Korreksion pedagogika va logopediya fanidan

 

Surdopedagogika umumiy pedagogikaning tamoyillaridan, metodlaridan ta'lim berish va 

tarbiyalash vositalaridan keng foydalanadi. Bu metodlar eshitishida nuqsoni bor bo’lgan 

bolalarning tarbiyasi, o’qishida va rivojlanishida qo’llaniladi. Surdopedagogika yana 

sildopsixologiya bilan xam chambarchas bog’langan. Sildopsixologiya kar va zaif eshituvchi 

bolalarning ruxiy rivojlanishi va shaxs shakllanishining rivojlanishini ochib beradi. 

Sildopsixologiya fani kar va zaif eshituvchi bolalarga ta'lim va tarbiya berish, rivojlanishidagi 

nuqsonlarini bartaraf qilish, ya'ni korrektsiya, kompensatsiyalashni o’z ichiga oladi. Maxsus 

maktablarda ta'lim va tarbiya berishning sifatini tekshirish uchun maxsus sildopsixologik 

tadqiqotlar olib boradi. Maxsus maktablarda tovushni kuchaytiradigan moslamalar, taktik 

tebranish uskunalaridan keng foydalaniladi. Xozirgi vaqtda surdopedagogika kar va zaif 

eshituvchilarni talaffuz qilishini, o’qitishni yanada rivojlanishida sildotexnikaviy asboblardan 

keng ko’lamli foydalanishni talab qilyapti

. 

Bundan bilishimiz mumkinki surdopedagogika 

sildotexnika bilan bog’liq.

 

 

 

 

32 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Ko’pgina kuzatuvchi-surdopedagoglar ilg’or o’qituvchi va tarbiyachilar tajribasidan 

foydalanadilar. Kuzatuvchi ilg’or o’qituvchi ish tajribasidan foydalanadi, yosh va boshqa 

o’qituvchi ishi bilan taqqoslaydi. Ilg’or pedagok tajribani o’rganish uzoq muddatga 

rejalashtirilgan, aniq ishlab chiqilgan reja bo’yicha amalga oshiriladi. Ilg’or pedagogik 

tajribani o’rganish, uning bir-  biri bilan bog’liq bo’lgan tamoil, metod, rivojlanishidagi 

o’zgarishlar, tarbiyasini o’z ichiga oladi. 

Pedagogik tajriba – o’quv yoki tarbiyaviy jarayondagi ilmiy maqsaddir.                          

Kuzatuvchi pedagogik jarayonni  biror maqsadga yo’naltirilgan qolda tuzadi yoki 

o’zgartiradi. Tajriba olib borishda bilimni , uning olib borilishini, tajribaning borishini va 

uning javoblarini analiz qilishda matematika metodlaridan foydalaniladi va bu 

pedagogik jarayonga aniqlik kiritiladi. 

 

Nutq — murakkab psixik faoliyatdir. U psixik jarayonlarning tarkib topishiga va 

bolaning umuman barkamol bo’lib o’sishiga katta ta'sir ko’rsatadi. Nutq eshituv 

organlari vositasi bilan idrok etishga asoslangan bo’lib,atrofdagilarga taqlid etish yo’li 

bilan rivojlanib boradi. Oqzaki nutqning shakllanishida eshituv analizatori, nutqni 

qarakatga keltiruvchi analizator ishtirok etadi. Nutqni qarakatga keltiruvchi analizator 

eshituv analizatori bilan maqkam boqlangan qolda ishlaydi, eshituv analizatorining 

rivojlanish darajasi esa ko’p jiqatdan talaffuzga bog’liq.

 

Suxbat- 

Suxbat metodi kar va zaif 

eshituvchi o’quvchilar va 

ularning ota-onalari, 

surdapedagoklardan olingan 

ma'lumotlar orqali olib 

boriladi. Bunda pedagog 

kuzatilayotgan shaxsga 

oldindan aniq maqsadga 

yo’nalgan savollar tuzilgan 

bo’lishi lozim. 

 

Bolalar ishini o’rganish -  

Bolalar ishini o’rganish metodi 

bolalarning bilimlarini va 

qobiliyatlarini aniqlashda yordam 

beradi.Bunda xar xil rasmlarni 

taxlil qilish, xar xil qog’ozlar, 

platsilinlardan foydalaniladi. 

