Kafedra: jamoat salomatligi,sohliqni

KAFEDRA:  JAMOAT SALOMATLIGI,SOHLIQNI 

SAQLASHNI TASHKIL ETISH VA BOSHQARISH 

Fan: JAMOAT SALOMATLIGI,SOHLIQNI SAQLASHNI TASHKIL 

ETISH VA BOSHQARISH 

 

MAVZU: Mexnat kobilyatini vaktincha 

yukotganlikni ekspirtiza kilish. (VKK) Vrachlik 

mehnat ekspertizasini tashkil etish.  (VTEK) 

Mexnat kobilyatini doimiy yukotganlikni 

ekispertiza kilish. Nogironlik guruxlari

.  

 

• O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida (37 

modda) «Har bir shaxs mehnat qilish, erkin kasb 

tanlash, adolatli mehnat sharoitlarida ishlash va 

qonunda ko'rsatilgan tartibda ishsizlikdan 

himoyalanish huquqiga egadir» (39 modda) «har 

kim qariganda, mehnat layoqatini yuqotganda, 

shuningdek boquvchisidan mahrum bo'lganda va 

qonunda nazarda tutilgan boshqa hollarda 

ijtimoiy ta'minot huquqiga ega» va «voyaga 

yetmaganlar, mehnatga layoqatsizlar va yolg'iz 

keksalarning huquqlari davlat himoyasidadir» deb 

belgilab qo'yilgan. 

• Ijtimoiy sug'urta – bu shunday sistema bo'lib, 

hamma ishchilarni vaqtincha ishga yaroqsiz 

bo'lganda,keksayganda,shu bilan birgalikda 

boquvchisini yo'qotganda(ishlab chiqarish 

vaqtida bo'lganda) moddiy taminlanadi. 

O'zR da mehnatkashlar ksaba uyushmasi 

tamonidan taminlanadi.  

 

• Ijtimoiy sug'urtaning asosiy tamoyillari 

• Ijtimoiy sug'urta davlat tomonidan tashkil etilib, unga mablag' 

davlat 

tomonidan ajratiladi. Hozirgi kunda ijtimoiy sug'urta fondi ish haki 

fondining 4,4 dan 9% i gacha bo'lagini tashkil etadi. 

• Davlat ijtimony sug'urtasining barcha shakllari, so'zsiz barcha ishchi, 

xizmatchi, kolxozchilarga taaluqlidir. 

• Davlat  ijtimoiy  sug'urtani  boshqarishning keng demokratik asosida 

tashkil etiladi. 

• Moddiy ta'minot turlarining xilma xilligi va uni keng ommani 

qamrab   olish. 

•   

 

• Ijtimoiy taminot –  bu shunday sistema 

bo'lib,keksalarni va nogironlarni(umumiy 

kasallanishda,bolalikdan 

nogiron)boquvchisini yo'qotganda,ko'p bolali 

va beva ayollarni,maxsus 

muassasalarda,protezlashda,kasbiy 

taminlashda va nogironlarni mehnat bilan 

taminlashda mablag' bilan taminlaydi. Bular 

O'zRdagi Ijtimoiy taminot vazirligi tamonidan 

taminlanadi. 

 

• Vrachlar tomonidan kishilarni mehnatga 

layoqatlilik darajasi va uning davrini aniqlash 

uchun insonlarni ishga layoqatliligini tekshirish 

-vrachlik mehnat ekspertizasi deyiladi.  

• Mehnatga layoqatlilik deganda - inson 

organizmi jismoniy va ruhiy jihatidan ishni 

ma'lum hajmda va sifatda bajara olish 

imkoniyati tushuniladi. 

• Mehnatga layoqatsizlik ikki xil bo'ladi: 

• Vaqtinchalik ayrim xastaliklar tufayli kasblari 

bo'yicha mehnat vazifasini vaqtincha bajara 

olmaslik. Bu o'tkinchi xarakterga ega va 

vaqtinchalik mehnatga layokatsizlik deyiladi. 

• Doimiy    -  yoki      uzoq      muddatli      

mehnat      qobiliyatini      yo'qotish bo'lib, 

nogironlikka olib keladi. Nogironlik tufayli 

odamlar uzoq muddat davomida yoki bir umr 

mehnatga layokatsiz bo'lib qolishi mumkin. 

 

• Mehnatga yaroqsizlik varaqasi  (MYaV) – bu 

yuridik, moliyaviy va statistik xujjatdir. 

