Vzbekiston respublikasi oliy va 0 ‘rta m ax sus ta’lim vazirligi b. Husanov, V. G‘ulomov muomala madaniyati

Takrorlash  uchun  savollar:
1.  U m u m jahon iy   dinlarn in g  m a’naviy  m adaniyat  sifatidagi 
m ohiyatini  tahlil  qiling?
2.  Buddaviylik dinining yuzaga kelishiga sabab b o ‘lgan om illarni 
sanang?
www.ziyouz.com kutubxonasi

3.  Buddizm   falsafasida  diniy  aqidalarning  m a’naviy  asaslari 
nim alarga tayanadi?
4.  Injilda  m uom ala  m adaniyatiga doir fiJkrlami izohlang?
5.  Islom   dinida chiroyli  m uom ala tarbiya  asosi ekanligini bayon 
qiling?
6.  Shirinso‘zlik  Islom dinida qanday talqin etiladi?
7.  U m um jahoniy  dinlarda  m uomala  m adaniyatining  umumiy 
jih a tla ri  nim ada?
Amaliy  m ashg‘ulot  savollari:
1.  D in  -  m a ’naviy  m adaniyatning  m uhim   b o ‘lagi  sifatida.
2.  Buddizmda m uom alaning maqsadi.
3.  Xristianlikda  cherkov aqidalari.
4.  Injilda so‘zning qudrati.
5.  Islom dinida m uom ala  m adaniyatining diniy-axloqiy asoslari.
6.  Shirinso‘zlik,  m o ‘m inlik  -   m uhim   xususiyatlar  sifatida.
7.  Q u r'o n   va  Hadisda  yolg‘onchilik,  chaqim chilik,  la ’natlash va 
h aqoratn ing  inkor  etilishi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

4-BOB.  SHAXS  KAMOLOTINING  AXLOQIY VA  ESTETIK 
XUSUSIYATLARI
4.1.  Axloqiy  fazilat  va  xulqiy  go‘zallik  muomala  madaniyatining 
muhim  omili  sifatida
Ma’lumki,  eng qadimgi zamonlarda  inson  mohiyatini anglashga 
intilish  haqidagi  ilk tasaw urlar kosmologik yondashuv bilan  bog‘liq 
holda rivojlangan.  Keyinchalik yuzaga kelgan antropologik ta’limotlar 
insonni  o‘rganish  uchun  e ’tiborni  aw alo,  uning  o‘ziga,  amaliy 
xatti-harakatiga, axloqiyligiga qaratdi. Natijada fanda insonni biologik, 
fiziologik hamda ijtimoiy mohiyat sifatida o‘rganishga doir nazariyalar, 
g‘oyalar,  qarashlar yuzaga  keldi.
Insonning  amaliy  xatti-harakati,  axloqiyligi,  nafosatga  m uno- 
sabati  ayni  paytda  uning  botiniy tuyg‘ulariga,  qalb  kechinmalariga 
bogMiq.  Bu  kechinmalar,  yuqoridagi  bo‘limlarda  qayd  etilganidek, 
fazilatlar va  illatlarga  bo‘linadi.  Inson  mohiyatidagi  bu  xususiyatlar 
Mavlono  Jaloliddin  Rumiy  ta ’kidlaganidek,  «Inson  gapiruvchi 
hayvondir.  Uning  xususiyati  hayvonlikdan  va  gapirishdan  iborat. 
Hayvonlik  unda  doimiydir,  ayrilmasdir.  So‘z  ham  shundoq.  Inson 
ko‘rinishdan  hech  narsa  demasa  ham,  ichida  hamisha gapiradi.  Bu 
hoi go‘yo  loy qorishgan  suv toshqiniga o ‘xshaydi.  Toshqinning toza 
suvi  insonning so‘zi  (nutqi), balchig‘i esa hayvonligidir.  Biroq balchiq 
unda o‘tkinchi bo lib, vaqt  kelib ulardan asar ham qolmaydi. Yaxshi 
yoki yomon bo‘lishiga qaramay so‘zlar, hikoyalar va bilimlar qoladi»1. 
Mavlono  Rumiyning  inson  mohiyatiga  doir ushbu  fikrlari  achchiq 
bo‘lsa-da,  haqiqatdir.  Chunki  inson  faqat  ko‘rinib  turuvchi  narsa 
emaski,  uni bir qarashda fazilat yoki illat egasi ekanligi  ayon bo‘lsa. 
