Plastinkali (shiberli) nasoslar
Tuzilishi, ishlatilitshi sohasi.
Rasm 10. Plastinkali nasoslar
Plastinkali nasoslar bir harakatli, ikki harakatli va ko`p harakatli bo`lishi mumkin.
Plastinkali nasoslarda har qaysi plastinka bir aylanish davri ichida bir marta so`rish
va haydashda qatnashadi, shuning uchun ular bir harakatli rotorli plastinkali mashinalar
deyiladi.
Rasmda bir harakatli rotorli plastinkali nasos tasvirlangan. Ikki harakatli nasoslarda
so`rish 2 marta katta va o`zgarmas miqdorga ega bo`lib, rotorning burilish burchagiga
bog`lik emas.
Nasosning tuzilishi: 1 rotor, 2-disker, 3 plastinkalar (shiber)
I-II va III-IV - zichlovchi do`ngliklar; l –ekss`entrisitet; 6 – so`rish trubasi 7-haydash
trubasi. Ekssentrisitet o`zgartirib, ishchi hajmini o`zgartirishinmiz mumkin. Bu - hajmni
quyidagicha formula bilan anilashimiz mumkin.
l
Z
l
R
q
2
)
(
2
Bu yerda R- statorning ichki sirt radiusi, l – ekss`entristik, va l - plastinkaning qalinli va
eni Z-plastinkalar soni
Nasosning sekundlik sarfi
60
2
)
(
2
0
n
lb
Z
l
R
Q
98
.
0
75
.
0
0
Bu nasosninng ikkinchi turi ekss`entrik-plunjerli nasosdir, bu nasosda plun-
jer ilgarilanma-aytma harakatni ekss`entrik valdan oladi.
Aksial porshenldi nasoslar
Rasm 11 Aksial porshenli nasos sxemasi
Q
H
X
H
M
Q
Aksial-porshenli nasoslarda porshenli silindrlar aylanish o`iga parallel joylashgan
bo`ladi.
Porshenning yo`li diskining gorizont bilan hosil qilgan burchagi bilan aniqlanadi.
Odatda, silindrlar bloki aylanadi, taqsimlash urilmasi esa o`zsalmasdir β><0 bo`lib, blok
aylanayotganda, yotiq shayba (disk) va shatun yoki prujina yordamida porshenlar silindr
ichida ilgarilanma-qaytma harakatlanadi. Taqsimlash diskidan uzoqlashgan porshenlar
suyuqlikni so`radi, unga yaqinlashganda esa suyuqlikni haydaydi. Silindrlarda suyuqlikni
keltirish va olib ketish silindrlar bloki chetidagi teshiklar orqali bajariladi.
Rotorli nasoslarning xarakteritikasi
Naporning (yoki bosimning P
nas
) Q sarfga bog`lilik aylanish soni o`zgarmas
bo`lgandagi grafikaga aytiladi.
"Hajmiy nasoslarning xarakteristikalari markazdan qochma nasoslarnikidan butun-
lay farq qiladi.
)
(
хажмий
хажмий
Q
f
H
Rasm 12 Hajmiy nasoslarning bosimi xrakteristikasi
Hajmiy nasoslarda kuch o`zgargani bilan so`rish deyarli o`zgarmay (ΔQ=0)
markazdan qchma nasoslarda esa farq qancha sezilarli.
6-MA`RUZA.
MA`RUZAGA OID MAVZULAR
1.
Gidrouzatmalar va hajmiy gidroyuritmalar.
2.
Gidrodinamik uzatmalarning vazifasi va ishlatilish sohalari.
3.
Gidrouzatmalarning ishlash prinsipi guruhlanishi.
4.
Hajmiy gidrouzatmaning ishlash prinsipi.
5.
Gidrodinamik muftalarning tuzilishi va ishlashi.
6.
Gidrodinamik transformatorlar.
7.
Hajmiy gidrouzatmaning ishlash prinsipi.
MA`RUZAGA OID TAYaNCh SO`ZLAR.
Gidrouzatma, hajmiy gidrouzatma, gidromufta, gidrotransformator, I - uzatish soni.
Foydali ish koeffisienti, sirpanish koeffisienti.
MAO`RUZAGA OID SAVOLLAR.
1.
Gidrouzatma nima?
2.
Gidromufta nima?
3.
Gidrotransformator nima?
4.
