O`zbekiston respublikasi sog`liqni saqlash vazirligi

   
 
2,1-rasm 
 
 
 
 
2.2 Bakteriyalar o‘sish ko‘rsatkichlari 
 
        Bakteriya hujayrasining o`sishi. Prokariotlarning ko`payishi usullari. Bakteriyalarning 
rivojlanish sikli va uning fazalari va ularning tavsifi. Uzluksiz ko`paytirishning mikroorganizmlar 
xususiyatlarini tadqiq qilishdagi ahamiyati va amaliyotda ishlatilishi. 
        Mikroorganizmlar ham o`sadi, ham ko`payadi. O`sish deganda hujayradagi butun kimyoviy 
moddalarning (oqsil, RNK, DNK va boshqalar) bir-biriga mutanosib tarzda ko`payishi 
tushuniladi. O`sish natijasida hujayraning kattaligi va massasi oshadi. Hujayraning kattaligi 
ma'lum darajaga etgandan so`ng, u ko`paya boshlaydi. Bakteriyaning rivojlanish sikli bir necha 
fazadan tashkil topadi: 
 
2,2-rasm 
 
       1. Statsionar faza-mikroorganizmning oziqa muhitga tushgandan boshlab, 1-2 soat davom 
etadi. Bu fazada hujayra soni ortmaydi. 
       2. Lag faza-ko`payishning tormozlanishi. Bu fazada bakteriyalar intensiv o`sadi, ammo 
ularning bo`linishi juda kam bo`ladi. Bu ikki fazani bakteriya populyatsiyasi rivojlanishining 
muhitga moslashuv fazasi desa bo`ladi. 

19 
 
       3. Logarifmik-eksponentsial ko`payish fazasi. Ko`payish katta tezlikda ketadi, hujayralar soni 
geometrik progressiya bo`yicha ortadi. 
       4. Manfiy tezlanish fazasi-Hujayralar kamroq aktiv bo`ladi, generatsiya vaqti cho`ziladi, 
chunki oziqa kamayadi, zaharli moddalar hosil bo`ladi, natijada ko`payish susayadi, ba'zi 
hujayralar o`ladi ham. 
       5. Statsionar faza-Hosil bo`ladigan hujayralar soni o`ladiganlari soni bilan tenglashadi. 
Shuning uchun tirik hujayralar soni ma'lum vaqt davomida bir xil darajada turadi. Tirik va o`lgan 
jarayonlar soni sekin-asta ko`payadi. Bu faza yana boshqacha "maksimal statsionar" faza deb ham 
ataladi, chunki hujayralar soni maksimumga etadi. 
       6-fazada o`lgan hujayralar soni ko`payadi. 
       7-faza-hujayralarning logarifmik o`lim fazasi deb nomlanib, o`lish doimiy tezlikda davom 
etadi. 
       6 va 7-faza birgalikda o`lim fazasi deb atalib unda o`luvchi hujayralar soni ko`payuuvchi 
hhujayralar sonidan ko`p bo`ladi. 
       8-faza hujayralarning o`lishi asta sekin kamayadi 
       Oxirgi fazada hujayralarning o`lishi ozuqa muhiti fizik-kimyoviy xususiyatlarining o`zgarishi 
bilan bog`liq. Bakteriya uchun noqulay sharoit yuzaga keladi. Hujayralar shunday tezlikda 
o`ladiki oxiri hammasi qirilib ketadi. Bundan tashqari bakteriyalarni ko`payishining oziqa 
muhitini doimiy yangilab turib ko`paytirish usuli ham bor. Bu xil  ko`paytirish xemostat yoki 
turbidiostatlarda amalga oshiriladi. Sanoatda bu usul keng qo`llaniladi. 
2.3 Bakteriya ko‘payish turlari 
       Ko`payish deb mikroorganizm hujayra sonining oshishiga aytiladi.         Ko`payish 
ko`ndalangiga bo`linish yo`li bilan, ba'zan esa kurtaklanib yoki spora hosil qilib amalga oshadi. 
Umuman, prokariotlarning ko`payishi jinssiz binar bo`linib ko`payishidir. Ko`payish jarayoni 
hujayraning uzayishidan, nukleoidning ikkiga bo`linishidan boshlanadi. Nukleoid-
superspirallashgan, zich joylashgan DNK molekulasidir (u replikon ham deyiladi). 
Mikroorganizmlarda ham DNKning replikatsiyasi, DNK-polimeraza fermenti orqali amalga 
oshadi. DNK ning replikatsiyasi, bir  vaqtning o`zida, qarama-qarshi yo`nalishda ketadi va u 
ikkilanib qiz hujayralarga o`tadi. Qiz hujayrada ham DNK ketma-ketligi ona hujayranikidek 
bo`ladi. Replikatsiyasi bakteriya hujayrasining ko`payishiga ketadigan vaqtning 80% ni egallaydi. 
DNK replikatsiyasidan so`ng, hujayralararo to`siq hosil bo`ladi. Bu murakkab jarayondir. Avvalo 
hujayraning ikki tomonidan sitoplazmatik membrananing ikki qavati o`sadi, so`ngra, ular orasida 
peptidoglikan (murein) sintezlanadi va nihoyat to`siq hosil bo`ladi. To`siq ikki qavat sitoplazmatik 
membrana va peptidoglikandan iborat. DNK replikatsiyasi davomida va bo`luvchi to`siq hosil 
bo`lishi vaqtida hujayra uzluksiz o`sadi. Bu vaqtda hujayra devorining peptidoglikani, 
sitoplazmatik membranasi, yangi ribosomalar va boshqa organellalar, birikmalar, xullas, 
sitoplazmadagi birikmalar hosil bo`ladi. Bo`linishning oxirgi stadiyasida qiz hujayralar bir-biridan 
ajraladi. Ba'zan esa bo`linish jarayoni oxirigacha bormay, bakteriya hujayralarining zanjiri hosil 
bo`ladi.  
 