Zero,  inson o‘z borlig‘i yordamida chinakam  lazzatga intiluvchi aql, 
ixtiyor,  tuyg‘u  sohibidir.  U  o ‘z  maqsadiga  chinakam  haqiqatni 
anglash,  muhabbatga  to ‘g‘ri  munosabatda  bo‘lish,  real  voqelikni
1  R um iy Jalo lid d in .  Ichingdagi  ichingdadir.  - Т . :   Y ozuvchi,  1997.  73  b.
www.ziyouz.com kutubxonasi

o ‘zlashtirish  yo‘llari  orqali  erishadi.  Har  bir  risoladagidek  odam 
yovuzlik  bilan  kurashishga,  o ‘zidagi  mavjud  illatlarni  bartaraf 
qilishga, tuyg‘u va ehtiroslarini jilovlashga harakat qiladi; go‘zallikni 
chinakamiga sevishga,  haqiqatni o ‘z ko‘zi bilan ko‘rishga, aqli bilan 
mushohada  qilishga,  uni chin qalbdan ulug‘lashga  intiladi.
A xloqshunoslikda  inson  xatti-harakatlarining  ikki  qutbi  -  
axloqiylik bilan axloqsizlik holatlari tahlil va tadqiq etiladi. Axloqiylik
—  fazilatlarda,  axloqsizlik  esa  illatlarda  namoyon  b o ‘ladi.  Bu  ikki 
qutb  — tushuncha  kun-tun,  oq qora  singari bir-birini  inkor va  ayni 
paytda, taqozo etgani holda mavjuddir.  Fazilat va illat shunday yirik 
ham da  qamrovli  atamalarki,  ularning  har biri  o ‘z  ichiga  bir  necha 
emas,  o ‘nlab  emas,  balki yuzlab tushunchalami oladi.  Shu jihatdan 
axloqshunoslik barcha falsafiy fanlar ichida tushunchalaming ko‘pligi 
va xilma-xilligi bilan alohida ajralib turadi.
Insonning botiniy  olam iga  daxldor b o ‘lgan g o ‘zallik bevosi- 
ta   axloqiy  fazilatlar  va  axloqiy  m unosabatlar bilan  bog‘liq  holda 
nam oyon  b o ‘ladi.  B undan  tashqari,  xuiq  tushunchasi  axloqning 
tarkibiy  qismi  sifatida  inson  kam olotida  m uhim   ahamiyat  kasb 
etadi.
Shuningdek,  m ohiyatan  axloqqa  daxldor  b o ‘lgan  bir  qator 
tu sh u nch alar  ham   inson  botiniy  go‘zalligini  m ukam m allashu- 
vida  yuksak aham iyatga  ega.  M uhabbat  ana  shu  tu sh u n ch alar- 
ning  ibtidosidir.  M uhabbat  bu-bilishning  mahsuli  bo‘lib,  inson 
bilgan,  anglagan  narsasiga  o‘zini  butkul  bag‘ishlashi  va  undan 
lazzatlanishidir.  G o‘zallik kabi muhabbatning mohiyatida ham lazzat 
yotadi.  Shu bois muhabbat go‘zallik barobarida ulug‘lanadi.  Zotan, 
muhabbat Vatanga,  Ollohga, yorga,  o ‘ziga nisbatan yaxshilik qilgan 
odam larga,  o ‘z  kam olotini  ta ’minlovchi  narsalar  (buyumlar)ga 
nisbatan qo‘llaniladi.  Biroq o ‘zining shahvoniy xirsini, g£ayriaxloqiy 
istaklarini  qondiradigan  lazzatni  muhabbat  sifatida  qabul  qilish 
mum kin  emas.  Bunday  tuyg‘ular  mohiyatan  manfaatparastlikka 
qaratilgan  bo‘lib,  yuksak tuyg‘u  sifatida  e’tiro f etishga  arzimaydi. 
M uhabbatga ana  shu jihatdan yondashilsa,  uning insoniy go‘zallik 
uchun g4oyatda dolzarb bo‘lgan tushuncha ekanligi yaqqol namoyon 
b o ‘ladi.
Insonda  axloqiy  fazilatni  takomillashuviga  muhabbat  bilan  bir 
qatorda ezgulik ham ko‘mak beradi.  Ezgulik-ijtimoiy xususiyat kasb 
etuvchi  axloqiy  fazilat  bo‘lib,  yuksak  axloqiy  tamoyillar  darajasini
www.ziyouz.com kutubxonasi

belgilaydigan  hamda  mohiyatan  mutlaq  ijobiylikka  daxldor bo‘lgan 
tushuncha.  Shuningdek, ezgulik yaxshilik tushunchasiga nisbatan keng 
qamrovli  va  undan  farqli  oMaroq,  hech  qachon  yovuzlikka  aylan- 
maydigan  axloqiy  hodisadir.
