'Azerbaïdjan A.M.Toptchibacheff -Ministère des Affaires Etrangères Service des Affaires Russes.// Ministère des Affaires Etrangère de France, Archives Diplomatique, vol. 638, folio 27-28 216
"Sülh konfransına təqdim etmək üçün bütünlüklə memorandum hazırlamağa girişdiyimiz üçün az əhəmiyyətli məsələlərə, müxtəlif dövlətlərin nümayəndələrinə və nümayəndə heyətlərinə baş çəkməyə müvəqqəti olaraq vaxt ayırmırıq. İndi nümayəndə heyətinin bütün üzvləri bu işlə məşğuldur, ümid edirik ki, memorandum tezliklə hazırlanıb kimə və hara lazımsa, təqdim olunar, sonra daha geniş yaymaq üçün nəşrinə başlanılar". 742
Bu memoranduma çox yüksək keyfiyyətlə işlənmiş rəngli xəritə də əlavə edilmişdi. Həmin xəritə Azərbaycan Respublikası nümayəndəliyi tərəfindən təqdim edilmiş sənədlər əsasında hazırlanmış və fransız coğrafiyaşünası C.Forerin rəhbərliyi altında nəşr edilmişdi. 743
Memorandumla yanaşı, nümayəndə heyətinin üzvləri Azərbaycanı tanıtmaq baxımından əhəmiyyətli olan "Qafqaz Azərbaycanı əhalisinin etnik və antropoloji tərkibi", 744
"Qafqaz Azərbaycanının iqtisadi və maliyyə vəziyyəti" 745
adlı sənədlərin hazırlanmsı üzərində gərgin işləyirdilər. Нər iki sənədin əlyazması 1919-cu ilin iyun ayının 1-də artıq hazır idi və materiallar Sülh konfransının iştirakçılarına göndərilmişdi. Az sonra bu sənədlər kitabça halında nəşr olundular. Parisə gəldikləri ilk günlərdən Azərbaycan nümayəndələri Fransa paytaxtındakı siyasi iqlimin dərindən öyrənilməsinə xüsusi əhəmiyyət verirdilər. Məğlub dövlətlərə qarşı irəli sürülmüş sülh şərtləri həddindən artıq ağır olduğu üçün Antanta dövlətlərinin siyasətinə qarşı Avropa ölkələrində narazılıq hiss edilməkdə idi. 1919-cu ilin yazında İngiltərə, Fransa, İtaliya, Almaniya və digər ölkələrdə güclü tətillər dalğası başlanmışdı. Müxtəlif ölkələrdə sosialist partiyasının liderləri Antantanın hədsiz tələblərinə və ümumilikdə, konfransın işinə açıq etirazlarını bildirirdilər. Avropada siyasi böhranın dərinləşməsi fonunda Ə.M.Topçubaşov haqlı olaraq yazırdı ki, bizim kimi yeni yaranmış dövlətlərin bütün görüşləri, danışıqları bir sözlə, marağı Antanta nümayəndələrinin diqqət mərkəzində dayana bilməz. 746
Parisdə aparılan ilkin müşahidələr nəticəsində aydın oldu ki, böyük dövlətlər ilk növbədə, rus məsələsinin həll olunmasında maraqlıdırlar. Yalnız, bundan sonra gözlənilirdi ki, Rusiya imperiyasının dağılması nəticəsində yeni yaranmış respublikaların saysız-hesabsız qarşılıqlı mübahisəli məsələlərinə baxılsın.
742
Respublikasının Paris
Sülh konfransındakı nümayəndəliyinin başçısı
Ə.M.Topçubaşovun Nazirlər Şurasının sədrinə məktubu. 08.10.2006.// ARDA, f.970, s.1, i.9, v.9 743
Tarix, 1991, 23 fevral. 744
Dèlègation Azerbaïdjanienne à la Confèrence de la Paix. Composition Anthropologique et Ethnique de la Population de l'Azerbaïdjan du Caucase. Classè 1 er
de France, Archives Diplomatique, vol. 638, folio 44-52 745 Dèlègation de l'Azerbaïdjan à la Confèrence de la Paix à Paris. Situationèconomique et financière de la Rèpublique de l'Azerbaïdjan du Caucase. Classè 1 er juin 1919.// Ministère des Affaires Etrangère de France, Archives Diplomatique, vol. 638, folio 29-43 746
Azərbaycan Rcspublikasının Paris
Sülh konfransındakı nümayəndəliyinin başçısı
Ə.M.Topçubaşovun Nazirlər Şurasının sədrinə məktubu. 08.10.2006. // ARDA, f.970, s.l, i-143, v.3
217
Parisdə Rusiyanın müxtəlif, çoxsaylı nümayəndələri toplanmışdı. Bunların bir qismi ağqvardiyaçı hökumətləri, digər bir qismi ayrı-ayrı siyasi partiyaları təmsil edirdi. Vaxtilə Rusiya imperiyasının müxtəlif ölkələrdə olan səfirlərinin demək olar ki, hamısı Versala gəlmişdilər. Bir çox məsələlərdə onlar arasında ziddiyyətlər olsa da, lakin hamısı "vahid və bölünməz Rusiya" fikrində həmrəydilər. Azərbaycan nümayəndə heyətinin respublika hökumətinə göndərdiyi məlumatda deyilirdi: "Siyasi baxışlarının köklü müxtəlifliyinə baxmayaraq, rusların hamısı "vahid", "bölünməz Rusiya" fikrinin tərəfdarıdırlar. Bu onların şüarıdır. Demokratik Respublikalar Federasiyası və Müəssislər Məclisi fikri arxasında gizlənib, təəssüf ki, dünyanın böyük dövlətləri arasında öz layiqli yerini tutacaq, gələcək Rusiyanın ayrı-ayrı hissələrinin və onların qarşılıqlı münasibətlərinin taleyini həll edirlər. Bura toplanmış Rusiyanın doğma və ögey oğulları köhnə duz-çörəyi unutmuş bütün "yad xalqların" acığına Rusiyanı yenidən yaratmaq haqqında bu sayaq düşünürlər. Lakin bu yad xalqlar, özlərini müstəqil elan etmiş dövlətlərin indiki nümayəndələri "vahid" və "bölünməz Rusiya" haqqında eşitmək belə istəmirlər. Elə buna görə də on gün bundan qabaq (may ayının axırlarında - C.H.) Paris mətbuatı Kolçak hakimiyyətinin keçmiş Rusiyanın bütün ərazisində tanınması imkanı haqda danışmağa başlayanda keçmiş Rusiyadan ayrılmış bütün dövlətlərin nümayəndə heyətləri, о cümlədən Azərbaycan nümayəndə heyəti bir-birinin ardınca qəti etirazlarını bildirdi. Antanta dövlətləri arasında "vahid" və "bölünməz Rusiya" fikrinə ən çox tərəfdar olan onun keçmiş müttəfiqi Fransadır. Müttəfiqlərin başqa üzvləri görünür belə Rusiyanı bir о qədər arzulamırlar, təkcə İngiltərə özünü elə aparır ki, guya belə Rusiyaya onun heç bir etirazı yoxdur. 747
Fransanın rus məsələsində belə mövqeyi heç də təsadüfi deyildi. Fransızların keçmiş Rusiya imperiyasının bərpа olunmasındakı marağı Rusiyada batan borclarla bağlı idi. Əsasən, sələmçiliklə məşğul olan Fransa imperializminin Rusiyada batmış kapitalının qaytarılmasında 1 milyon 500 min fransızın marağı vardı.
748 Digər tərəfdən isə, "vahid və bölünməz Rusiya" ideyası ilə Fransa siyasi dairələri Avropanın mərkəzində "davakar" Almaniyaya qarşı öz ənənəvi müttəfiqlərini bərpa etmək fikrində idilər. May ayı ərzində Azərbaycan nümayəndələri Polşa, Gürcüstan, Dağlılar Respublikası, Ermənistan və İran nümayəndə heyətləri ilə görüşlər keçirmişdi. Danışıqlar nəticəsində Qafqaz respublikalarının siyasi-iqtisadi ittifaqının yaradılması qərara alınmışdı. Gürcülər və Dağlılar Azərbaycanla birlikdə bu ittifaqda birləşməyə razı idilər. İttifaqa ermənilər də dəvət edilmişdilər, lakin onlar yalnız Türkiyə və Qafqaz Ermənistanını birləşdirib vahid Ermənistan yaratdıqdan sonra Qafqaz konfederasiyasında iştirak edə biləcəklərini bildirmişdilər.