2,3rasm 
 
       Tayoqchasimon bakteriyalar bo`linishidan oldin u bo`yiga o`sadi va ikkiga bo`lina boshlaydi. 
Tayoqcha o`rtadan sal torayadi va ikkiga bo`linadi. Agar hujayra ikki bir xil bo`laklarga bo`linsa, 
bunga izomorf bo`linish (izoteng) deyiladi. Ko`pincha geteromorf bo`linish kuzatiladi.  
        Agar xivchinli hujayra bo`linsa, qiz hujayrada ko`pincha xivchinlar bo`lmaydi ular ona 
hujayrada qoladi. Keyinchalik qiz hujayradan hivchin o`sadi. Demak, ona hujayra birlamchi 
hujayra devori, fimbriylar, hivchinlarga ega bo`ladi. Speroxitlar, rikketsiylar, ba'zi achitqilar, 

20 
 
zamburug`lar, sodda hayvonlar (protistlar) ko`ndalangiga bo`linib  ko`payadi. Miksobakteriyalar 
"tortilib" ("peretyajka" hosil qilib) ko`payadi. Avval hujayra bo`linadigan joydan torayadi, so`ngra 
hujayra deaori ikki tomonidan hujayraning ichki tomoniga qarab bo`rtadi va oxirida ikkiga 
bo`linadi. Qiz hujayra o`zi  sitoplazmatik membranasi bo`lgan holda, hujayra devorini vaqtincha  
saqlab qoladi.  
 