• Mehnatga layoqatsizlik varaqalari ishlamaydigan 

shaxslarga, ish haqi saqlanmagan holda mehnat 

ta'tiliga chiqqanlarga, harbiy xizmatchilarga (erkin 

yollanganlardan tashqari), shuningdek, ichki ishlar 

vazirligining attestatsiyasidan o'tgan xodimlarga 

berilmaydi. Mehnatga layoqatsizlik varaqasi 

quyidagi ahamiyatga ega: 

 

• a)  ishdan ozod etish huquqini beradi; 

• b)  ijtimoiy sug'urta mablag'i shaxslarga 

vaqtincha mehnatga layoqatsizlik bilan bog'liq 

holatlarda nafaqa olishni ta'minlaydi. 

• v)  vaqtincha mehnatga layoqatsizlik    bilan 

bog'liq bo'lgan kasalliklarni o'rganish. 

 

• Mehnatga layoqatsizlik varaqalari yoki ma'lumotnomalar 

ma'muriy jihatdan qaysi tashkilotga bo'ysunishidan qat'iy 

nazar, davlat davolash-profilaktika muassasalarining 

vrachlari, hamda tibbiyot oliygohlari, vrachlar malakasini 

oshirish instituti, tibbiy ilmiy tekshirish institutlari 

(markazlari) vrachlari tomonidan biriktirilgan DPMda 

davolash ishlarini olib borayotgan vaqtda beriladi va 

uzaytiriladi. Bundan tashqari, ba'zi holatlarda mehnatga 

layoqatsizlik varaqalarini yoki ma'lumotnomalarini berish 

hukuqi vrach-epidemiologlar (sanitar vrachlar) va 

feldsherlarga beriladi. 

 

• Mehnatga   layoqatsizlik   varaqalari      yoki   ma'lumotnomalar   ishga 

layoqatsiz shaxslarning turar joyidagi yoki ishxonasidagi DPM tomonidan, 

shuningdek ushbu yo'riqnomaga ko'ra boshqa DPM tomonidan beriladi. 

Mehnatga layoqatsizlik varaqasi quyidagi holatlarda beriladi: 

• A) vaqtincha    mehnat    qobiliyatini    yo'qotish    bilan    bog'liq    bo'lgan 

kasallanishlar (jarohatlarda); 

• B) homiladorlik va tug'ish bo'yicha beriladigan ta'tilda; 

• V) bemor oila a'zosini uy sharoitida parvarish qilish zarur bo'lganda; 

• G)sanatoriya-kurortlarda (ambulator-kurort) davolanganda; 

• D) sil yoki kasb kasalligi tufayli vaqtincha boshqa ishga o'tkazilganda; 

• Ye) karantinda; 

• J) protez-ortopedik statsionar sharoitida protezlashda. 

 

• Bemor ambulator-poliklinika sharoitida davolanganda 

davolovchi vrach kasallik varaqasini bir vaqtning o'zida 

5 kalendar kunigacha berishi mumkin. Kasallik 

varaqasini 5 kalendar kunidan ortiq bo'lgan muddatga 

uzaytirish, davolovchi vrach va bo'lim mudiri 

tomonidan amalga oshiriladi. Bunda har doim kasallik 

varaqasi 10 kundan oshmagan muddatga uzaytiriladi, 

agar bo'lim mudiri bo'lmasa, u holda davolovchi vrachi 

VKK raisi bilan birgalikda bemor sog'ayib ketguncha 

yoki TMEKga yuborilguncha kasallik varaqasini 

uzaytiradi. 

 

• Uzoq muddat kasal bo'luvchilar oxirgi 12 oy ichida 

bitta kasallik bilan (sil kasalligidan tashqari) 

mehnatga layoqatliligini yo'qotgan kunning 3-chi 

oyidan kechikmay yoki mehnatga 

layoqatsizlikning 4-chi oyidan kechikmay xulosa 

berish, noxush klinik ko'rinishlar va mehnat 

faoliyatini kelgusida davom ettirish mumkin 

emaslik xavfi tug'ilganda, hamda nogironlik 

belgilari paydo bo'lganda ular tibbiy mehnat 

ekspertiza komissiyasiga (TMEK) yuboriladi. 