Uzatish soni qanday aniqlanadi?
5.
Sirpanish koeffisienti qanday aniqlanadi?
6.
Gidrouzatmalarning qanday guruhlarini bilasiz?
Ishlatilgan adabiyotlar.
1.
K.Sh.Latipov. "Gidravlika, gidromashinalar va gidroyuritmalar". O`qituvchi
1996 y.
2.
T.M.Bashta. S.S.Rudnev. B.B.Nekrasov. "Gidravlika, gidromashini i gidro-
provoldi" izd-vo "Mashinostroenie", 1982 g.
3.
A.A.Ug`inchus. "Gidravlika, gidravlicheskie mashini". Xarkovskiy. Gosuni-
versitet im.A.M.Gorkogo. 1987g.
4.
A.A.Uchinchus Ye.A.Chuchaeva. Gidravlika g. Leningrad. 1971 g.
5.
Gidravlika asoslari. O`quv-uslubiy qo`llanma. TAYI 1999 y.
Gidrouzatmalar va hajmiy gidroyuritmalar
Umumiy tushunchalar
Gidrodinamik uzatmalarning vazifasi, va ishlatilishi sohalari.
Gidravlik uzatmalar deb, suyuqliklar ishtirokida bir mexanizmning ikkinchi mex-
anizmni harakatga kelitirshiga asoslangan mexanizmlarga aytiladi. Gidravlik uzatma bir
agregatda ikki xil parrakli mashinadan, ya'ni markazdan qochma nasos va gidravlik turbi-
nadan birgalikda foydalanuvchi qurilmadan iborat. Unda energiya elektr dvigatelidan
gidrodvigatelga suyuqlik oqimi yordamida beriladi.
Transport mashinalarida gidravlik uzatmalardan foydalanish yetaklovchi
g`ildiraklarning tezligini juda kamaytirish imkonini beradi:
Gidravlik uzatmasi bo`lmagan avtomobil dvigatellari, ko`pincha, turgan joyidan
o`zg`alishda, tepaliklarga ko`tarilishlarda, burilishlarda va boshqa hollarda o`chib oladi.
Gidravlik uzatmali dvigatel bu kamchiliklardan holidir. Gidravlik uzatmalar avto-
mobil turgan joyidan siljishda va tezlikni o`zgartirishda iosil bo`ladigan keskin silkinish-
larni kamaytiradi bu esa o`z navbatida mashinadan foydalanish davrini uzaytiradi.
Gidravlik uzatmalardan avtomobillar, teplovozlar, transportlarda, kemachilikdan,
yo`l qurilish mashinalaridan, aviasiyada keng foydlaniladi.
Gidrouzatmalardan foydalanib bajariladigan turli tuman harakat va operasiyalarini
tushinish uchun hajmiy gidrouzatmalar haida tushunchaga ega bo`lish zarur, ular haida
hajmiy gidrouzatmalar bo`limida keyinchalik batafsil to`xtalamiz.
Gidravlik uzatmalarning ishlash prinsipi va guruhlanishi
Bular ishlash prinsipiga qarab hajmiy va gidrodinamik turlariga bo`linadi.
Hajmiy gidravlik uzatmalar hajmiy nasoslar yordamida ishlaydi.
Hajmiy uzatmalarda energiya suyuqlik orqali yetaklovchi valdan statik bosim sifat-
ida uzatilib, dvigatelni ishga tushiradi.
Gidrodinamik uzatmalarda parrakli gidromashinilar yordamida ishlaydi. Ya'ni ish
g`ildiraklarining parraklari yordamida suyuqlikka berilgan dinamik bosim energiyasidan
foydalaniladi. Bu xil uzatmalarni ayrim hollarda turbouzatma deb yuritiladi, bunday deb
atalishining sababi ularda markazdan qochma nasos va gidravlik turbinalardan birgalikda
foydalanishdir.
Gidrodinamik uzatmalar bir oqimli va ikki oqimli bo`lishi mumkin. Bir oqimli gid-
rodinamik uzatmalarda hamma quvvat gidravlik g`ildiraklar orqali uzatiladi. Ikki oqim-
lisida esa dvigatel quvvatining bir qismi gidravlik g`ildiraklar orqali, ikkinchi qismi esa
mexanik yo`l bilan uzatiladi.