2,4-rasm 
 
Ba'zi bakteriyalarda jinsiy jarayon ham kuzatilib, unga kon'yugatsiya deyiladi. Bu xil ko`payish 
haqida "Bakteriyalar genetikasi" mavzusida ma'lumot beriladi. 
Shunday qilib, o`sish va ko`payish natijasida mikroorganizmlar koloniyasi hosil bo`ladi. Ularning 
ko`payishi juda katta tezlikda amalga oshadi. Generatsiya vaqti mikroorganizm turi, yoshi, tashqi 
muhit (oziqa muhit tarkibiga, tempiraturaga, RN) ga bog`liq. Generatsiya vaqtining eng optimal 
muddati 20-30 minut bo`lsa, 2 soatda 6 ta generatsiya olish mumkin. Odamning shuncha valodini 
olish uchun esa 120 yil vaqt lozim bo`ladi. Ammo bakteriyalar uzoq vaqt 20 minutlik generatsiya 
hosil qilish yo`li bilan ko`paya olmaydi. Agar ular bir xil jadallikda ko`payganda edi, bir dona E 
coli 24 soatdan so`ng 272 yoki 1022  avlod qoldirgan bo`lar edi, bu esa 10 minglab tonnani tashkil 
qiladi. Bakteriyaning o`sishi shu tarzda davom etsa, 24 soatdan so`ng to`plangan massa er shari 
massasidan bir necha marta og`ir bo`lib chiqar edi. Ammo, amalda bunday bo`lmaydi, chunki 
oziqa moddalarning etishmasligi va hosil bo`lgan mahsulotlar bakteriyaning ko`payishini 
cheklaydi. Oziqa muhiti oqib turganda bakteriyalar har 15-18 minutda bo`linib turadi. Suyuq oziqa 
muhitda bakteriyalar o`sish tezligining vaqtga qarab o`zgarishini kuzatish mumkin. Oziqa muhitga 
tushgan mikroorganizmlar avvalo unga moslashadi, so`ng tezlik bilan ko`payadi va hosil bo`lgan 
maxsulotlarning ko`payishiga qarab, o`sish sekinlashadi va to`xtaydi.  
2.4 Mikroorganizmlarning nafas olishi. 
Mikrob xujayrasiga kirayotgan ozik moddalar transformatsiyalanadi, sung sitoplazma, xujayra 
devori, bakterial 
nukleoid tarkibiy kimsalarga suriladi. Xujayra tomonidan uglevodlar, eglar, aminokislotalar, 
oksillarning sintezi energiya yutilishi bilan kechadi -  bu endotermik reaksiyalar xisoblanadi. Bu 
bilan birgalikda xujayra sitoplazmasida doimiy ravishda energiya ajratuvchi protsesslar sodir 
bulishi kerak. 
Energiya nafakat sintez uchun, balki kupayish, spora xosil kilish, xarakatlanish va boshka 
protsesslarga lozim buladi. 
Nafas olish yoki biologik oksidlanish deganda xayotiy zarur energiyani bioximik protsesslar 
natijasida xosil bulishi tushuniladi. 
YUkorida rivojlangan xayvonlarda nafas olish protsessi bir xil kechadi: kondagi gemoglabin 
kislorodni yutib, kon bilan barcha organ va tukimalariga tarkatadi, sung oksidlanish protsesslari 
natijasida oxirgi maxsulot sifatida S0
2
  xosil buladi. Mikrob xujayrasi kichik ulchamiga ega 
bulishiga karamay nafas olishning xilma-xilligi bilan farklanadi. 

21 
 
Nafas olish turiga karab bakteriyalar ikkita asosiy gruppalarga bulinadi: 
1. 
Aeroblar, fakat molekulalar kislorod bor joyda rivojlanadi. 
2. 
Aneerobalar, fakat kislorodsiz muxitda rivojlana oladi. 
 