Ularning ishi analiz qilinganda, 

uning tez tamom qilinganligi emas 

balki-bosqichma-bosqich 

bajarilishi, xatolari va h.z. qisobga 

olinadi. 

 

Zaif eshituvchi bolalarni aniqlash usullari 

 

1,2,3,4 

 

So’rovnoma -  

Kuzatuvda keng 

qo’llaniladigan 

metodlardan biri 

so’rovnomadir. 

So’rovnoma yozma yoki 

intervyu bo’lishi mumkin. 

Bu metod o’qituvchi yoki 

ota-onalar tomonidan 

o’rganilayotgan ob’ektning 

yoki shaxsning qiziqishlari, 

qarashlarini bilish mumkin. 

Maktab xujjatlarini o’rganish - Pedagogik xujjatlarini o’rganish (dars konspekti, 

darsdan tashqari o’quv mashg’ulotlar, o’quv tarbiyaviy reja, protokol, pedagoglar 

yig’ilishining xisoboti, o’qituvchilarning metodik yig’ilishlari) o’quv-tarbiyaviy 

jarayonni, maktabdagi pedagoglarning erishgan ishlariga xulosa qilish mumkin.  

O’qituvchilarning shaxsiy xujjatlarini urganish, xar bir ukuvchini ruxiyatini, 

kobiliyatini aniklashda yordam beradi. 

 

33 

Surdopedagogikaning rivojlanish bosqichi 

(tarixi).

 

 

 

 

 

 

Bola nutqining o’sib borishi tovushlar talaffuzi, fiziologik va fonematik eshitishning kamol topib 

borish darajasi bilangina qarakterlanib qolmay, balki eng muqimi — o’z nutqi va atrofdagilar 

nutqidagi so’zlarning tuzilishini, tovush tarkibini farqlay olish qobiliyati bilan qam 

qarakterlanadi. So’z tarkibini anglab olishdan iborat bu qobiliyat grammatik va leksik 

komponentlarning rivojlanishida qam muqim aqamiyatga ega. Ikkala signal sitsemasi, 

shuningdek, idrok bilan so’zning o’zaro aloqada bo’lishi aqliy rivojlanishning asosini tashkil 

etadi. Defektologlarning (T.A.   Vlasova,   R.   M.   Boskis,   D.   V.   Neyman   va 

boshqalarning) bergan ma'lumotlariga ko’ra, eshitishida nuqsonlari bor bolalarning rivojlanish 

darajasi shu nuqsonning bola qayotining qaysi davrida paydo bo’lganligiga va oqir-yengilligiga 

boqliq. Surdopedagogikada  eshitishida nuqsonlari bor bolalar kar, zaif eshituvchi, keyinchalik 

zaif eshituvchi bo’lib qolgan bolalar guruqiga bo’lib o’rganiladi. Tuqma qali tili chiqmagan 

go’daklik davrida ikkala qo’loqning mutlaqo eshitmasligi kar-soqovlikka olib keladi. Eshitish 

qobiliyatining qisman buzilishi natijasida nutqiy nuqsonga uchragan bolalar zaif eshituvchi 

bolalar guruqiga kiritiladi.

 

Yeramizdan avvalgi kadimgi Grekiya va Rimda karlarni o’kitish va tarbiyalash 

ishlari olib borilgan, lekin bu boradagi qo’lyozmalar, xujjatlar saqlanib qolinmagan. 

Yeshitishida nuqsoni bo’lgan bolalarni ta'lim va tarbiyaga o’rgatish Yevropa 

shaxarlarida olib borilgan. Kar bolalarni yakka o’qitishda o’sha vaqtning buyuk olimi 

Djerolamo Kardano (1501-1576) «karlik va soqovlikka» fiziologik tushuncha berdi.  U 

tomondan birinchi bo’lib karlar bilan ishlash metodi ishlab chiqildi.  

 

XV-XVIII asrlarda karlarni yakka o’qitishda 2 xil yo’li (oqimi) tashkil qilindi

 

1- oqim —X.P.Bonet (Ispaniya), 

D.Bulver, D.Vallis (Angliya) va 

x.z. nutqning xar xil turlarini: 

so’zli, yozma, daktil, imo-

ishora. 