 

• Spirtli ichkiliklarni ichib, mast bo'lishi oqibatida olingan 

jarohatlar va kasalliklarda kasallik varaqasi berilmaydi, 

bunda mehnatga layoqatsizlik holati ro'y bersa, 

kuyidagi holatlarda ma'lumotnoma beriladi: 

• a)  spirtli  ichimlikni  suiste'mol  qilish  oqibatida 

(alkogoldan  o'tkir zaharlanish, alkogol psixozlar va hk.); 

• b)  surunkali alkogolizmda;  

• v)  alkogol iste'mol qilish bilan bog'liq ravishda 

vujudga kelgan o'tkir 

kasallik yoki surunkali kasallikning avj olishi oqibatida; 

• g)  mastlik holatda yuz bergan jarohatlarda. 

 

• Homiladorlikda va tug'ruq bo'yicha kasallik 

varaqasi ayollar m aslahatxonalari yoki tug'ruq 

komplekslari, bo'limlari, umumiy DPM 

akusher-ginekologlari tomonidan 

homiladorlikning 30-haftasidan boshlab, ja'mi 

126 kalendar kunga beriladi. 

• Tug'ruqlar og'ir kechsa yoki ikki va undan ortiq 

bola tug'ilganda, tug'ish sodir bo'lgan DPM 

tomonidan kasallik varaqasi yana 14 kalendar 

kuniga uzaytiriladi. 

 

• Homiladorlikning 30-haftasigacha sodir 

bo'lgan tug'ruqlarda kasallik varaqasi DPM 

tomonidan 126 kalendar kuniga (agar tirik 

bola tug'ilsa) beriladi, agar o'lik bola tug'ilsa 

yoki bola tug'ruqdan keyingi dastlabki 168 

soat (birinchi 7 kun) ichida o'lsa, kasallik 

varaqasi 70 kalendar kuniga beriladi. 

• Tug'ruq vaqtida yoki tug'ruqdan keyingi 

davrda ona vafot etsa, kasallik varaqasi qolgan 

kunlar uchun parvarish qiluvchi shaxsga 

beriladi. 

 

• Bevosita tug'ruqxonadan bola asrab olgan yoki 

ularni o'z qaramog'iga olgan shaxslarga 

kasallik varaqasi 56 kunga beriladi. Ikkita va 

undan ortiq chaqaloqlarni asrab olganda 

(qaramog'iga olganda) kasallik varaqasi yoki 

ma'lumotnoma bola tug'ilgan kunidan boshlab 

70 kalendar kuniga beriladi. 

• Vaqtincha mexnatga yaroqsizlik qobiliyatini 

tasdiqlovchi xujjatlar: 

• MYaV – mexnatga yaroqsizlik varaqasi. 

• Yaroqsizlik to'g'risida beriladigan 

ma'lumotnoma F.095-1 

• Ichkilik bilan zaxarlanish xolatida VMYa 

qobiliyati to'g'risida  beriladigan 

ma'lumotnoma F.094. 

•  Boshqa ma'lumotnomalar. 

• Ma'lumotnomalarni berilish tartibi 

• Vaqtincha mehnatga layoqatsizlik bilan bog'liq 

kasalliklarda ma'lumotnomalar vrachlar (feldsherlar) 

tamonidan qo'yidagi holatlarda beriladi: 

• a) vrachlar bo'lmagan salomatlik punktiga ishchi 

kechqurun yoki tunggi vaktda o'tkir kasallik yoki 

jarohatlanish bo'lganda murojaat etganda; 

• b)  mastlik yoki alkogolni bilan suiste'mol kilish 

oqibatidagi kasalliklar va jarohatlanishlarda; 

• v)  ishchilar,   xizmatchilar,kolxozchilarning   davriy   

profilaktik   tibbiy 

ko'rikdan o'tish vaqtiga; 

• g)  chaqirilivchilarni tekshirganda; 

 

• d)  xalq sudining qarori bo'yicha majburiy 

davolanishni o'tkazganda; 

• ye) talabalar, aspirantlar, doktorantlar, klinik 

ordinatorlarga, maktablar, 

kasbiy o'quv yurtlari, texnikumlar o'qituvchilariga; 

• j)  bemor bolani parvarish qilganda, agar kasallik 

14 kalendar kunidan ortiq davom etganda. 

• Erkin shakldagi ma'lumotnoma berish tibbiy 

hujjatlarga yozish orqali asoslanadi va maxsus 

jurnalda ma'lumotnomaning nomeri va uning 

berilish vaqti ko'rsatilgan holda ro'yxatga olinadi. 

 

• Turg'un mehnatga yaroqsizlik ekspertizasi 

• Doimiy mehnatga yaroqsizlikning tibbiy 

mehnat ekspertiza-komissiyasi (TMEK) 

aniqlaydi. Bu hay'atlar 2 xil bo'ladi. 