Hajmiy gidrouzatmaning ishlash prinsipi
Uzatma rotosion nasos 1, sovitgich 2, teskari klapon 3, turbinalar 4, reversiv taq-
simlagich 5 va taqsimlash klaponi 6 dan iborat.
Suyuqlik nasos 1 dan taqsimlash klapani 6 va reversiv taqsimlagich 5 orqali turbina
4 ning kuragiga o`tadi. Undan keyin suyuqlik turbinadan truba 7 orqali sovitgich 2 ga ke-
ladi va suyuqlik sovitilib yana nasos 1 ga keladi. Reversiv tasimlagichning holatini
o`zgartish yo`li bilan operator suyuqlikni turbinalarning kuraklariga yuqoridan yoki past-
dan yo`naltirib mashinaning harakat yunalishini o`zgartiradi.
b) Gidrodinamik uzatmaning-ishlash prinsipi.
Aylantirish momentining uzatish usullariga qarab gidrodinamik uzatmalar ikkiga
bo`linadi.
Gidroilashgich yoki gidromuftalar
Gidrotransformatorlar yoki turbotransformatorlar
Mashinalarda gidromuftalar va gidrotransformatorlar aloxida va turli kambinasiya-
larda, ya'ni gidromufta va gidrotransformator; gidromufta va ikkita yoki uchta gidrotrans-
formator va hakoza tarzda ishlatilishi mumkin.
Gidrodinamik uzatmaning ishlash prinsipini quyidagi rasmdagi sxema bo`yi-
cha tushuntiramiz.
Rasm 13. Gidrodinamik uzatmaning sxemasi
1 - nasosning yetaklovchi vali, 2 - markazdan qochma nasos, 3 - boshqariluvchi turbina
vali, 4 - turbina, 5,6,7-trubalar.
Nasos g`ildiraklarni aylantirish bilan suyuqlik oqimiga energiya beriladi. Turbi-
nadan keyin suyuqlik yana nasosga aytadi. Suyuqklikning bunday berk harakati nasos va
turbina g`ildiraklaridagi burovchi momentning uzatilishni ta'minlaydi.
Gidrodinamik muftalar tuzilishi va ishlashi
Gidromuftada
yetaklovchi
valdagi
momentning
miqdori
har
qanday
o`zgartirilganda ham ikkala (etaklovchi va yetaklanuvchi) valda momentlarning tengligi
ta'minlanadi.
Ris. 14 Gidrodinamik mufta yoki trubamufta nasos g`ildiragi 1, turbina g`ildiragi 2,
yetaklovchi val 3, yetaklanuvchi val 4, diafragmali bosqich 5, yarim korpus 6, yarim tor
7 lardan iborat.
Gidromuftada ishlatiladigan ish g`ildiraklari
Ish g`ildiraklari radial kurakli (rasm a) orqaga og`ishgan kurakli (rasm b) va oldiga
og`ishgan kurakli (rasm v) gidromufta ish g`ildiragi tasvirlangan.
Nasos va turbina g`ildiraklari shtamplangan yarim halqa shaklida tayyorlanadi.
Rasm 15. Radial kurakli ish g`ildiraklari
Gidromuftada ishlatiladigan ish g`ildiraklari. Gidromuftaning korpusi 2 ta shtamp-
langan qismdan iborat bo`lib, ular boltlar yordamida qavsharib maxkamlanadi.
Tajriba shuni ko`rsatdiki, oldinga oqish burchagi 450 bo`lgan kurakli gidromufta-
larning uzatgan momenti, radial kurakli gidromuftalargi qaraganda 2 marta ortiq, orqaga
og`ishgan kurakli gidromuftalarning uzatgan momenti esa radial kurakli gidromuftalar-
nikiga karaganda biroz kam ekan.
Gidromuftalar ishlagan paytda kuraklarning tebranishini yo`qotish uchun nasos
sg`ldiragidagi kuraklar soni turbina g`ildiragidagi kuraklar soniga teng bo`lmasligi kerak.
Masalan GAZ-12 avtomobilidagi gidromufta nasos g`ildiragida 48 ta kurak va turbina
g`ildiragida 44 ta kurak o`rnatilgan.
