«Doqquz Bitik» sırası

 
Köçün 
səbəbləri 

---

 
182 
çağlarında böyük kütləvi köçlərin çoxu iqlim dəyiĢməsi səbəbilə baĢ ver-
miĢdir.
 
Mezolitdə
 
iqlimin
 
istiləĢməsi
 
nəticəsində
 
suların
 
artması
 
ilə
 
münbit
 
torpaqların yaranması sonralar neolit dövründə maldar-əkinçiliyin inki-
Ģafına, bunların ayrı-ayrı təsərrüfat növü kimi ayrılmasına,
 
yeni
 
əkin və 
otlaq  yerlərinin  mənimsənilməsinə  gətirib  çıxaran  lokal  və  uzaq  köçlərə 
səbəb
 
olmuĢdur.
 
Xəzərin dəfələrlə qalxıb Kür boyunca Mingəçevirə qədər 
uzanması və suyu azalanda geri çəkilməsi burada insanlarn lokal yerdə-
yiĢmələri
 
ilə nəticələnmiĢdir.
 2  
 
Arxeoloqların
 
yazdığına görə, Güney-Qafqazda 150-dən artıq eneo-
lit
 
düĢərgəsi qeydə alınmıĢ və eneolitin sonunda bu yaĢayıĢ məskənlərinin 
tərk edilməsi quraqlıq nəticəsində axar suların quruması ilə bağlı olmuĢ-
dur.
3
 Azərbaycanda
 
m.ö.
 
IV minilin ortalarında baĢlanan bu quraqlıq qu-
zey və doğu yöndə ilk böyük köçlərlə nəticələnmiĢdir. Orta Asiyaya köçüb 
yerləĢən prototürk boylarının bir qismi orada minil sonra yenidən baĢlanan 
quraqlıq  nəticəsində
 
geri  yox,
 
daha  irəli
 
-
 
quzey
 
və  doğu  yöndə  gedərək 
indiki Ural və Qazaxıstan bölgələrində məskunlaĢmıĢlar. Çünki III-II mi-
nillərin  qovuĢuğunda  rütubətli  iqlim  quru  iqlimlə  əvəz  olunmuĢdur  və 
«ola bilsin ki, məhz  II  minilin ortasında quraqlıq öz maksimum həddinə 
çatmıĢdır».
4
  Orta  Asiyada  baĢlanan  həmin  quraqlıq  çağı  haqqında
 
V.  M. 
Masson yazır ki, Qızılqumda ibtidai düĢərgələrin tədqiqi m.ö.
 
III minilin 
sonu - II minilin baĢlarında iqlimin dəyiĢdiyini ortaya çıxarmıĢdır, bu də-
yiĢmədə kserotermik maksimum su qaynaqlarının azalmasına, axarsula-
rın qurumasına səbəb olmuĢdur.
5
 
Məncə,
 
Azərbaycan
 
və
 
Orta
 
Asiyadan 
baĢlanan ikinci böyük
 
köç bu quraqlıq dövründə olmuĢdur.
6
 «Araz ya-
                                                 
2
  Ġnsanlar  kimi  digər  canlılar  da  iqlim  dəyiĢməsi  ilə  yerlərini  dəyiĢir.  Yenicə  girdiyimiz 
XXI  əsr  istilərin  artması  ilə  baĢlandı.
 
Artıq  güney  sularda  yaĢayan  balıq  və  xərçəng 
növlərinin orta zolaqda Rusiya çaylarında görünməsi, orta zolaq növlərinin də quzey 
dənizlərə miqrasiyası müĢahidə olunur.
 
Belə getsə, yaxın 10-15 ildə insanların da sərin 
quzey bölgələrə miqrasiyası baĢlana bilər.  
3
 AT, 1998, 94. 
4
 Шишкин, 1981, 190. 
5
 Массон, 1989, 138. 
6
  Doğu  Aralıqdənizi  antropoloji  tipinin  m.ö.  IV-III  minillərdə  Güney  Türkmənistanda 
görünməsi (ЭАСА, 10-14); III minilin baĢlarında Güney-Azərbaycandan Orta Asiyaya 
arxeoloji  kultur  sızmalarını  əks  etdirən  boyalı-naxıĢlı  keramik  qabların  ortaya  çıxması 
(Авдусин,  1977,  72-76);  II  minilin  ortalarında  Türkmənistanda  Altıntəpə  məskəninin 
dağılması  və əhalinin Quzey  Əfqanıstan-Güney  Özbəkistan (Sappalı, Qonur, DaĢlı) tə-
rəfə keçməsi (ИДВ, 1979, 319) və Urmu hövzəsindən doğuya köçlər
  
m.ö. IV-II minil-
lərdə miqrasiyanın batıdan doğuya olduğunu aydın göstərir. 