2,5-rasm 
 
Oralik gruppani 3 fokultativ anaerobalar deb ataluvchi xam kislorodli xam kislorodsiz muxitda 
rivojlana  oladigan  mikroblar  tashkil  etadi.  Anaerobalar  bakteriyalar  nafas  olishni  u  yoki  bu 
birikmalarni  oksidlash  bilan  amalga  oshiradi  va  kislorodni  tugridan-tugri  xavodan  oladi. 
Autotroflar  anorganik,  geterotroflar  esa  organik  birikmalarni  oksidlaydi.  Kislorod  etishmay  kolsa 
ba’zi mikroblarning rivojlanishi xam tuxtaydi. Masalan, vabo vibrioni, sil, ulat tayokchalari. 
Anaerob mikroblar energiyani organik va neorganik birikmalarning parchalanishi natijasida 
oladi. Organik birikmalarning parchalanishiga bijigish va ajish protsesslarini kiritish mumkin. 
Aerob nafas olishga nisbatan anaerobli nafas olishda kup mikdorda energiya xosil buladi. 
Masalan, aerobli nafas olishda bir molekula glyukozaning oksidlanishi 674 kaloriya issiklik 
energiya ajralishi bilan kechadi, anaerobli nafas olishda esa shuncha 
mikdordagi energiyami xosil kilish uchun 37 molekula glyukozani sarflapppga tugri keladi
2
. 
Patogen anaeroblarga - kislorodsiz kokshol, batulizm, gazli gangrena kuzgatuvchilari kiradi. 
Muxitda molekulyar kislorodning bulishi anaerobning vegetativ formalariga letal ta’sir 
kursatadi. Ba’zi olimlar fikriga kura, molekulyar kislorod ipggirokida oksidlanish protsesslari 
sitoplazmatik yad xisoblangan vodorod peroksidning
ЩgOg) xosil bulishiga olib keladi. Aeroblar 
katalaza fermenta ajratadi, bu ferment vodorod peroksidni parchalab zararsizlantiradi. Anaerob 
bakteriyalar esa katalizalar ishlab chikmaydi. 
Bundan tashkari, kislorod xayotiy fermentlarni inaktivatsiyalaydi. Natijada anaeroblarni 
normal oziklanishi buzilib, ular ochlikdan xalok buladi. Nafas olish mexanizmlarini urganishda bir 
kancha nazariyalar ildinga surilgan. 
Xozirgi vaktda aniqlanganki, nafas olishning birinchi boskichi degidrogenaza fermentlari 
ta’siri ostida vodorodning aktivlanishidan iborat. Xam aerob xam anaerob nafas olishda bu 
fermentlar vodorodni substrat yoki boshlangich akseptordan olib, uni sunggi akseptorga beradi. 
Aerob nafas olishda vodorodning oxirgi akseptori bulib, atmosfera kislorodi xisoblanadi. Anaerobli 
nafas olishda esa - turli birikmalar, energiya manbai va parchalanish maxsulotlari xizmat kiladi. 
Fakultativ anaeroblar gruppasiga kislorod bor joyda yaxshi rivojlanadigan, lekin shartli 
anaerob xisoblanadigan xamda anaeroblarga taaluqli, lekin kislorod miqdori kam joyda yaxshi 
rivojlanuvchi, ya’ni shartli aerob xisoblanadigan bakteriyalar mavjud. 
Patogen bakteriyalar asosan aeroblarga kirib, fakultativ anaeroblar xisoblanadi. 
YUqumli kasaliklar diagnostikasida vaksinalar tayyorlash, antibiotiklar olish va boshka su’niy 
ustirish  -  mikroblarni kulturalashtirish zaruriyati vujudga keladi. Bu maqsadda ozuka muxitlari 
tayyorlanadi. Bu ozuqa muxitdarni tayyorlashga va mikroblarni kulturalashda ayni turdagi 
mikrobning barcha xossalari - oziqlanish tipi, nafas olish tipi va boshkalar nazarda tutiladi. 
 
Nazorat savollari 
                                                            
2
 
Microbiology : an introduction / Gerard J. Tortora, Berdell R. Funke, Christine L. Case. — Twelfth edition, 2016
 
 

22 
 
1. Bakteriya hujayrasining o`sishi deganda nima tushuniladi? 
2. Bakteriyalarning ko`payish usullari va ularga ta'rif bering? 
3. Bakteriyaning rivojlanish fazalariga tavsif bering? 
4. Bakteriyalarning uzluksiz ko`payishi qanday yo`l bilan amalga oshiriladi? 
 