747
Respublikasının Paris
Sülh Konfransındakı nümayəndəliyinin başçısı
Ə.M.Topçubaşovun Nazirlər Şurasının sədrinə məktubu. 08.10.2006. // ARDA, f.970, s.1, i.143, v.4-5. 748
В.П.Смирнов. Новейшая история Франции. М., 1979, с.43. 218
May ayının 23-də Parisdə olan Azərbaycan nümayəndələri ingilis nümayəndə heyətinin üzvü ser Luiz Malletlə görüşdülər. Danışıqlar zamanı Cənubi Qafqazda siyasi, hərbi və iqtisadi vəziyyətlə bağlı fikir mübadiləsi edildi, Azərbaycandakı müttəfiq qoşunlarının statusu ilə bağlı bir sıra mühüm məsələlər müzakirə edildi. 1919-cu ilin əvvəllərindən başlayaraq Azərbaycan hökuməti Bakıda ingilis general-qubernatorluğunun ləğv edilməsi uğrunda mübarizə aparırdı. Bu məqsədlə Azərbaycan nümayəndə heyətinin başçısı Ə.M.Topçubaşova da məlumat verilmişdi ki, əlində olan bütün vasitələrlə ingilis general- qubernatorluğunun ləğv edilməsinə çalışsın. Azərbaycan Xarici İşlər Nazirliyinin Ə.M.Topçubaşova teleqramında göstərilirdi: "Nəyin bahasına olursa-olsun, Bakıda ingilis general-qubernatorluğunun ləğv edilməsinə nail olmaq lazımdır. Əks təqdirdə, idarəçilik nöqteyi-nəzərindən dözülməz hesab edilən iki hakimiyyətlilik yaranır. Sonra sizdən belə bir xahişimiz var ki, ingilis komandanlığının bizim maliyyə işlərinə qarışmamasına nail olasınız." Hətta xarici işlər nazirliyi Azərbaycan Respublikasının suverenliyini pozan bu məsələ ilə bağlı Avropa və Amerika dövlətlərinə etiraz notası verilməsini, Avropa mətbuatında bunun Azərbaycanın daxili işlərinə müdaxilə olduğu barədə yazı verilməsini lazım bilirdi. 749
L.Mallet danışıqlar zamanı toxunulmuş məsələlərdə Azərbaycan nümayəndələrinə köməklik göstərəcəyinə vəd verdi. Azərbaycan nümayəndələri ilə danışıqlarda bildirilməsə də, Böyük Britaniya bu zaman qoşunlarını Qafqazdan çıxartmaq barəsində öz müttəfiqləri ilə gizli məsləhətləşmələr aparırdı. ABŞ nümayəndələrinin Azərbaycana artan marağının bir səbəbini də burada axtarmaq lazımdır. Lakin hələ ingilislərin fikri qəti deyildi, onlar bir müddət Azərbaycanda və Gürcüstanda qalmağı, Bakı-Batum dəmir yoluna nəzarət etməyi lazım bilirdilər. Digər tərəfdən isə Cənubi Qafqazda Amerika mandatı məsələsi aprel ayında artıq Sülh konfransının müxtəlif komissiyalarında müzakirə edilmişdi. May ayının 5-də Dördlər Şurasının iclasında ABŞ-a təklif edilmişdi ki, Ermənistana öz ordusunu göndərsin. V.Vilson buna etiraz etməmişdi. 750
Lloyd Corc "Sülh müqavilələri haqqında həqiqətlər" adlı xatirələrində bu məsələ ilə bağlı göstərir ki, Almaniyanın Afrika müstəmləkələrindən hər hansı birinə Amerika mandatı haqqında söhbət getdikdə prezident Vilson sülh konfransındakı çıxışında öz mövqeyini belə izah edirdi: "Filippinlilər indiyə qədər bizim ovcumuzu göynədir. Amerika bir daha Afrikanın zənci tayfalarının idarəçiliyi ilə bağlı yeni eksperiment etmək istəmir. Amerikaya öz ölkəsində heç də az olmayan zəncilərin idarəçiliyinin qayğısı kifayətdir. Lakin Ermənistan və boğazlar üzərində mandat məsələsi meydana çıxanda prezident bu layihəyə çox yaxşı münasibət bəslədi." 751
May ayının 14-də Ermənistan və İstanbul üzərində Amerika mandatı haqqında qətnamə qəbul edildi.
749
Xarici İşlər Nazirliyinin Paris Sülh Konfransında Azərbaycan nümayəndəliyinin başçısı Ə.M.Topçubaşova məktubu. 14.03.1919. // ARDA, f.970, s.l, i.141, v.9-12 750 Г.Никольсон. Как делался мир в 1919 г. Москва, 1945, с.257 751 Д.Ллойд Джордж. Правда о мирных договорах. Т.II, М., 1957, с.389 219
Lakin mandatlı ərazinin sərhədlərinin müəyyən edilməsi məsələsi açıq saxlanıldı. 752
Bununla belə təxmini də olsa, mandatlı əraziyə Bosfor və Dardanel boğazlarının, "Qara dənizdən Aralıq dənizinə qədər birləşmiş türk, fars və rus Ermənistanının" 753
daxil olacağı nəzərdə tutulmuşdu. Bu, həm ermənilərin konfransa təqdim etdiyi tələblərə, həm də respublikaçı senator Henri Kobet Locun senatın müzakirəsinə verdiyi qətnamə layihəsinə uyğun idi. Ermənistan üzərində ABŞ mandatı ilə bağlı Sülh konfransının müzakirəsinə iki alternativ layihə verilmişdi. Birinci layihə əsasında ABŞ bütün Türkiyə və Ermənistana mandat alırdı, ikinci layihəyə əsasən, Amerikaya, ancaq Ermənistan və Kilikiya üzərində mandat verilirdi. Bu halda həmin mandat rus məsələsi həll edilənə qədər Azərbaycana və Gürcüstana da aid edilməli idi. Lakin sonralar ABŞ-ın bu regionda güclənəcəyindən ehtiyat edən müttəfiqlər Amerika mandatının yalnız, Ermənistanla məhdudlaşmasını lazım bildilər. Lloyd Corc haqlı olaraq qeyd edirdi ki, Türkiyənin mandatlar vasitəsilə müttəfiqlər arasında bölüşdürülməsi arzuolunmaz nəticələr verə bilər. Onun fikrincə, belə yanaşma müttəfiqlərlə Türkiyə arasında müharibənin davam etdirilməsinə gətirib çıxara bilərdi. Lakin dünya müharibəsi yenicə qurtardığı üçün Lloyd Corcun təbirincə desək, nə Böyük Britaniyanın, nə Fransa və İtaliyanın, nə də ABŞ-ın yenidən vuruşmağa nə həvəsi, nə də imkanı vardı. Hələ may ayının 2-də prezident V.Vilsonun təşəbbüsü ilə ilk dəfə Azərbaycan da daxil olmaqla Cənubi Qafqaz məsələsi ABŞ, Böyük Britaniya, Fransa və İtaliya hökumət başçılarından ibarət olan Dördlər Şurasının iclasında müzakirə edilmişdi. 754 Boğazlar və Qafqaz üzərindəki mandatlar məsələsi ilə bağlı müzakirələr ABŞ rəhbərlərinin Qafqaz respublikaları ilə görüşlər keçirilməsinə marağını artırmışdı və ümumiyyətlə, Versalda olan Amerika nümayəndələri bu məsələ ilə bağlı yeni yaranmış Qafqaz dövlətlərinin fikrini öyrənmək istəyirdilər. Elə bu məqsədlə də Amerika prezidenti Vudro Vilson may ayının axırlarında Azərbaycan nümayəndələrini qəbul etdi. Öz növbəsində Azərbaycan nümayəndə heyəti də bu görüşə böyük əhəmiyyət verirdi. Bu görüşün keçirilməsi Azərbaycan nümayəndələri üçün tarixi bir günə - may ayının 28-nə, istiqlalın birinci ildönümü gününə təsadüf edirdi. May ayının 28-də günün birinci yarısında Ə.M.Topçubaşovu ABŞ nümayəndə heyətinin üzvü, Amerika diplomatı Henri Morqentau qəbul etdi. H.Morqentau müharibə illərində ABŞ-ın Türkiyədə səfiri olmuşdu, 1919-cu ildən isə Yaxın Şərqə Amerika yardımı komitəsinin sədr müavini idi. 755 Danışıqlar zamanı günün ikinci yarısı keçiriləcək prezident V.Vilsonla Azərbaycan nümayəndələrinin görüşünün bir sıra mühüm məqamları müzakirə edildi. Azərbaycanın zəngin təbii ehtiyatlarını və güclü sənaye