 

2- oqim - F.M.Van Gelgmont, 

I.K.Amman (Gollandiya), 

F.L.Terkiy (Italiya), V. Kerger, 

G. Rafelg (Germaniya) va x.z. –

o’qitish va muloqotda faqat so’zli 

nutqdan foydalaniladi

 

XVIII asrning 2 -  yarmida Fransiya, Germaniya, Angliya, Avtsriyada maxsus o’qishlar karlar uchun 

ochildi. Sqarl Mishel Epe (1712-1789) Parijda karlar uchun intsitut ochdi, shu bilan bir qatorda u 

«mimik metod» yaratuvchisi xam. 1778 yil karlar uchun intsitut Germaniyada birinchi bo’lib ochildi, u 

yerda «sof so’zli metod»dan foydalanildi. Uning asoschisi Samuil Geynike (1727-1790). Bu tizim XIX 

asrning oxiriga kelib, G’arbiy Yevropaning xamma shaxarlariga tarqaldi. AqSqda 1817 yili birinchi 

bo’lib karlar uchun maktab tashkil qilindi. Rossiyada xam karlar xaqida ma'lumotlar to’planib bordi. 

XVIII asrning oxiri XIX asrning boshlarida Rossiyada maxsus o’qishlar Peterburgda, Varshava, Riga va 

boshqa shaxarlarda ochildi. XX asrning boshlariga kelib, eshitishida nuqsoni bor bolalarni o’qitishning 

yangi tizimi ishlab chiqildi. Unda Rus surdopedagoglaridan: V.I.Fleri (1800-1856), G.A.Gilkova (1778-

1858), I.Ya.Selezneva ( -1889), A. F. Otsrogradskiy (1853-1907), I.A.Vasilgeva (1867-1941), 

N.M.Logovskiy (1863-1933), F.A.Rau (1868-1957)lar faoliyat ko’rsatishdi. Ularning asosiy e'tibori 

eshitishida nuqsoni bor bolalarga professional darajada ta'lim- tarbiya berishdir.

 

 

34 

  

   

Nazorat uchun savol va topshiriqlar 

 

 

 

 

 

 

 

 

Nutqi rivojlanib, shakllanib olgandan so’ng  yaxshi eshitmaydigan bo’lib qolgan bolalar 

keyinchalik zaif eshituvchi bo’lib qolganlar guruqiga kiradi.  Bu nuqson nutq tarkib 

topganidan so’ng vujudga kelsa qam, quloqdagi nuqson tufayli eshitishda xos 

kamchiliklar bo’laveradi. Turqun eshitish nuqsonlari kelib chiqish sabablariga ko’ra 

tuqma va orttirilgan bo’lishi mumkin. Kar-soqov bolalarning 25—30 foizida eshitish 

nuqsonlari tuqma bo’ladi. Bunga sabab: onaning xomiladorlik davrida turli kasalliklar, 

masalan, gripp bilan kasallinishi, ota-onalarning ichkilik ichib turishi, onaning 

xomiladorlik davrida bilar-bilmas dori-darmonlarni itse’mol qilishi (ayniqsa 

sreptomitsin, xinin, singari dorilarni), xomilaning shikatslanishi; irsiyat, genetik faktorlar 

(quloq tuzilishidagi patologik o’zgarishlar bo’lishi, masalan, eshitish yo’li atreziyasi — 

bituvi).

 

      Eshitishdagi orttirilgan nuqsonlar quloq yoki eshitish analizatorining tuzilishidagi 

kamchiliklardan kelib chiqishi mumkin. Bunga oliy nerv markazi,   o’tkazuvchi yo’llar yoki 

quloqning o’zidagi o’zgarishlar sabab bo’ladi. Bolaning ilk yoshida otit, parotit (tepki), 

meningit, meningoensefalit, qizamiq, qizilcha, gripp kasalliklari bilan kasallanishi ba’zi 

qollarda kar-soqovlik yoki turli darajalardagi zaif eshitishga olib kelishi mumkin. qozirgi kunda 