Bu  borada  tasaw ufdagi  «Mavlaviya»  tariqatining  asoschisi 
Mavlono Jaloliddin Rumiyning inson va uning mohiyatiga doir fikriari 
diqqatga  sazovor.  Rumiy jamiki  «yaratiqlar»ni  uch  qismga  bo‘ladi. 
Birinchisi -  malaklar; ular faqat aql egalaridir.  Parvardigorga  ibodat 
qilish,  Unga qul bo‘lish va  Uni  doimo  zikr qilish  ularning tabiatida 
mavjud.  Ikkinchisi  -  hayvonlar;  ularda  shahvoniylik  kuchli  b o iib , 
ularni  yomonlikdan  qaytaruvchi  aqllari  yo‘q.  Uchinchisi  -  inson. 
Inson  yuqoridagi  ikki  yaratiqlikning  xususiyatlarini,  ya’ni,  aql  va 
shahvatni  mujassam  qilgan  zavolli  zot.  Biroq  Rumiy  insonni 
malaklardan  ham,  hayvonlardan  ham  ustun,  deb  biladi.  Chunki 
insonda  ikki  yaratiqlikda  mavjud  bo‘lmagan  ixtiyor  erkinligi  bor. 
Aytish  lozimki,  aynan  ana  shu  ixtiyor  erkinligi  sabab  inson  fazilat 
va  illat  egasidir.  Negaki,  Malaklar  aql  egalari  b o ‘lsalar-da,  o ‘z 
xohishlaricha biror-bir faoliyatni amalga oshira olmaydilar; ular faqat 
Xudoning  buyrug‘inigina  bajaradilar.  Hayvonlar  o ‘z  faoliyatini  aql 
bilan  boshqarishdan  ko‘ra,  ko‘proq,  mayllar  (instinktlar),  shartli 
va sharsiz reflekslar orqali amalga oshiradi.  Inson esa ixtiyor erkinligi 
yordamida goh  malaklarga, gohida hayvonga tenglashadi.  Demakki, 
inson  ikki  qutbdan  iborat:  shahvat  qo‘zg‘atuvchi  narsalar  uning 
hayvonlik  tarafining  oziqasi  bo‘lsa,  insonlik  tarafining  oziqasi  esa 
bilim,  aqldir.
M a’lumki,  insonning botiniy go^zalligi bevosita axloqiy fazilatlar 
va axloqiy munosabatlar bilan bog‘liq holda namoyon bo‘ladi. Chunki 
axloq,  aw alo,  ijtimoiy-ma’naviy  hodisa  sifatida  inson  kamolotida 
muhim  ahamiyatga  ega.  Bu  xususda  akademik  E.Yusupov:  «Axloq 
insonning  konkret  sharoitlarda  bo‘layotgan  voqea  va  hodisalarga 
mustaqil  baho  berishi,  ularga  nisbatan  o‘z  munosabatini  bildirishi 
hamdir,  - deydi.  -  Umuman,  axloq  ijtimoiy munosabatlar zaminida 
alohida shaxs sifatida  mavjud bo‘lgan  insonlarning  o ‘z-o‘zini  idora 
qilish  shakllari  va  m e’yori,  o ‘zaro muloqot  va  munosabatda  ularga 
xos  bo‘lgan  ma’naviy  kamolot  darajasining  namoyon  bo‘lishidir. 
Axloq yo‘q joyda inson  ijtimoiy shaxs sifatida shakllanmaydi.  Faqat 
yetuk axloq zaminidagina kishilarda hayotning mazmuni va maqsadi, 
jamiyat  oldidagi  burchi  va  mas’uliyati,  baxt,  diyonat,  yaxshilik  va
www.ziyouz.com kutubxonasi

yom onlik,  yovuzlik,  haqlilik  va  nohaqlikka  nisbatan  muayyan 
munosabat  shakllanadi»1.
Ana shu jihatdan xuiq tushunchasi axloqning tarkibiy qismi sifatida 
insonlararo  muomala madaniyatining muhim mezonini tashkil eta­
di.  Biroq xulq ikki ko‘rinishda  namoyon bo‘ladi.  Birinchisi - yaxshi, 
chiroyli  xulqlar.  В unga  shirinsuxanlik,  muloyimlik,  halollik.  iffat, 
diyonat,  or-nom us,  nafsni  tiyish,  vijdon,  shijoat,  sabr,  ilmlilik, 
g‘ayrat,  riyozat,  qanoat,  sabr,  intizom,  munislik,  haqiqatparvarlik, 
vatanparvarlik,  insonparvarlik,  adolatparvarlik va  shu  singari  ijobiy 
tuyg‘ular  kiradi.  Bular  o ‘z  navbatida  insonda  xulq  go‘zalligini  na­
moyon  qiladi  va  insonni  axloqiy jihatdan  yuksaltiradi.