752
Papers Relating of the Foreign Relations of the United States, 1919, vol.V, p.622 753
Архив полковника Хауза. Т.4. M., 1944, с.220 754
Б.Е.Штейн. "Русский вопрос" на Парижской мирной конференции, с.346. 755
Who's who in America? Vol.2. Chicago, 1950, p.383. 220
potensialını nəzərə alaraq, H.Morqentau Amerika kapitalının Azərbaycana istiqamətləndirilməsinin və
Azərbaycan hökumətinə maliyyə yardımı
göstərilməsinin mümkünlüyünü qeyd etdi. 756
May ayının 28-də günün ikinci yarısı Azərbaycan nümayəndə heyəti prezident V.Vilson tərəfindən qəbul edildi. Bununla bağlı Ə.M.Topçubaşov yazırdı: "Bizim nümayəndə heyətinin prezident Vudro Vilson tərəfindən qəbulunu çox böyük hadisə hesab etmək lazımdır, çünki başqa Antanta dövlətlərinin başçıları kimi, о da nümayəndə heyətlərini qəbul etmir." 757 Görüş zamanı Azərbaycan nümayəndə heyətinin başçısı Ə.M.Topçubaşov ABŞ prezidenti V.Vilsona müraciət edərək bildirdi ki, xalqların dinc yanaşı yaşaması, bütün millətlərin, о cümlədən kiçik millətlərin öz taleyini həll etməsi haqqında ali prinsiplərin müəllifi olan Böyük Amerikanın prezidenti Vilsonu Azərbaycan nümayəndə heyəti adından görməyi və salamlamağı özü üçün xoşbəxtlik hesab edir. Biz uzaq Qafqazdan, buradan bir neçə min mil uzaq olan Azərbaycandan gələrək, xalqımızın azad və müstəqil həyatı üçün Sizə minnətdarlığımızı bildiririk. Qüdrətli Amerikanın nümayəndəsi kimi, sizə müraciət edib xahiş edirik ki, cənab prezident bizim ölkəmiz, bizim xalqımız və elə bizim özümüz haqqında məlumatları bizdən eşidəsiniz. Çünki biz Avropa və Amerika mətbuatında tez-tez Azərbaycan haqqında səhv, saxtalaşdırılmış və həqiqətə uyğun olmayan məlumatların verilməsini eşitməli oluruq. Düzdür, bizi hələ yaxşı tanımırlar, biz indi birinci dəfədir ki, Avropadayıq, lakin sizi əmin edirik ki, müstəqil yaşamaq üçün bizdə hər şey vardır. Biz ümid edirik ki, konfrans bizi dinləyəcək və biz Millətlər Cəmiyyətinə buraxılacağıq. Biz əminik ki, bütün xalqlar kimi biz də sizin böyük prinsipləriniz əsasında yardım alacağıq. 758
Ə.M.Topçubaşov deyirdi: "Biz bildiririk ki, nə Kolçakın, nə Denikinin, nə də köhnə Rusiya imperiyasının hüdudlarında hakimiyyəti bərpа etmək niyyətində olan qeyri birisini tanımayacağıq. Biz Azərbaycan üçün yalnız öz parlamentimizi və öz hökumətimizi tanıyırıq və tanıyacağıq." 759 Ə.M.Topçubaşov öz çıxışında Qafqaz xalqlarının - azərbaycanlılar, ermənilər, gürcülər və dağlıların konfederasiyasının mümkünlüyünü prezident Vudro Vilsona bildirdi və Qafqaz Azərbaycan Respublikası nümayəndələrinin memorandumu Amerika prezidentinə təqdim
756
Respublikasının Paris
Sülh konfransındakı nümayəndəliyinin başçısı
Ə.M.Topçubaşovun ABŞ nümayəndə heyətinin üzvü H.Morqentau ilə söhbəti. 28.05.1919.// ARDA, f.970, s.1.i.146, v.11 757
Respublikasının Paris
Sülh konfransındakı nümayəndəliyinin başçısı
Ə.M.Topçubaşovun nümayəndəliyin ABŞ prezidenti V.Vilson tərəfindən qəbul edilməsi haqqında Nazirlər Şurasının sədri N.Usubbəyova məlumatı. 28.05.1919.// ARDA, f.970, s.1, i-143, v.7 758
Respublikasının Paris
Sülh konfransındakı nümayəndəliyinin başçısı
Ə.M.Topçubaşovun ABŞ prezidenti V.Vilsonla söhbəti. 28.05.1919. // ARDA, f.970, s.l, i.143, v.41 759
А.М.Топчибашeв. Письма из Парижа. Баку, 1998, с.38 221
edildi. 760 Prezident Vilsona təqdim edilən memorandum qısa tarixi-siyasi səpkidə hazırlanmışdı. Orada Qafqazda və Azərbaycanda cərəyan edən hadisələr təsvir edildikdən sonra Versal Sülh konfransının rəhbərlərindən biri kimi Amerika prezidenti Vilsona Azərbaycan nümayəndələrinin tələbləri verilirdi. V.Vilsona təqdim edilən memorandumda 1918-ci ilin may ayının 28-də, Mərkəzi Rusiyada bolşevik inqilabından sonra Milli Şuranın Azərbaycan xalqının iradəsini ifadə edərək, müstəqil respublika yaratdığı qeyd edilirdi. İndi Azərbaycanda ali hakimiyyətin tərkibində, təkcə azərbaycanlıların deyil, respublikanın hüdudlarında yaşayan erməni, rus, polyak və yəhudilərin olduğu parlamentə məxsusluğu göstərilirdi. Böyük müharibə illərində Azərbaycanın müttəfiqlərə göstərdiyi maddi yardımdan bəhs edilərək, sənəddə qeyd edilirdi ki, Azərbaycan xalqı hərbi mükəlləfiyyətdən azad olsa da, onun nümayəndələri könüllülər şəklində general Xan Naxçıvanskinin komandanlığı altında Rusiya imperiyası tərəfindən müttəfiqlərin işi uğrunda vuruşmuşlar. Azərbaycanlılardan general Səməd bəу Mehmandarov, Əliağa Şıxlınski, İbrahim ağa Usubov və digər 200-dən artıq zabit öz mərdliyi və qəhrəmanlıqları ilə fərqlənmişlər. Eyni zamanda Azərbaycanın Antanta Ordusunun tibbi ehtiyaclarının ödənilməsində də iştirak etdiyi, öz xəstəxanalarının və müxtəlif tibbi müəssisələrinin müttəfiq ordularının ixtiyarına verildiyi memorandumda göstərilirdi. Azərbaycan xalqının ruhuna uyğun olmayan xarici müdaxiləçi bolşevik bandalarına qarşı bütün vasitələrlə mübarizə aparıldığı və bu yolda çoxlu qurbanlar verildiyi memorandumda xatırladılırdı. Sənəddə Azərbaycanın coğrafi və etnoqrafik baxımdan Rusiya ilə əlaqəsi olmadığı əsaslandırılaraq göstərilirdi: "Bizim ölkənin coğrafi vəziyyətinə diqqət yetirilsə, onun Rusiyadan ayrı qrupa aid olduğunu asanlıqla görmək olar. Qafqaz sıra dağları onu Rusiyadan ayırır, etnoqrafik baxımdan da belədir, bizim xalqın Rusiyanın slavyan xalqları ilə heç bir ümumi cəhəti yoxdur." Memorandumun axırında göstərilirdi ki, Azərbaycan xalqı qəti şəkildə bu ümiddədir ki, göndərdiyi nümayəndələrin fəaliyyəti və bütün dünyada sülhün və təhlükəsizliyin carçısı, bütün beynəlxalq münaqişələrin vasitəçisi olan sizin himayədarlığınız sayəsində onun milli ehtiyacları ödəniləcəkdir. 761
Görüş zamanı Azərbaycan nümayəndə heyətinin tələbləri V.Vilsona verildi. Altı bənddən ibarət olan bu tələblərdə prezidentdən xahiş edilirdi: 1. Azərbaycanın müstəqilliyi tanınsın; 2. Vilsonun prinsipləri Azərbaycana da şamil edilsin; 3. Azərbaycan nümayəndələri Sülh konfransına buraxılsın; 4. Azərbaycan Millətlər Cəmiyyətinin üzvlüyünə qəbul edilsin; 5. ABŞ-ın hərbi departamentliyi Azərbaycana hərbi yardım göstərsin; 6.