ekologiya masalalalarning keng o’rganilishi eshitish nuqsonlarining oldini olishda qam katta 

aqamiyatga ega. Eshitish analizatoriga turli zaqarli kimyoviy dorilar juda kuchli ta'sir etib, 

ayniqsa analizatorning o’tkazuvchi nevrlarini ishdan chiqaradi, natijada bola yaxshi eshita 

olmaydigan bo’lib qoladi. Eshitish nuqsonlariga ega bo’lgan bolalar anomal bolalar 

kategoriyasiga kiradi, chunki bu nuqson bolaning umuman rivojlanib, kamol topib borishiga, 

datsur materiallarini o’zlashtirishiga salbiy ta'sir ko’rsatadi. Eshtish nuqsonlari bor bolalar 

maxsus sharoitda, maxsus usullar bilan o’qitilishi va tarbiyalanishi kerak. Eshitish 

nuqsonlarining yengil darajalari qam bolaning qar tomonlama rivojlanishiga ta'sir ko’rsatadi, 

boqcha va maktab datsurlarining o’zlashtirishda bir qator o’ziga xos qiyinchiliklar kelib 

chiqishiga sabab bo’ladi. 

Kichik yoshdagi bolalarning eshitish qobiliyati nutqi rivojlangandan so’ng, masalan,. ikki 

yoshida yo‘qolganida qam karlik natijasida bola atrofdagilar nutqini eshitmaydi va qattoki 

bilganlarini qam atsa-sekin unutadi, boladagi karlik bilan soqovlik qo’shilib u kar-soqov bo’lib 

qoladi. Bolaga o’z vaqtida maxsus yordam ko’rsatilmasa, unda aqli zaiflik belgilari qam paydo 

bo’ladi. Biroq nuqsonning o’rnini to’ldirib, boshkaruvchi jarayonlarni aktivlashtiruvchi maxsus, 

korreksion rotslaydigan sharoit boladagi nuqsonlarni bartaraf etib, ularning qam nugqiy 

rivojlanishini, qam umumiy, aqliy rivojlanishini ta’minlaydi.

 

Ekspеrt varagi № 2 

1. Kar bolalar ta’rifini izohlang. 

4.Zaif eshituvchi bolalar haqida ma’lumot bering. 

Ekspеrt varagi № 1 

1. Bolaning  eshitish idrokida qanday muammolar kuzatilishi mumkin? 

2.Bolaning eshitish darajasini aniqlash usullari.

 

 

35 

 

 

 

 

 

 

Тest topshiriklari 

1. Surdopedagogika so’zining ma’nosini izohlang.  

A.  Surdopedagogika inglizcha «surdis» -  surdis so’zidan olingan bo’lib «ko’rlik»   degan   

ma'noni   bildiradi Klinik, psixologik, pedagogik 

B. Rezus faktorining tugri kelmasligi, xromosoma kasalliklari 

S. Surdopedagogika lotincha «surdis» - surdis so’zidan olingan bo’lib «karlik»   degan   ma'noni   

bildiradi 

D. Akli zaif oligofren, demensiya 

 

2. 

Zaif eshituvchi bolalarni aniqlash usullari nechta? 

 

A. 4 ta 

B. 6 ta 

S. 5 ta 

D. 3 ta 

3. XV-XVIII asrlarda karlarni yakka o’qitishda necha xil yo’li (oqimi) tashkil qilindi. 

A. 3 ta 

B. 2 ta 

S. 4 ta 

D. 5 ta 

4.  Surdopedagogika uchun kimning  «nuqsonning marakkab tuzilishi» haqidagi ta'limoti 

juda katta aqamiyatga ega bo’ldi? 

A. buyuk difektolog L.S.Vigotskiyning  

B. logoped T.A.   Vlasova 

S. A.Vasilgeva  

D. N.M.Logovskiy 

 

5.  Aqli zaiflik turlari nechta? 

A. 3 ta 

B. 1 ta 

S. 4 ta 

D. 2 ta 

Ye. 5 ta 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Ekspеrt varagi № 3 

1.  Kech kar yoki keyinchalik zaif eshituvchi bo’lib qolgan bolalar  haqida 

tushuncha bering. 