Ikkinchisi - yomon, xunuk xulqlar.  Unga xudbinlik,  hasadgo‘ylik, 
ta'm agirlik,  ikkiyuzlamachilik,  firibgarlik,  ig‘vogarlik,  badnafslik, 
badniyatlik,  badjahllik,  bachkanalik,  dilozorlik,  andishasizlik, 
bevafolik, berahmlik, tovlamachilik, bexayolik singari illatlar kiradi. 
Bular  insonni  tubanlik  sari  yetaklaydi  va  m a’naviyatini  qash- 
shoqlashtiradi.  Mazkur  illatlami  odat  qilgan  kishilar  umum  tasav- 
vurida jirkanchtaassurot  qoldiradi.  Bu xususda ma’rifatparvar alloma 
Abdulla Avloniy shunday degan edi:  «Bu sanagan yomon xulqlaming 
fanoliqlarini,  yuqorida  sanagan yaxshi xulqlarning go‘zalligini insof 
muvozanasi ila o‘lchab,  vijdon muhokamasi ila ta’qiqlab, yaxshilarini 
tinglab,  amal  qilmak,  yomonlarini  anglab,  hazar qilmak  lozimdur. 
Zeroki,  insonning izzati,  dunyoning  lazzati yaxshi so‘zlami eshitub 
va  ko‘rub  hissa  olmak,  yomon  va  zararliklarini  o ‘qub,  bilub,  o ‘zini 
tiymak,  q o id a n  kelgancha xalq va millat  foydasiga tirtishmak va bu 
fano  dunyodan  yaxshilik  otini  olub  ketmakdadur»2.
Sharq  odobida  «Ulug‘lar  huzurida  sergak  bo‘ling  va  o ‘zingizga 
loyiq  so‘z  so'zlang»  deyilishi  bejiz  emas.  Bu  umumiy  tilni  asrash 
barobarida  o ‘z  og‘zimiz  orasidagi  tilni  «ehtiyot»  bo£lib,  o ‘ylab 
ishlatish kerak demakdir.  Chunki so‘z insonning daraja va kamolini, 
ilm  va  fazlini  ko‘rsatadigan  mezon  boMib,  aql  sohiblari  kishining 
dihdagi fikr va niyatini,  ilm va quwatini, qadr va qiymatini so‘zlagan 
so‘zidan  biladilar.  Zero,  so‘z  insonning  qiymati  qadar  qadrlidir.
1  Yusupov  E.  Inson  kamolotining  ma’naviy  asoslari.  Т.:  Yangi  asr 
avlodi,  1998.  116 b.
2 Abdulla Avloniy. Tanlangan asarlar. 2 tomlik. 2-t. Т.:  Ma’naviyat,  1998 
71  b.
www.ziyouz.com kutubxonasi

Shirin so‘z  ilonni  inidan  chiqarganidek,  muloyim so‘z vahshiylarni 
ulfatga aylantiradi.  Shuning uchun do‘stu dushman bilan muomalada 
ehson  yo‘lini tutish  lozimki,  bunda do‘stlaming  m ehru-m uhabbati 
ortadi,  dushmanlarning  adovati  kamayadi.
Sharq  hikmatlari  durdonalarida  yaxshi  xulqning  o ‘nta  belgisi 
alohida  ko‘rsatib o ‘tiladi.  Bular:  1.  Bo‘lar-bo‘lmasga  odam lar bilan 
janjallashmaslik.  2.  Insoflilik.  3.  Birovning aybini qidirmaslik.  4.  Biror 
kishidan  noloyiq  ish  sodir  b o ‘lsa,  uni  yaxshilik  yo‘liga  solib 
yuborishlik.  5.  Agar aybdor o ‘z aybini bo‘yniga  olsa,  uni  kechirish.
6.  Muhtojlarning hojatini chiqarish.  7.  Boshqalarga  yordam  qo‘lini 
cho‘zish.  0 ‘z  nafsini tiya bilishlik.  Boshqalarga  ochiq  chehra  bilan 
muomala qilishlik.  10.  Doimo yaxshi so‘zlash.
Ushbu yaxshi xulqlar ichidagi uchta belgi ya’ni, «Bo£lar-bo‘lmasga 
odamlar  bilan janjallashmaslik»,  «Boshqalarga  ochiq  chehra  bilan 
muomala qilishlik», «Doimo yaxshi so‘zlash» insonning xatti-harakati 
bilan  emas,  balki  chiroyli,  shirin  so‘zi  natijasida  amalga  oshadigan 
axloqiy  hodisalardir.