760
Memoire adresse par la Delegation a la Conference de la Paix de Republique de l'Azerbaidjan du Caucase A M. le President Wilson. Paris, Le 28 mai 1919. //Bulletin D'Information de L'Azcrbaidjan,1919, 1 Septembre, №1, p.6-7 761
Paris Sülh konfransındakı Azərbaycan nümayəndəliyinin ABŞ prezidenti V.Vilsona təqdim etdiyi Memorandum. 28.05.1919. // ARDA, f.970, s.1, i.143, v.38 222
ABŞ-la Azərbaycan Respublikası arasında diplomatik münasibətlər yaradılsın. 762
Danışıqlar zamanı ABŞ tərəfindən bu tələblərin qəbul ediləcəyi təqdirdə Ə.M.Topçubaşov Azərbaycanın keçmişdə tərkibində olduğu çar Rusiyasının borclarından öz payına düşəni tədricən ödəyəcəyinə təminat verirdi. Söhbət zamanı V.Vilson Azərbaycan nümayəndələrini görməyə və Azərbaycan haqqında xeyli material aldığına çox şad olduğunu bildirdi. Lakin Azərbaycanın müstəqilliyinin tanınması məsələsini açıq saxlayaraq dedi: 1. Amerikanlar dünyanı kiçik hissələrə bölmək istəmirlər; 2. Əgər Azərbaycan Qafqaz Federasiyası yaratmaq fikrinə qoşulsa, bu, onun üçün yaxşı olar; 3. Bu Konfederasiya Millətlər Cəmiyyətinin təklifi ilə hər hansısa bir dövlətin köməyinə arxalana bilər, 4. Azərbaycan məsələsi rus məsələsindən əvvəl həll edilə bilməz. 763
Danışıqlar zamanı yerlərdə vəziyyəti öyrənmək üçün Qafqaza xüsusi Amerika missiyası göndəriləcəyi barədə Azərbaycan nümayəndələrinə məlumat verildi. Lakin bu missiya xeyli gec, yalnız 1919-cu ilin oktyabrında gəlib Bakıya çıxdı. Vilsonun Azərbaycana münasibətdə tərəddüdlü mövqeyi bir sıra amillərlə bağlı idi. Birincisi, bütün müəlliflər təsdiq edirlər ki, V.Vilson ermənipərəst bir siyasi xadim idi və erməni missionerləri Qafqazda cərəyan edən hadisələr haqqında ona xeyli saxta məlumatlar vermişdilər. İkincisi, görüşün keçirildiyi gün Azərbaycan nümayəndələri üçün əlamətdar bir gün olsa da, ümumilikdə dövr yeni yaranmış respublikalar üçün əlverişli deyildi. Belə ki, 1919-cu ilin yazında Rusiyada ağqvardiyaçı generalların - Kolçak, Denikin, Yudeniç və digərlərinin fəallaşması müttəfiqlərin rəhbərlərinin, о cümlədən V.Vilsonun Rusiyanın bərpa olunacağına ümidini artırmışdı. Üçüncüsü isə, Azərbaycan nümayəndələri ilə görüşdən iki gün əvvəl, may ayının 26-da Dördlər Şurasının iclasında Kolçak hökumətini tanımaq barədə Vilson, Lloyd Corc, Klemanso, Orlando və Sayondzi tərəfindən nota imzalanıb gizli şəkildə Kolçaka göndərilmişdi. Lakin bütün bunlara baxmayaraq, V.Vilsonun Azərbaycan nümayəndələrini qəbul etməsi mühüm siyasi əhəmiyyətə malik bir hadisə idi. Bundan sonra Sülh konfransının digər rəhbərlərinin də Azərbaycan nümayəndələrini qəbul edəcəyi gözlənilirdi. Ə.M.Topçubaşov Azərbaycan hökumətinə göndərdiyi məlumatda yazırdı: "Bizim atdığımız bir neçə addım belə bir ümid doğurur ki, nümayəndə heyətimizi Sülh konfransının sədri (Jorj Klemanso - C.H.), habelə İngiltərənin, İtaliyanın, Yaponiyanın baş nazirləri qəbul edəcəklər. İndi məndə belə bir məlumat var ki, bizi Balfur və Orlando qəbul edəcək." 764
edilməsi, istər Azərbaycan Sovet və istərsə də xarici tarixşünaslıqda birmənalı
762 Memoire adresse par la Delegation a la Conference de la Paix de Republique de l'Azerbaidjan du Caucase A M. le President Wilson. Paris, Le 28 mai 1919. //Bulletin D'Information de L'Azerbaidjan,1919, 1 Septembre, №1, p7 763 А.М.Топчибашев. Письма из Парижа. Баку, 1998, с.38 764 А.М.Топчибашев. Письма из Парижа. Баку, 1998, с.38-39 223
qiymətləndirilmir. Bu faktın siyasi əhəmiyyətini izah etmədən, Amerika prezidentinə təqdim edilən tələbləri təhlil etmədən müəlliflər bəzən belə bir səhv nəticəyə gəlirlər ki,
müsavat nümayəndələri Azərbaycanı ABŞ-ın
"müstəmləkəsinə" çevirmək istəyirdilər. 1919-cu ilin mayında görüş zamanı prezident Vilsonun Azərbaycana hələlik qeyri-müəyyən münasibətini xarici tarixçilərdən T.Svyatoçevski daha inandırıcı formada izah edir. Onun fikrincə, "Versal dövlətləri separatist hökumətləri tanımaqla Rusiya ilə gələcək münasibətlərdə öz əl-qollarını bağlamağa tələsmirdilər." 765
Ona görə də qəbul zamanı Amerika prezidenti Azərbaycan nümayəndələrinə "ümidverici bir şey demədi." 766
Vilson tərəfindən Azərbaycan nümayəndələrinin qəbul edilməsi хəbəri may ayının 31-də radio məlumatlarından alınmış və Batuma gələn fransız mətbuatı da bu faktı təsdiq etmişdi. 767 Bu zaman Azərbaycanda istiqlalın birinci ildönümü təntənəli şəkildə keçirilirdi. Parlamentin bayram iclasındakı çıxışında Nazirlər Şurasının sədri N.Usubbəyov Sülh konfransına böyük ümid bəslədiyini bildirərək deyirdi: "Azərbaycanın müstəqilliyi baş vermiş bir faktdır. Мən Sülh konfransının son sözünü tam soyuqqanlıqla gözləyirəm. Ağlım kəsmir ki, dünyanın ən mədəni xalqlarının nümayəndələri Azərbaycan türklərinin arzu və istəklərinə biganə qalsınlar. Əks təqdirdə, məndə bu xalqların mədəni xalqlar olmasına şübhə oyanardı və Azərbaycan türkləri gələcəkdə öz müqəddəratlarını təyin etmək kimi müqəddəs bir hüququ həyata keçirməyə çalışarkən, böyük mədəni xalqları fanatizmə və dini ədavətə görə məzəmmət etməkdə haqlı olardılar." 768
Bütün qeyri-müəyyən məqamlarına baxmayaraq, üç ay İstanbulda oturub viza gözləyən Azərbaycan nümayəndələri üçün Amerika prezidenti tərəfindən qəbul olunma faktı əhəmiyyətli hadisə idi. Lakin prezident Vilsonun qeyri- müəyyən cavabları heç də Azərbaycan nümayəndələrini ümidsizləşdirmədi. Amerika tarixçisi F.Kazımzadə obrazlı formada yazır ki, Azərbaycan nümayəndələri "Amerika prezidentinin ürəyini fəth edə bilmədikdən sonra onlar konfransa öz rəsmi tələblərini təqdim etdilər." 769 May ayının 28-də danışıqlar zamanı prezident Vilson da Azərbaycan nümayəndələrinə öz tələblərini Sülh konfransının katibliyinə verməyi məsləhət görmüşdü. Rəsmi tələblər əvvəllər qeyd olunduğu kimi, ingilis və fransız dillərində hazırlanmış və iyun ayında çap olunmuş 50 səhifəlik kitabçada toplanmışdı. Hələ kitabça formasında çap edilməzdən əvvəl tələblər əlyazma halında Sülh konfransının katibliyinə təqdim edildi. Tələblərdə Azərbaycan haqqında geniş tarixi-etnoqrafik, iqtisadi və siyasi xarakterli materialların verilməsi konfrans iştirakçılarının Azərbaycan haqqında
765 T.Swietochowski. Russian Azerbaijan, p. 156 766 Ibid, p.154 767 ARDA, f.970,s.1,i.168, v.2 768 Азербайджан, 1919, 30 мая 769 F.Kazemzadeh. The Struggle for Transcaucasia, p.268 224