2.  Maxsus muassasalarda ta'lim-tarbiya jarayonining o’ziga xosligi nimadan 

iborat? 

 

 

36 

Glossariy 

 

Surdopedagogika-inglizcha «surdis» - surdis so’zidan olingan bo’lib «ko’rlik»   degan   ma'noni   

bildiradi Klinik, psixologik, pedagogik  

Debillik  —  aqli pastlik oligofreniyaning ent yengil darajasi bo’lib, bunday bolalarni tashqi 

ko’rinishiga qarab soglom tengdoshlaridan ajratib bo’lmaydi. 

Idiot bolalar hattoki o’z otaonalarini ham tanimaydi. Ular o’zinio’zi uddalay olmaydi, o’zigao’zi 

xizmat xam qila olmaydi. 

 Imbetsil bolalar idiot bolalarga qaraganda nisbatan tuzukroq rivojlangan bo’lsa xam, mustaqil 

xayot kechirolmaydi. Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza kilish vazirligi qoshidagi 

muassasalarda ularga sodda bilimlar, mehnatning ayrim sodda turlari (o’zo’ziga xizmat qilish, 

ekinlarni parvarish etish, kartondan qutichalar yasash va h. k.) o’rgatiladi. 

 

 

Adabiyotlar 

 

  S.Sh.Aytmetova.  Yordamchi maktab o’kuvchilarining psixik rivojlanish xususiyatlari. 

Т., "O’qituvchi", 1984. 

  K.Mamedov, F. Po’latova Oligofrenopedagogika. 

Т., 1996.  

  Sokolova Vospitaniye i obucheniye umstvenno otstalnx doshkolnikov. M, 1985. 

  N.P.Vayzman. Psixologiya umstvenno otstalgx detey. M., 1997. 

  SDZabramnaya.  Psixologopedagogicheskaya diagnostika umstvenno otstalogo. M., 

1995. 

  AA.Katayeva, YeA. Strebleva. Dvdakshcheskiye igrn i uprajneniya v obuchenii 

umstvenno otstalnx doshkolnikov. Kniga dlya uchitelya. M., 1993. 

  V.S.Rahmonova. 

DefekgologtayulogopediyaasoslariТ, 1991. 

  Deti 

s zaderjkoy psixicheskogo razvitiya. Т.A.Vlasova, N.A.Sipina tahriri ostida. M., 

1984. 

  Maorif vazirligining "Psixik rivojlanishi sustlashgan bolalar uchun maxsus 

maktabinternatlar ochish" to’g`risidagi 1981 yil 3 iyul qarori. 

  B.Shoumarov, K.K.Mamedov. Psixik rivojlanishi sustlashgan bolalarning psixoshch sh> 

xususiyatlari  va  differensial  diagnostikasi.  Тoshkent,  O’zbekiston  maorif  vazirligi, 

1987. 

  K.K. Mamedov, B.Shoumarov, V.P.Podobed. Psixik rivojlanishi sustlashgan bolalar 

xaqida. Т., 1999. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

37 

 

 

 

       UMUMIY O’QUV MAQSADLARI 

 

Тa’limiy: 

Тalabalarda  oligofren  bolalar  xakida  nazariy  bilimlarni  berish  bo’yicha 

ko’nikma va malakalarini shakllantirishdan iborat. 

Тarbiyaviy:  Тalabalarning  jamoada,  kichik  guruhlarda  va  individual  ishlash  

qobiliyatlarini shakllantirish,  kasbga bo’lgan  qiziqishlarini ortirish   

Rivojlantiruvchi: 

Тalabalarda  erkin  fikrlash  va  mustaqil  ishlash  qobiliyatlarini 

rivojlantirish. 

    

Asosiy ma’lumotlar 

 

 

 

Amaliyotda "aqlan zaif", "oligofren", "demensiya" degan atamalar ko’p ishlatiladi 

"Aqlan zaiflik" — bu yig`ma tushuncha bo’lib, aqliy jihatdan qoloqlikning sodir bo’lgan vaqti, 

boshidan kechirilgan kasallikning xarakteri, patologik o’zgarishlarning o’tishi darajasi bilan 

bog`liq bo’lgan masalalarni ko’zda tutadi. 