• Birlamchi tuman va tumanlararo; 

• Oliy xay'at - shahar, viloyat, Respublika. 

• Birlamchi hay'at 5 kishidan iborat bo'lib, 

ularga terapevt, xirurg, nevrolopatolog, 

ijtimoiy ta'minot organlarining vakili, kasaba 

uyushma organinig vakili kiradi.  

 

• Nogironlik - bu uzoq vaqt yoki doimiy 

mehnatga yaroqsizlik qobiliyatini yo'kotishdir. 

Bu vaziyat uzoq vaqt mobaynida kasal bo'lib 

yoki jarohat olib, organizm faoliyatini 

buzilishiga olib kelgan hollarda bo'ladi. 

Nogironlikni aniqlashda ekspertiza komissiyasi 

kasalanish va nogironlikni o'rniga qarab 

kuyidagi turlarga bo'linadi: 

 

• Birlamchi komissiyalar katta yoshdagi 120-130 

ming aholisiga hisoblangan holda tashkil 

qilinadi. Tarkibi besh kishidan iborat komissiya 

a'zolari 3 ta vrach hamda ijtimoiy ta'minot va 

kasaba uyushma organi vakillari kiradi, 

shulardan biri komissiya raisi lavozimida 

bo'ladi. Bu umumiy profildagi komissiya 

turkumi. 

• Ixtisoslashtirilgan  komissiyada 2 ta vrach-

ekspert bo'lib, yana  1ta umumiy profildagi 

vrach bo'ladi. Bulardan biri rais bo'lib 

saylanadi.  

 

• TMEKning asosiy vazifalari: 

• Ish qobiliyati holatini aniklash, uzok vaqt yoki turg'un; 

•  Nogironlik gruppasini va ularning sabablarini aniklash;  

• Nogironlarni  sog'ligiga  mos  ravishda  ish  bilan  ta'minlash,  ularni 

komissiya xulosasi binoan mos ish bilan ta'minlanganligini nazorat 

qilish;  

• Aholini salomatligini saqlash, mustahkamlash, nogironlikning oldini 

olish tadbirlarida ishtirok etish;  

• Sog'liqni saqlash organlari, korxona ma'muriyati, kasaba qo'mitasi 

bilan birgalikda   ish   qobiliyatini   yo'qotish   sabablarini   o'rganish   

va   ish qobiliyatini    tiklash    hamda    nogironlikning    oldini    olish    

chora tadbirlarini ishlab chiqishda ishtirok etish. 

 

• Birlamchi TMEKning asosiy vazifalari 

• Ish qobiliyati holatini, uni uzoq va turg'un yo'qotishni, nogironlik 

guruhlarini,     mehnatga     yaroqsizlik     va     nogironlik     sabablarini 

(foizlarda), ishi bilan bog'liq bo'lgan sog'lig'iga zarar yetgan ishchilarni, 

shuningdek, ularni qo'shimcha yordamga ehtiyojini aniqlash. 

• Ijtimoiy - mehnat reabilitatsiya tadbirlarini belgilash. 

• Oila a'zolarini boquvchisini ishlab chiqarish jarohati, kasb kasalligi tufayli 

yoki frontda xalok bo'lganligi sababli ularga ijtimoiy yordam, nafaqa berish.  

• Fuqarolarga vrach-mehnat ekspertizasiga hujjatlarni tayyorlashda yordam 

berish.  

• Komissiya     ko'rsatmasiga    asosan     nogironlarni     ish    bilan    to'g'ri 

ta'minlanganligini tekshirish.  

• Ish sharoitini o'rganishda ishchilar sog'lig'iga va ish qobiliyatiga ishlab 

chiqarish jarayonining yoki omillarning salbiy ta'sirini o'rganish hamda 

ularni bartaraf etish chora - tadbirlarini ishlab chiqishda ishtirok etish. 

• Oliy TMEKningtuzilishi va vazifalari 

• Oliy TMEK 4 vrachdan tashkil topgan bo'lib, ijtimoiy 

ta'minot va kasaba uyushmasidan vakil buladi. Vrachlardan 

biriga psixolog yoki sotsiolog olinib, ulardan biri komissiya 

raisi etib tayinlanadi. 

• Birlamchi   TMEK ka  tashkiliy   -  uslubiy   yordam   berish   

va   ularning faoliyatini nazorat qilish; Komissiya qarorlarini 

ko'rib chiqadi, zarur bo'lsa o'zgartirish kiritadi. 