məlumatlarının ya olmaması, ya da həddindən artıq bəsit olması ilə bağlı idi. Azərbaycan nümayəndələrinin gərgin əməyi nəticəsində hazırlanmış bu sənədin hər bir bəndinin arxasında Azərbaycanın milli maraqları dayanırdı. On dörd bölmədən ibarət olan "Qafqaz Azərbaycanı respublikasının nümayəndəliyinin Paris Sülh konfransına memorandumu" 770 adlı sənədin birinci bölməsi "Azərbaycanın mənşəyi-müstəqil xanlıqlar və onların tənəzzülü" adlanır. Bu bölmədə Azərbaycan xalqının etnogenez prosesi, onun formalaşması, qədim coğrafi hüdudları, müstəqil xanlıqların yaradılması və onların Rusiya imperiyası tərəfindən işğalı barədə Sülh konfransının iştirakçılarına, Avropa və Amerika ictimaiyyətinə qısa məlumat verilirdi. Orada göstərilirdi: "Ən qədim zamanlardan başlayaraq, Xəzər sahili boyunca, habelə Qafqazın cənub-şərq ərazisində qismən türk, qismən isə tatar dilində danışan tayfalar məskunlaşmışlar. Bu tayfalar müxtəlif dövrlərdə müəyyən dərəcədə iranlılarla, eləcə də sayca daha çox, daha qüdrətli və güclü olan türklərlə qaynayıb qarışmışlar. Bu qaynayıb qarışmanı əsas tutaraq Qafqazın həmin yerli sakinləri Azərbaycan türklərini, yaşadıqları ölkənin adına müvafiq şəkildə, sadəcə azərbaycanlılar adlandırmışlar." 771
Sənəddə göstərilir ki, Azərbaycanın cənubu silah gücünə İrana birləşdirilmiş, qalan hissəsi Qafqazın coğrafi sərhədləri daxilində qalmış və uzun müddət özünün siyasi müstəqilliyini qoruyub saxlamış, XVII əsrdən başlayaraq, müstəqil xanlıqlardan ibarət olmuşdur. Gürcüstan Rusiya ilə birləşdikdən sonra Azərbaycan xanlıqlarının təhlükəsizliyi üçün ciddi təhlükə yaranmışdı. Azərbaycan xanlıqları öz azadlıqları və müstəqillikləri uğrunda Rusiyaya qarşı uzun müddət mübarizə aparmışlar. Bununla bağlı memorandumda qeyd edilir: "Azərbaycanın tarixi qəhrəmanlıq epizodları ilə zəngindir. Bu tarixin səhifələrini çevirdikcə bu kiçik xanlıqların silaha sarılaraq, azadlıq və ləyaqətlərini qorumaq üçün rus qoşunları ilə necə cürətlə və qorxu bilmədən vuruşduqları sənəddə təsvir edilirdi. Onlar azadlıqları uğrunda doğma torpaqlarını oğullarının qanı ilə suvarmışdılar. Onlar öz azadlıqlarını XIX əsrin əvvəllərinə, hətta həmin əsrin birinci rübünün axırına qədər mərdlik və müvəffəqiyyətlə qoruyub saxlaya bilmişdilər. Bu dövrdə xanlıqların qüvvəsi tədricən zəiflədiyindən onlar güclü Rusiya ordusunun hücumlarına davam gətirə bilmirdilər." 772
Memorandumda deyilirdi ki, Azərbaycanı işğal etdikdən sonra bu ərazilərdə ruslaşdırma siyasəti yeridən imperiyanın müstəmləkə qaydalarını zorla tətbiq etməklə ölkənin ərazisini istədiyi kimi qayçılayan, sərvətlərini qəddarcasına talayan rus hakimiyyət orqanları burada hər cür özbaşınalıqdan çəkinmirdilər. Tələblərdə göstərilir: "Rus dövləti işğal etdikləri xanlıqların sakinlərinin adlarını dəyişdirməkdən də çəkinmirdi. Etnoqrafiyanı, xalqın dilini və ədəbiyyatını nəzərə almadan, Azərbaycan əhalisinə
770 La Republique de l'Azerbaidjan du Caucase. Paris, 1919; Claims of the Peace Delegation of the Republic of Caucasian Azerbaijan Presented to the Peace Conference in Paris. Paris, 1919 771
La Republique de l'Azerbaidjan du Caucase, p.3 772
La Republique de l'Azerbaidjan du Caucase, p.5 225
Qafqaz tatarları, Qafqaz müsəlmanları, yaxud sadəcə olaraq, müsəlman adı qoymuşdu." 773
Memorandumun ikinci bölməsi "Azərbaycanın yerli əhalisi. Onların keçmiş rus imperiyasına münasibəti" adlanır. Bu bölmədə azərbaycanlıların Qafqazın digər xalqlarına nisbətən daha çox təqiblərə məruz qalması, uzun müddət milli məktəbin, ana dilli mətbuatın, milli xeyriyyə cəmiyyətlərinin qadağan edilməsi, rus məmurlarının müsəlman xadimlərinə nifrət və etimadsızlığı öz əksini tapıb. Rus imperiyasının öz siyasətini həyata keçirmək üçün dindən bir vasitə kimi istifadə etdiyi göstərilərək, sənəddə yazılır: "Yüksək rütbəli müsəlman ruhaniləri - müftilər, şeyxülislamlar cahil, əksər hallarda savadsız adamlar arasından seçilir, onlara son dərəcə cüzi maaş verilirdi. Məscidlərin əmlakının ixtiyarı rus məmurlarına verilmişdi. Onların icazəsi olmadan məscid tikmək, yaxud bərpa etmək imkan xaricində idi. Sözün qısası müsəlmanlara fanatik damğası vuran ruslar bu mənada özlərinin fanatik olduğunu göstərirdilər." 774
"Cənubi Qafqaz Seymi və federasiyası, onların zəifləməsi və süqutu" adlı üçüncü bölmə Cənubi Qafqazda müxtəlif dövlət təsisatlarının yaradılması, onun daxili və xarici siyasəti, habelə Seymin daxilindəki ziddiyyətlərin son nəticədə onun dağılması ilə nəticələnməsi məsələləri əhatə edilmişdi. 775
Dördüncü bölmə "Azərbaycan Respublikasının hökuməti və onun paytaxtı Bakı şəhəri" adlanır. Burada göstərilirdi: "Azərbaycan Respublikasının müstəqilliyi elan edilən kimi Milli Şura 12 nazirdən ibarət hökumət yaratdı. Milliyyətcə azərbaycanlı olan həmin dövlət xadimlərinin çoxu Rusiyada və xaricdə universitet və texniki institutlar bitirmişdilər. Azərbaycan hökumətinin ilk addımı Bakını və onun kənarını 1918-ci ilin martında zəbt etmiş bolşeviklərdən təmizləmək oldu." 776
Bu bölməyə Bakı barəsində, onun Azərbaycanın paytaxtı olması, respublikanın intellektual qüvvələrinin burada yerləşdirilməsi haqqında geniş söhbət açılırdı. Bakı ilə əlaqədar 1918-ci ilin avqustunda Almaniya ilə Sovet Rusiyası arasında imzalanmış gizli sazişin heç bir hüquqi əsası olmadığı əsaslandırılaraq, sənəddə göstərilirdi ki, Azərbaycan xalqının "Bakını iqtisadi, zehni, dini və siyasi mərkəz, bir sözlə paytaxt seçməsi heç də təsadüfi deyil. Yeni Azərbaycan dövlətinin gələcəyi Bakı ilə о qədər bağlıdır ki, respublikanın mövcudluğunu bu şəhərsiz təsəvvürə gətirmək mümkün deyil." 777
Memoranduma görə, Bakı rayonundakı zəngin neft ehtiyatları Azərbaycan Respublikasının əsas həyat mənbəyi idi, respublika hökuməti onun istehsalı və satışı üzərində şəriksiz hökmranlığa malik idi. Orada qeyd edilirdi ki, "neft istehsalının yerli tələbatı üstələməsinə və Azərbaycan dövlətinin həmin artıq məhsulu müqavilə əsasında yanacağı olmayan
773 La Republique de l'Azerbaidjan du Caucase, p.6 774 La Republique de l'Azerbaidjan du Caucase, p.8-9 775 La Republique de l'Azerbaidjan du Caucase, p. 10-13 776 La Republique de l'Azerbaidjan du Caucase, p.14 777 La Republique de l'Azerbaidjan du Caucase, p. 15 226