Gidrodinamik muftalarning ishini xarakterlaydigan asosiy parametrlarga uning
tashqi xarakteristikalariga kiruvchi va turbina g`ildiragi aylanishlari soni (n
2
) bog`li
bo`lgan burovchi momenti (M) va FIK (η) kiradi (bunda nasos g`ildiragi aylanishlar soni
n o`zgarmas). Gidromuftalarning nasos va turbina g`ildiraklariga oqimini hisoblash uchun
Eyler tenglamasidan foydalaniladi (bu tenglamani parrakli mashinada bergan edik).
Gidrodinamik uzatmaning, ish g`ildiraklari kurakli sistemasidan tashkil topgan
aylanma panjaradan iborat bo`ladi. Gidromufta g`ildiraklarining kuraklari, ko`pincha,
tekis radial shaklda, gidrotransformator g`ildiraklarning kuraklari esa fazoviy yoki aero-
dinamik silindr shaklida tayyorlanadi.
Gidrodinamik mufta. Gidrodinamik muftaning sxemasini quraylik (rasmga qa-
rang).
Rasm 16. Gidrodinamik muftaning sxemasi
Markazdan qochma nasosning ish g`ildiraklarida suyuqik hrakat qilganda suyuqik,
zarralari tezligi uchta tashkil etuvchiga: nisbiy tezlik (ω), aylanma tezlik u va absolyut te-
zlik c ga ajraladi. Kirishda chiqishda ular mos ravishda W
1
,u
1
,c
1
va W
2
,u
2
,c
2
ko`rinishda
belgilanadi. Nasos g`ildiragining kirishidagi kesimga va turbina g`ildiragining chiqishdagi
kesimi nasos g`ildiragining kirishidagi kesimga teng bo`lgani uchun nasos g`ldiragi bilan
turbina g`ildiraklardagi suyuqlik aylanma hiarakatining nisbiy tezliklari teng. Ya'ni
markazda r
1
va r
2
radiusli masofalarda aylana tezlik.
2
2
1
1
;
r
u
r
u
H
H
Bu yerda ω
H
- nasos g`ildiragi aylanishning burchak tezligi.
Nasos g`sildiragi valining aylantiruvchi momenti suyulqikning nasos g`ildi-
ragiga kirish va chiqishdagi hiarakat miqdori momentlarining ayrmasiga teng.
)
cos
cos
(
1
1
1
2
2
2
r
C
r
C
g
Q
M
H
H
H
Bu yerda
g
Q
-nasos g`ildiragiga kuraklaridan 1 sekundda oqib o`taetgan ish
suyuqligining massasi; C
1H
,C
2H
- nasos g`ildiragiga kirish va chiqishdagi absolyut
tezliklar. Nasos g`ildiragidan chiqishdagi absalyut tezligi C
2H
turbina g`ildiragiga
kirishdagi absalyut tezlik C
2m
ga turbina g`ildiragidan chiqishdagi absalyut tezlik
nasos g`ildiragiga tezlik C
1H
ga tengdir.
Tturbina validagi burovchi moment
)
cos
cos
(
1
1
1
2
2
2
r
C
r
C
g
Q
M
m
m
m
ga teng buladi.
Demak, nasos g`ildiragi valining aylantiruvchi momenti turbina g`ildiragining bu-
rovchi momentiga teng. Dvigatelning nasos g`ildiragiga berilgan quvvati qyidigiga
teng.
н
H
GН
N
75
Bu yerda Q - suyuqlik sarfi
N -gidromuftali nasos g`ildiragining FIK
Gidromuftaning FIK quyidagicha aniqlanadi
H
H
m
m
H
m
n
M
n
M
N
N
m
M =
H
M
bo`lgani uchun uzatish soni quyidagicha topiladi
H
m
n
n
i
Bu yerda M
H
- nasos g`ildiragi valining aylantiruvchi momenti
M
m
- turbina validagi burovchi moment
N
H
- nasos validagi quvvat
N
m
- turbina sildiragining kuvvati
n
H
va n
t
- nasos va turbina g`ildiraklarining aylanishlar soni.
Gidromufta n
H
≠ n
t
tengsizlik bajarilganda, ya'ni suyuqlik aylanma harakatda,
bo`lganida ishlaydi. n
H
va n
t
orasidagi farq qancha katta bo`lsa, gidromufta uzata-
digan moment shuncha katta bo`ladi. Sirpanish koeffisienti quyidagicha topiladi
H
m
H
n
n
n
S
Gidromuftalar uchun
Gidravlik muftaning xarakteristikasi
Rasm 17. Gidravlik muftaning xrakteristikalari
Gidromufta beruvchi momenti (M); quvvat (N) va FIK (η) ning, nasos g`sil-
diragi aylanishlar soni (n
H
) o`zgarmas bo`lganda, turbina g`ildiragi aylanishlar so-
niga n
m
ga bog`likligi gidromuftaning tashqi xarakteristikalari deyiladi.