• Birlamchi TMEK xulosalari bo'yicha aholi shikoyatlarini 

ko'rib chiqadi. 

• Nogironlik    sabablarini    o'rganish    hamda    ularning    

oldini    olish tadbirlarini ishlab chiqadi. 

• TMEK vrachlarini va vrach - mehnat ekspertizasi tarkibidagi 

vrachlarni malakasini oshirish borasidagi tadbirlarda 

ishtirok etadi. 

 

• Bemorlarni komissiyaga yuborish qoidalari va ularni 

tekshiruvdan o'tkazish 

• Kommisiyalarga yuborilgan kasallarni VKKning bergan 

xulosasiga ko'ra qabul qiladi, chunki bu bemorlarni 

nogironligini aniqlash kerak buladi. Davolovchi vrach 

kasalni VTEKka yuborish uchun " «VTEKka yuborish 

yullanmasi»ni to'ldiradi (forma-088-U). Bu yo'llanmada 

quyidagilar ko'rsatiladi: kasallikni kechishi, olgan 

davosini foydasi, laborator tahlillar va qo'shimcha 

tekshirish usullari ma'lumotlari, maslahatchining 

xulosasi va hk. Diagnoz to'liq ko'rsatilishi kerak, 

kasallikning davom etishi, ish sharoitining asosiy 

ko'rsatkichlari ham ko'rsatib o'tiladi.  

• Nogironlik guruhi 

• Nogironlik guruhini belgilash, uning soglig'ini, ish 

qobiliyatini yo'qotish darajasiga bog'liq va 2 guruhga 

bo'linadi. 

• Nogironlik guruhiga VTEK qarori bilan surunkali 

kasalliklari bor, anatomik kamchiliklari bor, ish 

qobiliyatiga keskin ta'sir etuvchi funksional buzilishlari 

bor kishilar chiqariladi. Guruhga chiqishning asosi 

bo'lib, bemorning kasb faoliyatini davom ettirishga 

qarshilik ko'rsatuvchi, mehnat qobiliyatini keskin 

pasaytirib yuborgan kasallik hisoblanadi. Mehnat 

qobiliyatini turg'un yo'qotish darajasiga ko'ra to'liq va 

qisman mehnatga yaroqsizlik farqlanadi. 

 

• Birinchi guruh nogironligi 

• a)  Doimiy    qaramoqqa    muhtoj,    mehnat    qilish    

qobiliyatini    turg'un 

yo'qotganlarga beriladi. 

• b)  Doimiy    ish    qobiliyatini     funksional    

imkoniyatlarini .   keskin 

kamayganligi   bilan   biron   bir   maxsus   yaratilgan,   

individuallash- 

tirilgan sharoitda ayrim ishlarni bajarishi mumkin 

shaxslarga ham 

beriladi, masalan: ko'zi ojizlar. 

• Birinchi guruh nogironligini belgilash uchun asos bo'lib, 

bemorning hatto o'z-o'ziga xizmat qila olmasligi, 

birovning doimiy yordamiga muhtojligi xizmat qiladi 

• Ikkinchi guruh nogironligi 

• a)  Funksional imkoniyatlari keskin chegaralangan, 

lekin o'zgalar yordamiga 

doim muhtoj bo'lmagan shaxslarga; 

• b)  Mehnat tufayli kasbga bog'liq ravishda mehnat 

tufayli kasalligini 

kechishi og'irlashib ketadigan, doimiy yoki turg'un    

mehnatga layoqatsiz 

kishilarga; 

• v)  Og'ir surunkali kasalliklar bilan birgalikda tayanch 

harakat sistemasiga 

putur  yetgan  yoki   ko'rish  qobiliyati   ancha  

pasaygan,   maxsus  yaratilgan 

sharoitlarda mumkin bo'lgan shaxslarga beriladi; 

 

• Nogironlikda olib boriladigan chora - 

tadbirlar: 

• Nogironlik darajasini aniqlash. 

• Nogironlik sabablarini aniqlash.Nogironlikning 

salomatlikka ta'sirini inobatga olgan holda 

ularga loyiq ish sharoitini belgilash. 

• Mehnatga layoqatsizlikni tiklash bo'yicha 

chora-tadbirlar o'tkazish. 

• Nogironlar ish sharoitini o'rganish, ish bilan 

to'g'ri ta'minlash. 

 

 

 

 

E'TIBORINGIZ UChUN RAXMAT !