ölkələrə müvafiq müqavilələr bağlamaq yolu ilə satmağa üstünlük verməsinə baxmayaraq, respublika Bakı mədənlərindəki neftin açıq müdaxilə yolu ilə istismar olunmasına heç bir vəchlə icazə verə bilməzdi. Xarici istismar respublika üçün intihar demək olardı." 778
Bakı şəhərinin Azərbaycanın paytaxtı kimi kəskinliyi ilə qoyulması, onun iqtisadi və tarixi əhəmiyyətindən əlavə, erməni missionerlərinin Bakı haqqında cızdığı müxtəlif layihələrlə bağlı idi. Avropa və Amerika mətbuatında onlar Bakını Azərbaycanla əlaqəsi olmayan rus şəhəri kimi təqdim edirdilər. Əlbəttə, bu təbliğatda daha uzaq məqsədlər güdülürdü. Parisdəki proseslərdən tezliklə aydın oldu ki, erməni nümayəndələri Avropada Fransa siyasi dairələrinin köməyi ilə Bakının və Batumun guya beynəlmiləl şəhərlər olduqları üçün Millətlər Cəmiyyətinin nəzarəti altına verilməsinə nail olmaq istəyirlər. Bu barədə onlar öz fikirlərini Fransa Xarici İşlər Nazirliyinə bildirmişdilər. 779 Lakin erməni nümayəndə heyətinin bu avantürist planları Fransa Xarici İşlər Nazirliyi tərəfindən rədd edilmişdi. Bununla belə, Bakıya, Tiflisə, İstanbula və digər şəhərlərə olan xəyali arzularını daşnaklar gizlətmirdilər. 1919-cu ildə Ermənistanda "Axşatavor" qəzetində nəşr edilmiş, elə həmin ilin iyununda "Bakinskaya jizn" qəzetində tərcüməsi verilmiş bir yazı ermənilərin arzularını daha qabarıq əks etdirir. Qəzet yazırdı: "Orlando İtaliya üçün Fyumu tələb edir. Bu tələb çox ədalətlidir. Fyum İtaliyaya lazımdır... İtaliya qalib gəlmişdir və ona görə nə tələb edirsə, onu da almalıdır... Biz də qalib gəlmişik. Məlum deyildir ki, nə üçün biz qələbədən bu qədər az pay alırıq... Bizim qonşularımız türklərlə və almanlarla vuruşmayıblar. Biz isə vuruşmuşuq, ona görə də biz bir Fium yox, iki Fium almalıyıq... Qısaca desək, Fium rolunu bizim üçün iki şəhər oynayır: Bakı və Tiflis. Bakı ən azı ona görə bizə məxsus olmalıdır ki, Azərbaycanın öz paytaxtı var - Gəncə. Bizim Bakıya hüququmuz şübhəsiz aydındır. Hələ onu demirik ki, bizim ona tarixi hüququmuz da vardır. Biz Bakını martda (1918-ci ilin martında - C.H.) tutmuşuq, ona görə də о bizə qalmalıdır." 780
Şübhəsiz ki, rəsmi erməni dairələrinin arzularını əks etdirən daşnak mətbuatı yalnız bu iki şəhərlə kifayətlənə bilməzdi və əvvəllər qeyd olunduğu kimi, onların Paris Sülh konfransından tələbləri daha böyük idi. Ona görə "Axşatavor" bu tələblərlə bağlı göstərirdi: "Açıq deməliyik. Şəhərlərdən başqa qəzalar da bizə lazımdır. Gürcüstandan Tiflis, Borçalı, Axalkələk, Axalsıx qəzaları, Azərbaycandan isə Bakı quberniyasının bütün qəzaları və Qarabağ bizə keçməlidir. Ümumdünya konfransı İranı və İstanbul daxil olmaqla Türkiyə vilayətlərini bizə verdiyi zaman biz Fars (körfəzinə - C.H.), Qara və Aralıq dənizlərinə çıxacağıq." 781
Belə sərsəm tələblərlə dolu olan məqalələr tez-tez Avropa və Amerika mətbuatında da nəşr etdirilirdi.
778
La Republique de l'Azerbaidjan du Caucase, p.15-16 779
F. Kazemzadeh. The Struggle for Transcaucasia, p.203 780
Бакинская жизнь, 1919, 4 июня. 781
Бакинская жизнь, 1919, 4 июня. 227
Memorandumun beşinci bölməsi "Azərbaycanın bolşeviklərə qarşı mübarizəsi, bolşevik və erməni hücumları" adlanırdı. Bu bölmədə 1918-ci ilin martında Bakıda və yazında Azərbaycanda törədilmiş müsəlman soyqırımının mahiyyəti bütün kəskinliyi ilə ortaya qoyulurdu. Sənəddə deyilirdi: "Müsəlmanlar üçün məşum nəticələri olan bu qanlı hadisələrdə hər yerdə olduğu kimi, Bakıda da öz millətçi partiyalarını - daşnaksütyunu yaratmış ermənilər fəal iştirak etdilər... Həqiqət budur ki, ermənilər bolşeviklərin himayəsi altında müsəlmanların üzərinə hücum çəkdilər və həmin dəhşətli günlərdə (30-31 mart, 1 aprel - C.H.) 12 000-dən çox azərbaycanlı öldürdülər. Öldürülənlərin arasında qocalar, qadınlar və uşaqlar üstünlük təşkil edirdilər. Yəqin ki, gələcək tarixçilər bu hadisələrin üstündən sükutla ötüb keçməyəcəklər. Lakin indi biz ümidvar olduğumuzu bildiririk ki, digər regionlarda yaşayan ermənilər öz soydaşlarının törətdikləri qanlı cinayətlərə haqq qazandırmayacaqlar." 782 Bu hadisələri törədənlərin niyyətlərinə toxunaraq, memorandumun müəllifləri yazırdılar: "Tamamilə aydındır ki, yerli azərbaycanlı əhalinin öz doğma şəhərindən didərgin salınması uzaq məqsədlər güdən erməni millətçilərinin siyasi məqsədlərinə xidmət edirdi, bu yolla onlar Bakını yerli əhalidən təmizləmək, onun sərvətlərinə sahiblənmək, ən sonda isə bu qədim Azərbaycan şəhərini Ermənistan torpağı elan etmək istəyirdilər. Əsil sərsəmlik xarakteri daşımasına baxmayaraq, həqiqətən də belə bir plan mövcud olmuşdur." 783
bolşevik və erməni hücumlarına qarşı mübarizə apardığından, daşnakların Bakıda, Şamaxıda və digər yerlərdə bolşeviklərlə əlbir törətdiyi cinayətlərdən və Bakının azad edilməsindən bəhs edilirdi. Orada göstərilirdi: "12 000-dən çox müsəlman martın 18-21-də (yeni təqvimlə martın 30-31-i və aprelin 1-i - C.H.) üç gün davam edən qanlı cinayətlərin qurbanı olmuşdu. Çoxlu insan tələfatı ilə bir sırada xalqın mənəvi həyatında və mədəniyyəti tarixində mühüm rol oynayan bir sıra siyasi və mənəvi mərkəzlər yerlə yeksan edildi, od vurulub yandırıldı. Bunların sırasında Xalq evinin, Müsəlman Xeyriyyə Cəmiyyəti binasının, siyasi partiyaların iqamətgahlarının, müsəlman qəzetləri redaksiyalarının (rus dilində çıxan "Kaspi"nin, azərbaycanca çıxan "Açıq söz"ün) adlarını çəkmək olar. Ən görkəmli müsəlman xadimləri həbs edilir və güllələnirdi. Lakin ən dəhşətli nəticə Bakıda və onun ətraf rayonlarında bolşevik hakimiyyətinin güclənməsi idi." 784 Bolşeviklər və ermənilər tərəfindən dağıdılmış Azərbaycanda bərpa işlərinin başlanması, müttəfiq qoşunlarının Bakıya daxil olması, Azərbaycan Parlamentinin təsis edilməsi və fəaliyyəti səkkizinci bölmədə işıqlandırılırdı. 785
782 La Republique de l'Azerbaidjan du Caucase, p.18-19 783 Claims of the Peace Delegation of the Republic of Caucasian Azerbaijan presented to the Peace Conference in Paris, p.20; La Republique de l'Azerbaidjan du Caucase, p.21 784
La Republique de l'Azerbaidjan du Caucase, p.22 785
La Republique de l'Azerbaidjan du Caucase, p.24-26 228