Shuningdek,  boshqaruvda,  muloqotda  so‘zga,  ayniqsa,  shirin- 
so‘zga e’tibor Sharq odobining ziynati sanaladi.  Bu borada «Qobus- 
noma»dagi fikrlar diqqatga sazovordir:  «Har so‘zni haloyiqqa  zohir 
qilsang,  yaxshi  yuz  bila  zohir  qil,  toki  maqbul  bo‘lsun  va  haloyiq 
sening so‘z bila baland martabaga egalig‘ingni bilsunlar.  Nedinkim, 
kishining martabasini so‘z bila bilurlar,  ammo so‘zning martabasini 
kishi bila bilmaslar,  chunki har kishining ahvoli o ‘z so‘zining ostida 
pinhondur,  ya’ni  bir  so‘zni  bir  iborat  bila  aytsa  bo‘lur,  eshitg‘on 
kishining  esa  ko‘ngli  undin tiyra  bo‘lgkay  va  yana  o ‘shal  so‘zni  bir 
ibrat  bila  aytsa  bo‘lurkim,  eshitg‘on  kishining  oni  undin  rohatda 
bo‘lg‘ay»1.  Shuning uchun odamlaiga achchiq va dag£al so‘zlamaslik 
lozim.  Zero,  dag‘allik misli olov,  kuydirguvchi yo‘ldir.
Umuman  olganda,  sharq  xalqlari  pandnom alarida,  hikmatla- 
rida shirinso‘zlikning inson hayotidagi o ‘m i beqiyos ekanligi m uta- 
fakkirlar  nazaridan  chetda  qolgan  emas.  Biz  ana  shu  a n ’analam i 
davom  ettirishimiz,  ulardan  tegishli  xulosalar  chiqarishimiz  m aq­
sadga muvofiq bo‘ladi.
Hozirda «barkamollik» iborasi kundalik hayotimizda tez-tez tilga 
olinmoqda;  «barkamol  jamiyat»,  «barkamol  inson»,  «barkamol
1 Kaykovus. Qobusnoma. Т.:  Istiqlol,  1994.  98 b.
www.ziyouz.com kutubxonasi

oila»,  «barkamol farzand»  kabi iboralarshularjumlasidandir.  Insonga 
nisbatan  qoilaniladigan  barkamollik  ko‘z  o ‘ngimizda  ham  ma’nan 
ham jism onan  kamolotga  yetgan,  o‘zida  yetuk  axloqiy  fazilatlarni 
mujassam  qilgan,  zamonaviy  bilimlar sohibi  bo‘lgan  shaxsning  si- 
fati tarzida gavdalanadi.
Aytish  kerakki,  inson  barkamolligi  nisbiy  bo‘lib,  zamon  bilan 
h a m n a fa s   o ‘z g a rib ,  y a n g ila n ib   bo rad i.  Ja m iy a t  va  inson 
munosabatlaridagi eng go‘zal axloqiy fazilat o‘sha davr uchun dolzarb 
bo‘lgan  muammo  darajasiga  ko4ariladi.  Xususan,  0 ‘rta  asrlarda 
barkamol  inson diniy e ’tiqodi  mustahkam shaxs sifatida tasvirlanadi. 
Jum ladan,  tasaw u f nuqtai  nazariga  ko‘ra,  komil  inson  dunyoning 
foniy ekanligini anglagan va shunga yarasha turmush tarzini yaratgan, 
zebu  ziynat,  molu  dunyoga  xirs  qo‘ymaydigan,  aksincha,  ilohiy 
fazilatlarni suyuvchi va Ollohga ko‘ngil bergan kishidir. Ana shunday 
martabaga erishgan  kishilar esa «Valiulloh», «qibla»,  «g‘avs»,  «qutb», 
«Avtod»,  «Abdol» deya ulug‘langanlar.  Bu borada, Aziziddin Nasafiy 
komil  insonga ta ’rif berib yozadi;  «Bilgilki,  komil  inson  deb shariat 
va  tariqat  va  haqiqatda  yetuk  bo‘lgan  odamga  aytadilar va  agar bu 
iborani  tushunmasang,  boshqa  ibora  bilan  aytayin;  bilgilki,  komil 
inson shunday insondirkim,  unda quyidagi to ‘rt  narsa kamolga yet­
gan  boUsin;  yaxshi  so‘z,  yaxshi  fe’l,  yaxshi  axloq  va  maorif»1.