Foydalanilgan adabiyotlar 
1.  Muhamedov E.M., Eshboev E.X. Mikrobiologiya, immunologiya, virusologiya. T.,. 
Bakulina N.A., Kraeva E.L. Mikrobiologiya. T., “Meditsina”    nashriyoti. 1979. 
2.  Vorobyov A.A., Bo`kov A.S. «Mikrobiologiya». M., izd-vo «Vo`sshaya shkola». 2003. 
3.  Pyatkin N.D., Krivoshein Yu.S. Mikrobiologiya va immunologiya. M., izd-vo «Meditsina» 
1980. 
4.  Sinyushina M.N., Samsonova M.N. Rukovodstvo k laboratorno`m zanyatiyam po 
mikrobiologii. M., 1981. 
5.  Timakov V.D., Livashev V.S., Borisov L.B. Mikrobiologiya. M., 1983. 
6.  Kochemasova Z.N., Efremova S.A., Nabokov Yu.S. Mikrobiologiya. M., izd-vo 
«Meditsina». 1984. 
7.  Churbanova I.N. Mikrobiologiya. M., idz-vo «Vo`sshaya shkola». 1987. 
 
 
3-Mavzu: Umumiy virusologiya: tuzilishi, klassifikasiyasi, reproduksiyasi. Bakterofaglar. 
 
Reja: 
1. Viruslarni kelib chiqish tarixi. 
2. Viruslar klassifikatsiyasi. 
3. Viruslarning ximiyaviy tarkibi va tuzilishi. 
4. Viruslarni o‘stirish usullari va ozuqa muxitlari. 
5.  Faglar klassifikatsiyasi va ishlatilishi 
Tayanch iboralar:  virion,kapsid. Kapsamer, nukloid. Gemosorbsiya,gemaglyutinasiya. 
 
 
 
 
3.1. Viruslarni kelib chiqish tarixi 
Virusologiya fani mikrobiologiya va immunologiya fanlari kabi juda  keng o‘rganilgan  tibbiy-
biologik fanlardan biri xisoblanadi.Viruslar tabiatda xilma-xil  bo‘lib, yuqimli kasalliklarning  
etiologik omillardan xisoblanadi. 
Virusologiya fanini rivojlanishida birinchilardan bo‘lib 1796 yilda Angliya vrachi E.Djenner 
virusi infeksiya sanalgan –chechakga qarshi vaksina ishlab chiqdi. 
Virusologiya faninig rivojlanish davrlari. 
XX asr  30-40 yillarida viruslarni o‘stirish va aniqlash uchun laboratoriya xayvonlari 
ishlatilishini, bularga sichqon, kalamush, quyonlarda gripp viruslari o‘rganildi. 40chi yillarning 
oxirida tovuq embrionni qo‘llash yo‘lga qo‘yildi. 
Sun’iy oziq muxitlarida, xujayra to‘qima kulturalarida viruslarni o‘stirish mumkinligi aniqlandi. 
Viruslardan vaksinalar  tayyorlandi.Poliomielit (shol) kasalligiga  qarshi Solk-Sebin, CHumakov, 
Smorodinsovlar tomonidan o‘ldirilgan va tirik poliomielit vaksinasi ishlab chiqildi. 
1960 yillarda molekulyar biologiyaning asosiy metodlari ishlab chiqildi. Bunda  viruslar tuzilishi, 
ularning xujayraga  kirish yo‘llari, metodlari o‘rganildi. 
1970 yillarda  viruslarning submolekulyar  tushunchalar-  yangiliklar ochildi, bunda nuklein 
kislotalar va oqsillar birligi strukturasi o‘rganildi.DNK va RNK tutuvchi viruslar aniqlandi. 
Viruslarni kelib chiqishi to‘g‘risida xar xil taxminlar bor. Ba’zi bir avtorlarning ko‘rsatishicha 
bakteriyalarning yoki bir xujayrali organizmlarning eng oxirgi paydo bo‘lgan  natijasidir. Bunda 
regressiv evolyusiya gipotezi deb yuritiladi. 
2-gipoteza bo‘yicha viruslar xujayrali xayot  bo‘lguncha paydo bo‘lgan qadimgi avlodlar 
deyiladi. 