Memorandumun ən əhəmiyyətli bölmələri Azərbaycan Respublikasının ərazisi və əhalisi ilə bağlı olan bölmələr idi. Ermənilərin, gürcülərin və iranlıların konfransa təqdim etdikləri ərazi iddiaları bilavasitə Azərbaycana aid olduğu üçün Azərbaycanın hüdudları barədə konfransın rəhbərlərində aydın təsəvvür yaradılması zərurəti meydana çıxmışdı. Paris Sülh konfransına təqdim edilmiş memorandumda Qafqaz Azərbaycanının ərazisi keçmiş inzibati bölgü sistemi üzrə aşağıdakı qaydada verilirdi: 1. Bakı quberniyası. Bura Bakı şəhəri, habelə Bakı, Cavad, Göyçay, Şamaxı, Quba və Lənkəran qəzaları daxildir. 2. Yelizavetpol (Gəncə) quberniyası. Bu quberniyaya Yelizavetpol (Gəncə), Cavanşir, Nuxa, Ərəş, Şuşa, Cəbrayıl, Zəngəzur və Qazax qəzaları daxildir. 3. İrəvan quberniyası. Bura Naxçıvan, Şərur-Dərələyəz, Sürməli qəzaları, habelə Yeni Вəyazid, Eçmiədzin, İrəvan və Aleksandropol qəzalarının bir hissəsi daxildir. 4. Tiflis quberniyasında Borçalı, Tiflis və Sığnaq qəzalarının mühüm bir hissəsi də Azərbaycan ərazisidir. 5. Zaqatala qəzası. 6. Dağıstan regionunda Kurinə və Samur nahiyələrini əhatə edən ərazinin bir hissəsi, habelə Dərbənd şəhəri və onun ətrafı da daxil olmaqla Kaytaq-Tabasaran qəzasının bir hissəsi. 7. Yuxarıda adları çəkilən İrəvan və Tiflis quberniyalarında, habelə Zaqatala qəzasında mənsubiyyəti Azərbaycan, Еrmənistan, Gürcüstan və Şimali Qafqaz respublikaları arasında iddialar doğuran və sahəcə çox kiçik ərazilər də mövcuddur. 786
Ərazi məsələləri ilə bağlı memorandumda qeyd edilirdi ki, Azərbaycan Respublikası Tiflis quberniyasındakı Axalsıx qəzasının, Batum, xüsusən də Qars əyalətlərini öz ərazisinə daxil etməyə xüsusi əhəmiyyət verir. Göstərilən ərazilərlə bağlı sənəddə yazılırdı: "Bu ərazilərin, xüsusən də Qars ətrafının sakinləri azərbaycanlılarla eyni etnik qrupa daxildirlər, onların dini, adət-ənənələri, vərdişləri, yaşayış tərzləri və məişətləri Azərbaycanın qalan hissələri ilə eyniyyət təşkil edir. Bütün bunlardan sonra həmin ərazidə yaşayan müsəlmanların dəfələrlə Azərbaycan hökumətinə Qars ətrafının respublikanın tərkibinə qatılması təklifi ilə müraciət etmələrini başa düşmək olar. Türk qoşunları ölkəni tərk etdikdən, yerli hökumət və parlament müttəfiq qoşunları komandanlığının nümayəndələri tərəfindən buraxıldıqdan sonra, bu ərazilər qonşu respublikalar: Ermənistan (Qars) və Gürcüstan (Ərdəhan) arasında bölüşdürüldükdən sonra həmin müraciətlər daha da güclənmişdir. Bu bölgünü özbaşınalıq sayan Azərbaycan hökuməti yerli əhalinin hisslərini tapdalayan həmin ədalətsizliyə qarşı qətiyyətlə etiraz edir və bildirir ki, adları çəkilən ərazilərin əhalisi qonşu respublikaların hakimiyyətini tanımaqdan birmənalı şəkildə imtina etmişdir. Yuxarıda qeyd olunduğu kimi, Batum və Qars əyalətlərinin əhalisi həmin ərazinin Azərbaycan Respublikasının tərkibinə qatılması təklifi ilə dönə-dönə bizə müraciət etmişlər. Bu faktlar bizim respublikanı belə bir bəyanatla çıxış etməyə vadar edir ki, Batum və Qars əyalətlərinin, habelə Axaltsıx qəzasının əhalisi talelərini öz istədikləri kimi
786 La Republique de l'Azerbaidjan du Caucase, p.27-28; Claims of the Peace Delegation of the Republic of Caucasian Azerbaijan presented to the Peace Conference in Paris, p.27-28. 229
müəyyənləşdirməlidirlər. Bizim nöqteyi-nəzərimizə gəldikdə isə həmin ərazidə müstəqil respublikanın yaradılması məsələnin ən yaxşı həlli olar, regionun maraq və mənafeləri ilə bağlı problemlər yoluna qoyulardı." 787
Azərbaycan Respublikası hökumətin nəzarəti altında olan mübahisəsiz ərazi 83.7866 kv. verstdir və yaxud 94.137,38 kv.km-dir. Bu da bütün Qafqazın 217.408 kv.verst və yaxud 247.376,15 kv.km olan ərazisinin 39 faizini təşkil edir. 788
"Azərbaycanın müstəqil siyasi mövcudluq hüququ Qafqaz respublikaları ilə münasibətlər" adlı on ikinci bölmədə Versal sülh konfransında çoxlarını maraqlandıran bu suallara ətraflı cavab verilmişdi: 1. Son vaxtlara qədər Rusiya imperiyasının bir hissəsi olmuş Azərbaycan Rusiyanın keçmiş və indiki öhdəliklərinə necə münasibət bəsləyir? 2. Onun qonşuları ilə - digər Qafqaz respublikaları ilə münasibətləri necə olacaq? 789
Birinci sualla bağlı qeyd edilirdi ki, "bir ölkə daxilində ümumi həyat keçirdiyimiz bir əsrin ağrı-acılarının üzərində dayanmadan biz ruslara öz ərazilərində, öz yeni dövlətlərində səadət arzulayırıq. Azərbaycana gəldikdə isə o, daha Rusiyanın bir hissəsi olmaq istəmir, о yalnız öz parlamentini və dövlətini tanıyır." 790 Keçmiş rus borclarına münasibət demək olar ki, Versal Sülh konfransında siyasi iqlimi müəyyən edən dövlətlərin hamısının mənafeyi olan məsələ idi. Bununla bağlı memorandumda göstərilirdi: "Gənc Azərbaycan Respublikası keçmiş Rusiyanın borclarının bir hissəsini ödəməyi öz üzərinə götürür. Həmin borclar köhnə imperiyanın hissələri arasında ədalətli şəkildə bölündükdən sonra Sülh konfransının maliyyə komissiyasının müəyyənləşdirdiyi şərtlərə müvafiq qaydada ödəniləcəkdir." 791
Respublikasının diplomatik nümayəndəsinin hələ 1918-ci ilin noyabrında İstanbulda Antantanın səlahiyyətli komissarına təqdim etdiyi memoranduma sadiq qaldığı göstərilirdi. Digər məsələlərlə birlikdə həmin memorandumda Azərbaycan Respublikasının belə bir istəyi öz əksini tapmışdı ki, Azərbaycan "öz respublikalarını yaratmış qədim qonşuları ermənilər, gürcülər və Şimali Qafqaz dağlıları ilə eyni nöqteyi-nəzərə əsaslanan dostluq əlaqələrinə girməyə hazırdır, Azərbaycanın Sülh nümayəndəliyi belə bir fikrə mühüm diqqət yetirir ki, bütün bu yerli Qafqaz xalqlarını bir-biri ilə müxtəlif sahələrdə, xüsusən də iqtisadiyyat sahəsində ümumi maraq birləşdirir." 792
787 La Republique de l'Azerbaidjan du Caucase, p.28-29; Claims of the Peace Delegation of the Republic of Caucasian Azerbaijan presented to the Peace Conference in Paris, p.28-29 788
La Republique de l'Azerbaidjan du Caucase, p. 30-31 789
La Republique de l'Azerbaidjan du Caucase, p.38-39 790
La Republique de l'Azerbaidjan du Caucase, p.39 791
La Republique de l'Azerbaidjan du Caucase, p.41 792
La Republique de l'Azerbaidjan du Caucase, p.43; ARDA, f.970, s.l, i.108, v.18 230