Ayniqsa, Jaloliddin  Rumiyning insoniyatni ezgu amallar qilishga 
undovchi «M a’naviy masnaviy»  nomli falsafiy asarida komil insonga 
qo‘yiladigan  talablar,  bajarilajak  vazifalar,  inson  buyukligining  siri 
nimada  ekanligiga  doir  qarashlari  chiroyli  tashbehlar  orqali  bayon 
qilinadi. Jumladan,  Mavlono nay vositasi orqali komil  inson shaxsiga 
e’tiborni qaratadi2.  Zero,  nay ruhiyatga oro berishi,  insonni  iztirob, 
g‘ashlikdan  xalos  etishi  va  o ‘zi  ham  bu  borada  beg‘araz  ekaniigi 
bilan  komil  insonga o ‘hshashdir.
XX asr oxiri  va XXI  asr boshlariga kelib,  mamlakatimizda erkin 
fuqaro  m a’naviyatini,  ozod  shaxsni  shakllantirish oldimizda turgan 
muhim vazifaga aylandi.  Shuning barobarida inson barkamolligi degan 
tushuncha ham yangicha ma’no kasb etmoqda.  Shu bois milliy istiqlol
1 Iqtibos.:  Kornilov N. Tasawuf. (Birinchi kitob). Т.: Yozuvchi,  1996. b. 
147  b.
2 Qarang.:  Rumiy Jaloliddin.  Ma’naviy masnaviy. Т.: «Sharq» nashriyot- 
matbaa konsernining bosh tahririyati,  1999. b.  35 b.
www.ziyouz.com kutubxonasi

mafkurasida  komil  inson g‘oyasiga jiddiy e ’tibor qaratilganligi bejiz 
emas.  Chunki «Komil inson g‘oyasi nafaqat alohida shaxslami, balki 
butun-butun  xalqlarni  yuksak  taraqqiyot  sari  yetaklagan,  ularni 
m a’naviy va m a’rifiy sohasida tengsiz yutuqqa ilhomlantirgan»1.
Bugungi  kunda  inson  barkamolligi  deganda  aw alo,  o‘z  haq- 
huquqlarini  taniydigan,  o‘z  kuchi  va  imkoniyatlariga  tayanadigan, 
tevarak-atrofda sodir bo‘layotgan voqea-hodisalarga mustaqil m uno- 
sabat  bilan  yondashadigan,  o ‘z  shaxsiy  manfaatlarini  mamlakat  va 
xalq  manfaatlari  bilan  uyg‘un  holda  ko‘radigan,  o ‘zini jamiyatning 
ajralmas  qismi  deb  his  etadigan,  zamonaviy  bilimlarni  mukammal 
egallagan,  m a’naviy jihatdan yuksak, jism onan baquvvat erkin shaxs 
tushuniladi.
Ta’kidlash o ‘rinliki, inson barkamolligi barcha davrlarda dolzarb 
masala bo4lib kelgan.  Bu borada faylasuflar tom onidan turlicha fikrlar 
bildirilgan. Xususan,  Ovro‘pa falsafasida barkamol inson iborasi «A’lo 
odam» iborasi tarzida qo‘llanilib, u inson ruhiy olamida paydo bo‘luv- 
chi turli xil kechinmalarga qiyoslanadi.
Jumladan,  rus m a’naviyotchi faylasufi Vladimir Solovyov  (1853- 
1900)  «A’lo  odam»  («Sverx  chelovek»)  mohiyatini  o ‘lim  hodisasi 
orqali  izohlashga  harakat  qiladi.  A’lo  odam   mutafakkir  nazdida, 
o ‘lim oldida ojiz  qolmaydigan,  o ‘limga tik boqadigan,  uni bardosh 
bilan  enga  olishga  qodir  bo‘lgan  shaxsdir.  Faylasufning  nazarida, 
insonning  mana  shu  holatga  nisbatan  jasorati,  o ‘z  navbatida  uni 
hayvonot  dunyosidan farq qilishini ham  anglatadi.  Negaki,  hayvon 
o ‘lim  bilan  ongli  tarzda  kurasha  olmaydi,  o ‘limga  qarshi  borishga 
hayvonning qudrati yetmaydi. Chunki hayvon hayoti davomida o'limi 
haqida emas, balki o ‘z ehtiyojini qondirish haqida ko‘proq 
o ‘y la y d i. 
Shu bois o £lim uning uchun azob emas.  Biroq inson mohiyatan tirik 
banda.  U bu dunyoda abadiy qolmasligini biladi.  Bilgani uchun ham  
o ‘limni engishga, unga chap berishga harakat qiladi.  Shunday ekan, 
A’lo  odam  o ‘lim qarshisida  ham  o‘zini  yo‘qotmasligi,  uni  mag‘lub 
eta oladigan kishi bo‘lishi lozim, degan g‘oyani ilgari suradi, faylasuP.