Tashqi xarakteristika tajriba asosida quriladi. M - burovchi moment va FIK
(η) ni ifodolovchi grafik n
H
= const uchun quriladi. Nasos g`ildiragining grafigi esa
moment grafigidan faqat masshtab tasviri bilangina farqlanadi. Turbina
g`ildiragining N
m
quvvati n
m
va n
H
ning funksiyasidir va u h
m
=0 va n
m
=n
n
bo`lgan
hollarda nolga teng. Aylanish sonining bu miqdorlar orqasidagi qiymatida quvvat
maksimumga erishadi. Gidromufta foydalanish koeffisienti nasos g`ildiragining
aylanishlar soni n
H
= const bo`lganda tug`ri chiziq bo`yicha o`zgaradi. Tashqi xa-
rakteristika quyidagicha quriladi. Abssissa o`qiga turbina g`ildiragining aylanishla-
rining soni ordinata o`qkiga esa aylantiruvchi moment, FIK qiymati va quvvatining
o`zgarishi joylashtiriladi. Etaklovchi valning aylanishlari soni o`zgaruvchan
(n
H
=const) bo`lgan hollarni gidromuftaning universal xarakteristikasi tasvirlaydi
va u nasos aylanishlari soni har xil bo`lganda turbina aylantiruvchi momentining u
aylanishlar soni bog`lanish qonunini ifodalaydi.
Universal xarakteristikaning usulini ma'lumotnomadan qaralsin yoki "Gid-
ravlik gidromashina gidroprivod" Bashta T.M va boshqalar Gidromufta bo`limi
qaralsin.
Gidromuftaning dvigatel bilai birgalikda ishlashi.
Ichki yonuv dvigateli va gidromufta birgalikda ishlaganda dvigatelning tir-
sakli vali nasos g`ildiragi bilan blok qilib birlashtiriladi, shuning uchun
H
д
n
n
Dvigatel-gidromufta sistemasining xarakteristikalarini aniqlash uchun
dvigatelning aylanishlar soni o`zgartirib beriladi. Bunda aylanishlar sonining eng
kichik miqdori dvigatel aylanishlar sonining eng kichik turg`un qiymatiga teng va
eng katta dvigatel aylanishlar sonining mumkin qadar eng kattasiga teng bo`ladigan
qlib o`zgartiriladi . Dvigatelning tanlangan har bir aylanishlari soni uchun birdan
boshlab nolgacha uzatish nisbatlarining qator qiymatlarini berib boriladi. Har bir
uzatish nisbati uchun mos ravishda nasos g`ildiragidagi moment hisoblab chiqariladi.
Agar uzatish nisbatlarining kattaliklari kamaytirilganda hisoblab chiqarilganda
moment dvigatelning maksimal momentdan katta bo`lib chiqsa, u holda berilgan
aylanishlar soni uchun hisoblash tugagan bo`ladi, chunki mufta bundan katta mo-
mentlarni uzatmaydi. Har bir uzatish nisbatlarining qiymatlari uchun turbina g`ildirak
valining aylanishlar soni hisoblab chiqiladi. Odatda, natija jadval shaklida beriladi.
Olingan natijadan foydalanib, dvigatelning aylanishlari h
d
ning berilgan qiymatlari
uchun M
H
=f(n
m
) funksiya, dvigatel momenti M
d
grafikalarini tuzish mumkin. Bu
grafiklar gidromuftaning tortish imkoniyatlarini ifodalaydi.
Gidromufta ishini rostlash
Gidromuftaning ishini rostlash uch usul bilan amalga oshiriladi:
1) yetaklovchi val aylanishlari sonini o`zgartirish yo`li bilan; 2) gidromufta oqar qis-
mining shaklini o`zgartirish yshli bilan; 3) ish bo`shlig`ini suyuqlik bilan to`ldirish
darajasini o`zgartirish yuli bilan:
Bu usullarni o`rganish uchun [2] gidromufta bo`limiga aralsin.
0> Dostları ilə paylaş: |