23 
 
3-gipotezada viruslar xujayraning genetik elementlaridan paydo bo‘lishgan, bular  avtonom 
xolda bo‘lgan , shuning  uchun viruslarning genetik materiali (DNK, RNK) xar xil, chunki ular 
shu elementlarning qaysi birlaridandur paydo bulgan va shu ning uchun xar xil  degan taxminlarni 
aytadilar. 
Viruslar klassifikatsiyasi 
Virusologiya tabiatda nixoyatda keng tarqalgan va nixoyatda mayda bo‘lgan viruslar 
to‘g‘risidagi fandir. Virus Virus so‘zi xayvon zaxari ma’nosini bildirib, bu L.Paster tomonidan 
berilgan. Viruslar ko‘pgina yuqimli kasalliklarning sababchilari ekanligi aniqlangan. 
1892 yilda D.I.Ivanovskiy tomonidan tamakining mozaik kasalligining sababchisi viruslar 
ekanligini birinchi bo‘lib isbotladi.Virusologiya fanining rivojlanishida olimlardan Morozov 
M.A., Zilber L.A.,CHumakov M.P.,Smorodinsov A.A., Jdanov V.M.lar ishlari nixoyatda katta 
axamiyatga ega. 
 
3.2 Viruslar klassifikatsiyasi 
 
Viruslar odam, xayvon, xashorat o‘simlik, zamburug‘lar  va bakteriyalarning qattiy xujayra 
ichida yashovchi  parazitlari bo‘lib, oqsilni sintezlash, ferment  va energiya xosil qilish 
xususiyatiga ega emas. 
Viruslar struktura tuzilishi jixatidan xam, funksiyalari jixatidan xam prokariotlar va 
eukoriotlardan  farq qiladi, chunki ular: 
1. Xujayra struktura tuzilishiga ega emas. 
2. Faqat bitta nuklein kislota tutadi.(DNK yoki RNK). 
3  O‘sish va binar bo‘linish xususiyatiga ega emas. 
4. O‘zining metobolik sistemasiga ega emas. 
5. O‘z tarkibiy qismi evaziga emas, balki birgina nuklein kislotasi xisobiga tashkil topgan. 
6. SHaxsiy oqsillini sintez qilish uchun xo‘jayinning ribosoma xujayrasidan foydalanadi. 
1966 yilda Moskvada chaqirilgan IX xalqaro kongresda viruslarni vaqtinchalik klassifikatsiyasi 
qabul qilingan va toksinomik o‘rni belgilangan. Klassifikatsiya asosida viruslarni  quyidagi 
xususiyatlari xisobga olingan. 
1. Nuklein kislotaning turi. 
2. Uning molekulyar massasi. 
3. G –S ning miqdori. 
4. Nuklein kislotadagi  ipning soni. 
5. Nnuklein kislotaning viriondagi oz miqdori. 
6. Virion shakli. 
7. Kapsid oqsilidagi simmetriya turi. 
8. Kapsomerlar soni. 
9. Xo‘jayin  va kasal tashuvchining turi. 
10. Virusning yuqish yo‘llari. 
Ushbu klassifikatsiyadagi xamma viruslar VIRA podsholigiga birlashgan, bu o‘z navbatida  
nuklein kislotaning turiga qarab 2 ta pod tipga bo‘linadi: 
a) riboviruslar. 
b)dezoksiviruslar. 
DNK tutuvchi viruslarga  quyidagi oilalar kiradi. 
Poksviruslar- chinchechak. 
Gerpeviruslar- oddiy gerpes, suv chechak. 
Adenoviruslar- adenovirus. 
Papaviruslar- papiloma, sugal. 
Parvoviruslar- adenoassotsirovaniy virus. 
Gepadnoviruslar-gepatit 
RNK tutuvchi viruslar oilalari: 
Pikarnoviruslar- shol. 
Reoviruslar-bolalar gastroenterit virusi. 
Retroviruslar – OITS. 