Mutafakkiming  mazkur  fikri  insonda  hayotga  nisbatan  chuqur 
ehtirom, qiziqish hissini uyg‘otadi. Zero, a ’lo odam yohud barkamol
1 Iqtibos.: Milliy istiqlol goyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar kitobidan 
olindi.  Т.:  Yangi  asr avlodi,  2001.
2 Qarang.: Соловьев В. Сочинение. М.:  Мысль,  1990. Т.2.  225 с.
www.ziyouz.com kutubxonasi

inson  deganda  mohiyatan  tirik,  real  inson  tushuniladi;  inson  tirik 
holidagina  o ‘zining  a’lo  ekanligini,  go‘zalligini  ko‘proq  namoyon 
qiladi.  G o ‘zallikni  yaratish  uchun  esa  insonda  aw alo,  xotirjamlik, 
biror  bir  narsadan  hadiksiramay  yashash  imkoni  boklishi  lozim. 
OMim  insonning ana shu  imkoniyatiga xavf soladi.
Biroq  boshqa  insonlardan  farqli  o‘laroq,  go4zal  fazilatli  odam 
o ‘1im  xavfini buyuk falokat deb emas, balki tabiiy holat sifatida qabul 
qiladi.  Chunki  o ‘lim  undan  hech  narsani  tortib  ololmaydi;  a ’lo 
odam ning achinishga arziydigan  moddiy boyligidan  ko‘ra ma’naviy 
boyligi  bisyor.  U  о  lim  qarshisida  faqat bir holat  uchun  cho‘chiydi, 
biroq  talmovsiramaydi,  u  ham  boMsa,  o‘lim  tufayli  go‘zalliklar yara­
tish   im k o n iy ati  tugaganiga  achinadi.  M a’rifatparvar  allom a 
M ah m u d x o ‘ja  Behbudiyning  qatl  oldidagi  holati  ana  shunday 
a ’lolikning  yorqin  timsolidir.  U  o ‘limi  oldidan  aytgan  edi:  «Biz  o‘z 
qismatim izni  bilamiz,  am m o  bechora  xalqimizga  o ‘z  hayotimizda 
nim a  qilishimiz  mumkin  bo ‘lsa,  shuni  qilganimizni  his  etish  bilan 
faxrlanganimizdan  o‘limni  xotiijam  kutmoqdamiz...  agar  bizning 
hayotimiz hurriyat va xalqning baxt-saodati uchun qurbonlik sifatida 
kerak  b o ‘lsa,  biz  o ‘limni  ham  xursandchilik  bilan  kutib  olamiz... 
M um kin  qadar  ko‘proq  maktablar  ochish,  shuningdek,  maorif va 
xalq  saodatini  ta ’minlash  sohasida  tinmay  ishlash  bizga  eng  yaxshi 
haykal  bo‘ladi»‘.
XX  asr  G ‘arb  falsafasi  «A’lo  odam»  tushunchasini  o‘ziga  xos 
tarzda  talqin  qildi.  Jumladan,  ruhiy  tahlil  falsafasining  asoschisi 
Zigm und  Freyd  (1856-1936)  inson  ongi  qa’ridagi  kechinmalarni 
tahlil  qilib,  insonning  «men»iga  doir  yangicha  qarashlarni  ilgari 
surdi.  U  inson  ongining tubida yashiringan  sirli dardini  topishga va 
inson  ruhiyatidagi  juda  ko‘p  mayda-chuyda  farazlar,  gumonlar, 
kechinm alarning  «siniq»  parchalarini  birlashtirib,  hosil  bo‘lgan 
tasvirda  insonning yashirin  ruhiy olamini  ko‘rishga  intildi.
Inson  faoliyatida «men»ning boshqaruvchilik ahamiyatini  Freyd 
muayyan  sharoitlarda  insonning  o ‘z  istaklari  ustidan  hukmron 
b o ‘lishga  intilishi,  vaziyatga  qarab  xulosa  chiqarish  va  baho  berish 
xususiyatiga ega ekanligi bilan belgilaydi. Freyd «Men»ni xuddi asov 
ot  mingan chavandozga o‘xshatadi, ya’ni «Men» o ‘z xirslarini jilovlay
1  Iqtibos:  Qosimov  B.  Maslakdoshlar.  Т.:  «Sharq»  nashriyot-matbaa 
konsernining  bosh  tahririyati,  1994.  39  b.