---

 
183 
xasında  yaĢayan»  saqa  (
= 
oğuz)  boylarının
 
Ön
 
Asiyadan
 
quzey  və  doğu 
yönlərə köçməsinə səbəb olan bu quraqlıq etnik yaddaĢda dərin iz burax-
mıĢdır. Bəlkə də, oğuzların «Axar suyun qurumasın» alqıĢı, «Axar suyun 
axmaz olsun» qarğıĢı həmin çağlardan iĢlənən deyimlərdir. 
Ġqlim dəyiĢməsi nəticəsində baĢ verən sonrakı köçlər haqqında ya-
zılı
 
qaynaqlar
 
məlumat verir
 
və
 
bu
 
məlumatların çoxunda köçlərin yönü də
 
göstərilir.  Məsələn,
 
«m.ö.  XIII-XII
 
əsrlərdə
 
Aralıqdənizinin  doğusunda 
Yunan, Krit və Anadoluda özünü göstərən böyük quraqlıq məhsul qıtlığı 
və dəhĢətli aclığa səbəb olmuĢdu».
7
 Bununla bağlı, etruskların Kiçik Asi-
yadan Ġtaliyaya köçməsi haqqında olan məlumat antik dövr müəlliflərinin
 
yazılarında  geniĢ  yer  tutur.
 
Belə  ki,  Anadolunun  batısında  18  il  davam 
edən aclığa tab gətirməyən Lidiya əhalisindən bir hissənin mifik çar Ati-
sin
 
oğlu Tirsenin baĢçılığı ilə
 
Ġtaliyaya köçüb yerləĢməsini yazan Herodot 
bu köçün səbəbini yaranmıĢ qıtlıqla izah edir
.
8
 
Aclıq nəticəsində yaranan 
xəstəlik bəzən böyük bir bölgə əhalisinin xeyli hissəsinin qırılması ilə və 
bölgənin boĢalması ilə nəticələnir. BoĢalan yaĢayıĢ məskənlərində sonra 
qonĢu bölgələrdən könüllü gələn və  ya zorla  gətirilən əhali  yerləĢir.  Bu 
olayı m.ö.VII əsrdə Ġkiçayarasında baĢlanan aclıq aydın göstərir. Belə ki, 
asur  yazısı (m.ö. 636)  Babil,  Kutı  və Sippar Ģəhərində  baĢlanan  dəhĢətli 
aclıqdan
 
və
 
yaranmıĢ epidemiya nəticəsində kütləvi Ģəkildə qırılan insanla-
rın  cəsədləri  ilə  küçə  və  meydanların  dolduğundan  bəhs  edir  və  sonra 
Ģəhərlərin bu cəsədlərdən necə təmizləndiyini qeyd edir.
9
 
Prof. ġ. Günaltay
 
yeni
 
eranın
 
ilk
 
əsrlərində Qobu,
 
Monqol və Tarım 
yaylasının  quraqlıq  nəticəsində  qumlar  altında  qaldığını  yazan  R.  Pum-
pellinin
 
bu
 
qeydini
 
verir:«Əski
 
Çin  xəritələrində  Qobu  və  ya  Kamo  çölü 
Han-Hay (Quru Dəniz)
 
adıyla göstərilirdi. Çinli müəlliflər burada
 
vaxtilə
 
bir
 
Ġç  dəniz  olduğunu  söyləyirdilər».
10
  Məhz  ilk  əsrlərdə  Monqol-Altay
 
bölgələrində
 
baĢlanan
 
bu quraqlıq batıya yönələn hun axını ilə nəticələn-
miĢdir.  Quzey  Çində  isə  III  əsrdə  yüzil  davam  edən  quraqlıq,
 
aclıq  və 
müharibə dağıntıları nəticəsində əhalinin sayı 80% azalmıĢdı.
11
 
Göründüyü
 
kimi,
 
müxtəlif
   
tarixlərdə
 
iqlim
 
dəyiĢməsilə
 
bağlı  həm 
doğu, quzey, həm də batı  yönlərdə köçlər olmuĢdur. Ancaq elmi ədəbi-
                                                 
7
 АВ, 1986, 9.
 
 
8
 Геродот, I. 94. 
9
 ХПИДВ, 1963, 236-237. 
10
 Günaltay, 1987, 67. 
11
 Гумилев, 1990, 74. 

---

 
184 
yatda  heç  bir  əsas  olmadan  prototürk  və  türk  köçlərinin  yalnız  doğudan 
batıya olan köç kimi verilməsi dərin  kök salmıĢdır. Doğrudur, Altay və 
Orta Asiyadan batıya köçlər olmuĢdur, lakin m.ö.VII - m.s.
 
XIII əsrə qə-
dər iki minil daxilində tarixi bəlli olan bu köçlər, əslində, geriqayıtmalar 
idi. Çünki həmin tarixdən öncəki köçlər batıdan doğuya yönəlmiĢdi və bu 
doğu köçlərin arxeoloji və antropoloji bəlgələri vardır.  
Bir
 
çox
 
müharibələr
 
yaxın və
 
uzaq köçlərə səbəb  olur. Deportasiya 
ilə
 
nəticələnən
 
müharibələr tarixdə
 
çox
 
olmuĢdur.
 