24 
 
Togoviruslar- qizilcha. 
Flavoviruslar-kana istmasi 
Bun’yaviruslar-sariq istma. 
Arenoviruslar-qrim istmasi. 
Rabdovirus- qutirish. 
Paramiksovirus-paragripp. 
Ortomiksoviruslar- gripp. 
Filovirus. 
Kalitsivirus. 
Koroniviruslar. 
 
3.3. Viruslarning ximiyaviy tarkibi va tuzilishi. 
 
Viruslar  tabiatda ikki xil 1.xujayradan tashqarida-  virion.2. xujayra ichida vegetativ shaklida 
bo‘ladi.Viruslar xo‘jayinxujayrasiga kirguncha yirik molekula shaklida bo‘lib, xujaraga kirgach 
tirik sistemaga aylanadi.Virus xujayra tuzilishiga ega bo‘lmagan  juda kichik zarrachadir, ularning 
shakli turlicha: sharsimon, tayoqchasimon, kubsimon, spermazoid va ikosaidir.To‘liq shakllangan 
virus zarrachasi virion deb ataladi. U nuklein kislota va oqsil qobig‘idan iborat. Kapsid oqsil 
molekulalari kapsomerlardan tuzilgan.Viruslar kattaligi 20 dan 350 nm gacha bo‘ladi. Ularni 
filtrlash, ultratsentrofugalash, diffuziya qilish va elektron mikroskop  orqali uzunligini aniqlash 
mumkin. 
  
 
 
3,1-rasm 
 
Viruslar sun’iy oziq muxitlarida o‘smaydi. Viruslarning ko‘payishi bakteriyalardan farq qiladi va 
ular binar, kurtaklanib ko‘payishi kuzatiladi. Ko‘payish fazalari bosqichma bosqich boradi. 
Adsorbsiya. 
Virusning xujayra ichiga kirishi. 
Virionlarning echinishi. 
Virus genomining transkripsiya va reproduksiyasi amalga oshadi. 
Virionnnig yig‘ilishi. 
Virus zarralarining xujayradan chiqishi. 
Viruslarni o‘stirish uchun tirik organizmlar-sezgir xayvon organizmlaridan, tovuq embrionidan, 
to‘qima kulturalaridan foydalaniladi. 
3.4. Viruslarni o‘stirish usullari va ozuqa muxitlari 
                       Virusning hujayraga kirishi va infektsion jarayon davrlari: Adsorbtsiya. Virus DNK 
sining sintezi. Virus RNK si sintezi. Konservativ va yarim konservativ replikatsiya. Virus 
zarrasining etilishi. 

25 
 
       Hujayraga virus yuqtirilgandan so`ng, virus zarrachasi hujayra ichida ko`payadi va o`ziga 
o`xshash millionlab virus zarrachalarini hosil qiladi yoki hujayra irsiy moddasi bilan virus irsiy 
moddasi bilashib, ma'lum vaqtgacha virus zarralari hosil bo`lmay hujayra normal hayot kechirishi 
mumkin.   
 