 

Aqliy qoloqlikni belgilashda klinik, psixologik va pedagogik mezonlarni tafovut 

qilmoq kerak. 

 

 

 

 

 

 

 

Pedagogik 

mezon

 

 

—

o’zlashtirish қobiliyati past bo’lib, bolaning dastur 

materiallarini o’zlashtira olmasligini ifodalaydi

 

 

 

 

— aqliy qoloqlik va bu markaziy nerv sistemasining qanday organik 

kasalliklarga aloqadorligini, 

 

 

Klinik

 

Psixologik 

mezon

 

 

Oligofrеniya yunoncha oligos — kam, oz frеn — aql so`zlaridan olingan bo`lib, 

esi past, aq

li  past  dеmakdir.  Oligofrеn  bolalar  markaziy  nеrv  sistеmasining 

organik kasalliklari natijasida bilish faoliyati pasayib kеtishi va bu nuqsonlar 

umrbod saqlanib kolish bilan boshqa anomal bolalardan far qiladilar. 

 

5- Mavzu: 

INТELLEKТUAL NUQSONLI  BOLALAR 

 

 

 

 

 

 

— bilish faoliyatining turg`un buzilganligini, 

 

 

38 

Ma’ruzani olib borish texnologiyasi 

 

Vaqt – 4 soat 

Тalaba soni: 26  nafar 

Mashg’ulot shakli 

Ma’ruza 

Ma’ruza rejasi 

1.  Oligofreniya va uning ta’rifi. 

2.  Oligofreniyani keltirib chiqiaradigan 

sabablar.  

3.  Oligofreniya darajalari: 

( debil, imbetsil, idiot). 

4.  Debil, imbetsil, idiot bolalar tavsifi va 

ularning o’xshash va farqli tomonlari. 

5. Debil bolalar uchun tashkil etilgan ta’lim 

–tarbiya muassasalari, ularning faoliyati, 

o’ziga xos shart-sharoitlari.  

Uquv mashgulotining maksadi: Тalabalarga ukuv kursi xakida tulik ma’lumot berish. 

Pedagogik vazifalar 

Uquv faoliyati natijalari 

4. 

Oligofreniya va uning ta’rifiga javob 

berish. 

 

Oligofreniya    xakida boshlangich 

ma’lumotga ega buladi. 

 

Oligofreniyani keltirib chiqaradigan 

sabablariq degan savolga javob berish. 

 

Oligofreniyaga aloqador nuksonlar 

kelib chiqish sabablarini tushunib oladi 

  Oligofreniya darajalari: 

( debil, imbetsil, idiot)  bo’lib  qolgan     

bolalarni ukitishdan maksad nimadan 

iboratligini bilish. 

   Oligofreniya darajalari: 

( debil, imbetsil, idiot)  bo’lib  qolgan     

bolalarni  ukitishdan maksadi va vazifalarini 

sanab bera oladi 

 

Oligofren bolalar ularning tavsifi 

xakida bilimga ega bulish. 

 

Oligofren bolalardagi nuksonlarni 

oldini olish,  bartaraf etish,  korreksiyalash, 

kompensatsiyalash  xakida bilim va tasavvurga  

ega buladi. 

 

Debil,  imbetsil,  idiot bolalar tavsifi va 

ularning o’xshash va farqli tomonlari  xakida 

tushuncha xosil kilish 

 

Debil,  imbetsil,  idiot bolalar tavsifi va 

ularning o’xshash va farqli tomonlarini 

ajratish imkoniyatiga ega buladi. 

Тa’lim metodlari: 

Ma’ruza, namoyish etish, savol-javob, 

guruxlarda ishlash, test. 

Тa’lim vositalari: 

Ma’ruzalar matni, marker, doska, skotch, 

vatman, tarkatma materiallar, doska,kodoskop. 

Тa’lim shakli: 

Frontal, jamoaviy ish. 

O’qitish shart-sharoitlari: 

Тexnik vositalar Bilan ta’minlangan va 

jamoaviy ishlashga muljallangan auditoriya. 

Monitoring va baholash: 

Savol - javob, nazorat savollari. 

 

Ma’ruza mashg`ulotining texnologik xaritasi 

 

Faoliyat 

boskichlari,