Adətən, imperiya siyasi 
məqsədlə  əyalət  əhalisini  baĢqa  yerlərə  köçürür  və  belə  deportasiyaları 
yaxın tarixdə
 
də
 
görmüĢük: XX əsrdə rus imperiyası Krım tatarlarını, çe-
çenləri,  Axıska  türklərini  Orta  Asiya  və  Qazaxıstana, Ermənistanda  yaĢa-
yan
 
azər
 
türklərini
 
Mil-Muğan
 
çöllərinə
 
deportasiya etdi. Ön Asiyada  belə 
etnik yerdəyiĢmə siyasətini ilk dəfə Asur dövləti baĢlamıĢdı. Asurlar əhali-
ni  iĢğal  etdikləri  torpaqların  bir  ucundan  o  biri  ucuna  köçürməklə  yerli 
boyların etnik birliyini pozmağa,
 
onların iĢğalçı orduya qarĢı birləĢib qüv-
vəyə  çevrilməsinə  mane  olmağa  çalıĢırdılar.  Asur  çarları  əvvəllər  daha 
çox  tutduqları  ərazilərdən  apardıqları  əsirləri  qul  kimi  iĢlədirdisə,  artıq 
m.ö. VIII əsrin ortalarından sonra regionda hegemonluğu saxlamaq məq-
sədilə bir
 
bölgənin
 
bütöv
 
əhalisini imperiyanın baĢqa tərəfinə
 
köçürürdü-
lər. Asur çarlarının annallarına baxmaq kifayətdir ki, belə kütləvi depor-
tasiyaların  geniĢ tətbiq  olunduğunu görmək olsun. 
730
-da  III  Tiqlatpala-
sar 
154
 min xaldeyi Babilin güneyindən Asur dövlətinin güney və quzey-
doğu sınırlarına yerləĢdirir, 
720
-də II Sarqon 
90
 min əhalini Suriyadan, 
701
-də Sinaxxerib 200 min yəhudini vətənindən köçürmüĢdür.
12
 
 
Asurlar VII əsrin ortasında Elamda 
40
-a yaxın Ģəhəri dağıdıb əhalini 
qırır.
13
 
Bura gələn ari (pers) boyları boĢalan yerlərdə məskunlaĢır. Urartu 
çarı I ArgiĢti (m.ö.
786-764
)  azların  yurdunu,  indiki  Ġrəvan  çuxurunu  iĢğal 
edib  burada  hərbi  qarnizon  üçün  Qanlıtəpə  adlı  yerdə  Erebuni  (Ġrəvan) 
qalasını tikir, bura Xat və Tsupani ölkəsindən gətirdiyi 
6.600
  əsir  əsgəri 
yerləĢdirir.
14
 
Əhəməni çağındakı XIV satrapiyadan danıĢan Herodot bura-
dakı  Qırmızıdəniz
 
(Eritheria)
 
adaları
 
əhalisinin
 
«sürgün  olunmuĢlar»  ad-
landığını  qeyd  edir.
15
 
Kənardan  Azərbaycana  gətirilən  əsirlərin  sayı
 
az 
olduğu kimi, bura köçürülənlərin də sayı çox deyildi və əsasən deporta-
                                                 
12
 Заблоцка, 328. 
13
 ХПИДВ, 1963, 238-239. 
14
 Меликишвили, 1954, 217. 
15
 Геродот, III. 93. 

---

 
185 
siya  olunanlar  Azərbaycanın
 
batı
 
bölgələrinə
 
yerləĢdirilirdi. Doğu bölgə-
lərdə  isə  yalnız
 
Sasanilər
 
çağında  Xəzərboyu  Dərbəndə  gedən  yol  üzə-
rində bəzi
 
mühafizə
 
qarnizonlarını
 
təĢkil
 
etmək
 
üçün
 
kiçik
 
sayda
 
irandilli
 
boylar, ərəb istilası çağında isə ərəbdilli tayfalar
  
yerləĢdirilmiĢdir.  
Mada  ölkəsinin  asur  iĢğalına  məruz  qalan  batı  bölgələrində  yerli 
əhalinin uzaq ölkələrə köçürülməsi, onların yerini isə baĢqadilli əhali ilə 
doldurulması bu ərazilərin etnik tərkibi və dilinin dəyiĢməsi ilə nəticələ-
nirdi. Artıq m.ö.
700
-cü ilə qədər Madanın batı bölgələri  «xeyli dərəcədə 
öz yerli əhalisindən məhrum olmuĢ, Suriya, Fələstin, Babil və digər böl-
gələrdən gətirilən əsirlərlə doldurulmuĢdu».
16
 
Bu köçlərdən Bibliyada da 
bəhs olunur: «HoĢeanın doqquzuncu ilində Asur kralı Samiriyəni aldı və 
Ġsraili Asura sürdü və onları Xalaxda və Quzan irmağı olan Xaburda və 
Medlərin (Madaların) Ģəhərlərində oturtdu» (II. Çarlar,