3,2-rasm 
 
        Virus hujayrada ma'lum vaqtgacha o`zini namoyon eta olmaydi. Ammo birorta tashqi ta'sir 
(ultrabinafsha nurlar, rentgen nurlari, kimyoviy moddalar) natijasida, virus nuklein kislota hujayra 
DNK sidan ajralib, ko`payib, o`ziga o`xshash virus zarrachalarini hosil qilishi mumkin.  
       Virusning hujayraga kirishidan to ko`payishigacha bo`lgan davrni bir necha bo`laklarga bo`lib 
tekshiriladi. Birinchi davr-latent davri. Bu davrda virus zarrachalarining soni o`zgarmaydi. Latent 
davrining birinchi yarmida virus zarrachalari hujayrada umuman uchramaydi va davr eklipis 
(yo`qolish) deyiladi. Ikkinchi davr-virus zarrachalari sonining oshish davridir. Bu davr virus 
zarralari hujayradan chiqishi bilan tugaydi. Virus hujayraga yuqtirilganda, dastlab virus zarrachasi 
hujayra yuzasiga yopishadi, ya'ni adsorbtsiyalanadi. Bu protsess ham spetsifik xususiyatga ega 
bo`lib, bir virus hamma hujayraga  ham adsorbtsiyalanavermaydi, balki ma'lum hujayragagina 
adsorbtsiyalanadi. 
        Adsorbtsiyalanish jarayonida hujayra va virusning ayrim qismlari-retseptorlariishtirok etadi, 
ya'nivirus, hujayraga kirish uchun uning retseptori hujayra retseptorlari bilan bog`lanishi kerak. 
Masalan: T-bakteriofagning retseptorlari uning o`simta, to`g`irirog`i dum qismdagi fibrillarida 
joylashgan. T-bakteriofaglari singari, maxsus adsorbtsiyalanish qismlari bo`lmagan, sferasimon va 
boshqa viruslarda shu virus zarrachalaridagi muayyan kimyoviy guruhlar retseptor deb qabul 
qilingan. Ammo, shu vaqtgacha birorta virus retseptorining kimyoviy tuzilishi aniqlangan emas. 
       T-bakteriofagi hujayraga kirish paytida, o`zining fibrillari bilan hujayra devoriga yopishadi va 
dum qismidagi bazal plastinkada joylashgan "probka" yo`qoladi. So`ngra, o`simtaning oqsil 
pardasi qisqara boshlaydi, o`simta o`zga hujayra devorini teshadi va fag DNK si hujayraga oqib 
o`tadi.  
       Viruslarning hujayraga kirishidagi yana biri yo`l pinotsitoz usulidir. Bu usul chechak 
viruslarida qayd etilgan. Virus hujayraga yopishgandan so`ng hujayra membranasi virus ichiga 
botib kiradi va hujayra ustidagi virus hujayra ichiga kirib qoladi. Hujayra gidrolitikfermentlari 
ta'sirida virus zarrasidagi oqsil va fosfolipidlar parchalanadi. Ozod bo`lgan nukleoproteid 
tarkibidagi DNK, hujayradagi "echintiruvchi" fermentldar vositasida ajraladi. 
      OITS virusining hujayraga kirish jarayoni. R-120 oqsilni T-xelperlarni membranasidagi T-4 
retseptorlar bilan bog`lanishidan boshlanadi. Elektron mikroskopda virus zarrasini T-hujayralar 
retseptorlari bilan birikib, hujayra sitoplazmasi ichiga botib kirishi yaxshi ko`rinadi. Avval hujayra 
membranasini protoplazma ichiga bo`rtib chiqishi kuzatiladi va virus zarrasi vakuola bilan 
o`raladi. Keyinchalik virus qobig`i erib ketadi. Virus shu vaqtda hujayrada yo`qoladi, uning RNK 
si yoki k-DNK si ham o`ta kichik bo`lganligidan elektron mekroskopda ham ko`rinmaydi. Sekin-

26 
 
asta virus replikatsiyasi boshlanadi va kasallangan hujayra membranasida R-120 oqsili paydo 
bo`ladi. Bu davrda virus hosil bo`layotgan kasal hujayrani molekula darajasida sog` hujayradan 
farqlab aniqlash mumkin bo`ladi. Vaqt o`tishi bilan elektron mikroskopda ko`plab virus zarralarini 
kuzatish mumkin. Hozirgi kunda kasal hujayralar membranasida R-120 oqsilni paydo bo`lishi va 
daxshatli virus bilan kurash choralarini ishlab chiqishda qo`llanilmoqda.  
        O`simlik viruslari retseptorlari ham, deyarli o`rganilmagan. Ko`pincha hujayra kutikulasining 
jaraxatlanishi natijasida maxsus sezgir qismlar ochilib, virus bilan bog`lanadi va virus hujayraga 
o`tadi. O`sha "sezgir" qismlar mikroorganizm va hayvon hujayralaridagi retseptorlarga o`xshashsa 
kerak, degan taxminlar bor.