On üçüncü bölmə "Millətlər Cəmiyyəti. Azərbaycanlıların mövqeyi. Bolşeviklərə qarşı mübarizədə türklərə müraciət" adlanırdı və burada Azərbaycan Respublikasının Millətlər Cəmiyyətinə daxil olmaq, onun yüksək tribunasından istifadə etmək arzuları əks etdirilirdi. Memorandumda deyilirdi: "Biz şübhə etmirik ki, azərbaycanlılar da başqa millətlərlə bir sırada onun işində (Millətlər Cəmiyyətinin - C.H.) yaxından çalışacaq, millətlərin sülhün bərqərar olunmasına doğru yönəldilmiş səylərini bölüşdürəcək və öz imkanları daxilində Millətlər Cəmiyyətinin bəşəriyyətin rifahına xidmət göstərən nəcib fəaliyyətində iştirak edəcəkdir. Biz əminik ki, azərbaycanlılar bu beynəlxalq orqanda yüksək ədalət və əxlaq nümunəsi ilə qarşılaşacaq, Millətlər Cəmiyyətinin simasında yuxarıda da qeyd edildiyi kimi, müstəqil siyasi mövcudluq üçün maddi və mənəvi sərvətlərə malik xalqın hüquqlarının müdafiəçisini görəcəyik." 793
Memorandumda Azərbaycan xalqının dünya xalqlarına tanıdılmasına, onun haqqında obyektiv məlumat verilməsinə böyük əhəmiyyət verilirdi. Onun müəlliflərinin fikrincə, Azərbaycan haqqında məlumatın azlığı ilə bağlı yaranmış vəziyyətin səbəbkarı bir tərəfdən rus müstəmləkəçiliyi idisə, digər tərəfdən azərbaycanlıların özləri idi. Bununla bağlı sənəddə qeyd edilirdi: "Azərbaycanlıların səciyyəvi xüsusiyyəti onların hədsiz təvazökarlığıdır ki, bu da onların özlərini təbliğ etməyə doğru atıla biləcək hər bir addımdan saxlayır. Azərbaycanlılar özlərini gözə soxmağa, başqalarına nisbətən onların payına daha çox düşən dərd və fəlakətləri uca səslə elan etməyə, hamıya çatdırmağa öyrənməmişlər. Bütün bu dərd və fəlakətləri onlar səslərini çıxarmadan, mətbuat vasitəsilə dünyaya car çəkmədən, millətlərə və dövlətlərə müraciətlə ağlayıb- sıtqamadan içərilərində çəkirlər. Bu vəziyyət bir sıra nöqteyi-nəzərdən qüsur sayılmalıdır: məhz azərbaycanlıların xarakterindəki həmin xüsusiyyət onların bir sıra fəlakətlərinin mənbəyinə çevrilmiş və bu xalqa özünün milli fizionomiyasını dolğunluğu ilə göstərməyə mane olmuşdur. Azərbaycanlılar haqqında Avropanın və Amerikanın mətbuat orqanlarında bir sıra yalan məlumatların yazılmasına belə şərait əsas vermişdir. Həmin məlumatların müəllifləri bir sıra hallarda fantaziyaya güc vermiş, bəzən ictimaiyyətin diqqətinə təqdim etmək iddiasında olduqları məsələyə nabələdliklərini nümayiş etdirmiş, əksər hallarda isə belə materiallar bizim xalqa düşmənçilik məqsədi ilə, onu gözdən salmaq niyyəti ilə yazılmışdır. Belə yazıların müəllifləri öz siyasi korluqları ucbatından Azərbaycan xalqına gücləri çatana qədər ziyan vurmaq istəmiş və bu yolla da öz millətlərinə fayda gətirmək fikrində olmuşlar." 794
nümayəndəliyi, onun Sülh konfransına ümidləri və Sülh konfransından tələbləri öz
793 La Republique de l'Azerbaidjan du Caucase, p.44-45; Claims of the Peace Delegation of the Republic of Caucasian Azerbaijan presented to the Peace Conference in Paris, p.43-44 794
La Republique de l'Azerbaidjan du Caucase, p.45-46; Claims of the Peace Delegation of the Republic of Caucasian Azerbaijan Presented to the Peace Conference in Paris, p.44 231
əksini tapmışdı. 795 Sənəd Azərbaycanın Sülh konfransına tələbləri ilə tamamlanırdı. Orada Azərbaycan nümayəndə heyəti sülh konfransının və Antanta dövlətlərinin mənəvi yardımına arxalanaraq bildirirdilər: "1. Qafqazın, xüsusən də Azərbaycanın fiziki, iqtisadi və siyasi xilas yolu Rusiyanın sosial və siyasi həyatından tamamilə ayrılmaqdadır. Həmin həyat bizə tamamilə yaddır. Biz ondan xilas yolu axtarır və Müttəfiq dövlətlərin yardımına arxalanırıq; 2. Biz Qafqazda artıq de fakto mövcud olan dövlətlərin tanınması məsələsini qoyuruq. Onlardan biri də müstəqil Azərbaycan Respublikasıdır. Biz bu memoranduma belə bir inamla yekun vururuq ki, xalqımızın maddi qüdrəti və mənəvi keyfiyyətləri, onun əxlaqi dəyərləri, əməyə və təhsilə olan məhəbbəti, qayda-qanuna və dövlət prinsiplərinə hörməti Azərbaycanın müstəqil respublika kimi bundan sonrakı mövcudluğuna ən yaxşı zəmanətdir. Buna görə də, Azərbaycan Respublikasının sülh nümayəndəliyi sülh konfransının qarşısında aşağıdakı tələblərin qoyulmasını təvəqqe edir: Sülh konfransı Qafqaz Azərbaycanının Rusiya imperiyasından ayrılmasını bəyənsin. Azərbaycan, sərhədləri memoranduma əlavə olunan xəritədə göstərilən və Azərbaycan Demokratik Respublikası adı ilə tanınan tam müstəqil dövlət olsun. Azərbaycan Respublikasının Sülh nümayəndəliyinin üzvləri Sülh konfransının və onun komissiyalarının işinə cəlb olunsunlar. Azərbaycan Respublikası başqa dövlətlər kimi yüksək himayəsi altında olmaq istədiyi Millətlər Cəmiyyətinin üzvlüyünə qəbul edilsin. 796
Azərbaycan nümayəndələrinin tələbləri Parisdə ciddi müzakirələrə səbəb oldu. Ərazi məsələləri ilə bağlı İran, Ermənistan və Gürcüstanın tələbləri kimi Azərbaycanın tələbləri də şişirdilmiş tələblər hesab edilirdi. Xüsusən, Qars və Batumun Azərbaycana verilməsi məsələsi о qədər də real qiymətləndirilmirdi. T.Svyatoçevski yazır: "Azərbaycan hökuməti də tələblərinin sadəliyi ilə fərqlənmədi... Bu tələblər coğrafi yaxınlıq prinsipinə məhəl qoymadan Cənubi Qafqaz müsəlmanlarının paytaxtı Bakı olan ümumi bir dövlətdə birləşdirilməsi məqsədi güdürdü". Lakin Azərbaycan nümayəndələri çıxış yolunu bu vilayətlərin "paytaxtı Bakı olan ümumi bir dövlətdə" birləşdirilməsində deyil, həmin vilayətlərdə yerli əhalinin iradəsinə uyğun olaraq respublika formasında müstəqil dövlət yaradılmasında görürdülər. Beləliklə, Parisdə olduğu ilk aylarda gərgin işləyən Azərbaycan nümayəndələri Versalda hadisələrin siyasi axarını dərindən izləyib, ona fəal qoşulacaqları məqamı gözləyirdilər. Ə.M.Topçubaşov Azərbaycan hökumətinə göndərdiyi məlumatda yazırdı: "Doğrudur, biz bura başqalarından gec gəlmişik, amma gözlənilməz nəticələr doğura bilən hadisələrin maraqlı vaxtına düşmüşük. Bizim növbəmiz tezmi çatacaq - məlum deyil, amma qüvvəmiz çatıncaya qədər doğma Azərbaycanın mənafeyini qorumaq mövqeyində dayanacağıq." 797
Bu
795 La Republique de l'Azerbaidjan du Caucase, p.48-49 796 La Republique de l'Azerbaidjan du Caucase, p.51 797 А.М.Топчибашeв. Письма из Парижа. Баку, 1998, с.40. 232
sözləri yazandan az sonra Azərbaycan nümayəndələri Parisdə, respublika hökuməti isə Qafqazda təmsil etdikləri dövlətin müstəqilliyinə qarşı yönəlmiş "bölünməz Rusiya" və "böyük Ermənistan" iddiaları ilə qarşılaşmalı oldular. 1919-cu ilin yayında bu əsassız iddiaların dəf edilməsi Azərbaycan diplomatiyasının başlıca vəzifəsi idi.
Yüklə 4,98 Mb. Dostları ilə paylaş:
|