www.ziyouz.com kutubxonasi

olishi va o‘ziga bo‘ysundirishi kerak. Shundagina «Men» o‘z faoliyati 
orqali o ‘zga bir «U»ning ixtiyorini ham o ‘zlashtiradi.  Bu xususda  u, 
shunday deydi: «Agarda «Men» faqat «U»ning idrok tizimida muhim 
ta ’sirga  ega  hamda  «U»ning  biror bo‘lagi  yohud  qalb  olami  tubida 
turib, zohiriy olamning rahnamosi bo‘lganidami,  unda barchasi oddiy 
tarzda kechardi.  Biroq bu erda o‘zga bir tushuncha paydo bo‘ladi. Ana 
shu tushuncha «A’lo  Men»  deb ataladi»1 (tarjima bizniki).
Freydning  «A’lo  Men»i  insonni  doimiy  tarzda  o ‘z  ishiga  ongli 
munosabatda  boiishiga  talabchanligi  bilan  ahamiyatlidir.  Zotan, 
insonda  boshqalar  faoliyatini  baholash  va  tahlil  qilish  barobarida 
o‘z-o‘zini  ham  tanqid  qilish  imkoni  mavjud.  Insonni  o ‘z-o ‘ziga 
nisbatan  bu  tariqa  yondashuvi  doimo  uni  «zo‘rlar  zo‘ri»  bo‘lishga 
undaydi.  Bu,  pirovardida,  insonni  o ‘z  hayotini  go‘zallashtirishga 
mas’ul  ekanligini  hamda  xunuklikdan  xavotirlanish  tuygcularini 
shakllantiradi.  Havotirlanishtuyg‘ulari esa,  inson kamolotida xulqiy 
go‘zallikning  qaror topishida  muhim  ahamiyat  kasb  etadi.
Shuni  aytish  lozimki,  biz  nazarda  tutayotgan  xavotir,  avvalo 
qo‘rquv,  biror  bir  qilingan  nojo‘ya  ishdan  hadiksirash  emas,  balki 
o‘z-o‘zini  so‘roqlash,  tanqid  qilish  va  baholash  natijasida  yuzaga 
keladigan holatdir.  Shuningdek, xavotir insonni inson uchun mas’ul 
ekanligini  eslatib  turadi.  Ana  shularni  to ‘g‘ri  anglash  orqali  shaxs 
o ‘zini  takomillashtirib  boradi.
Inson  dunyosini  moddiy  dunyodan  farqlanadigan  qadriyatlar 
yig‘indisidan tashkil  topgan  dunyo sifatida  talqin  qilgan  hayotbaxsh 
ta ’limot  -   ekzistensiyachilik  aynan  ana  shunday  xavotiming  inson 
uchun  zarurligini  qat’iy  himoya  qiladi.  Bu  borada  mazkur ta ’limot- 
ning  yetakchi  namoyandasi  Jan  Pol  Sartr  (1905-1980)  insondagi 
«xavotir»,  «umidsizlik»,  «o‘z holiga tashlab qo‘yilganlik» tushuncha- 
lari  zamirida  insonni  buyuk  maqsadlarga  da’vat  etish  mavjudligini 
o‘zining «Ekzistensializm to kg‘risida»  asari orqali bayon qilib beradi.
Insonni  xavotir  deb  bilgan  Sartr,  nimagadir qaror  qilgan  inson 
o‘z  xususiy  mavjudligini  tanlamasligini,  balki  u  ayni  paytda  o ‘zi 
bilan  birga  butun  insoniyatni  ham  tanlaydigan  qonun  chiqaruvchi 
zot  ekanligini,  to ‘liq  va  teran  javobgarlik  hissidan  qochib  qutula 
olmasligini xavotir tushunchasi orqali  izohlashga  harakat  qiladi.
1 Фрейд 3.  Психология бессознательного.  М.:  Просвещение,  1990. 
439  с.
www.ziyouz.com kutubxonasi

D arhaqiqat,  xavotir  har  bir  insonda  mavjud.  Biroq  inson  uni 
yolg‘on  bilan  xaspo‘shlashga  urinadi.  Kim  bo‘lishidan  va  qanday 
vazifani bajarishidan  qat’iy  nazar,  har bir  inson  o‘z xavotiri  haqida 
qayg‘ursa  edi,  u  kimlar  uchun  m as’ul  ekanligini,  qanday  odamlar 
unga um id ko‘zi  bilan  tikilib turganligini his etgan,  o ‘zidagi  mavjud 
xunukliklardan  tezroq  xalos  bo‘lishga  harakat  qilgan  bo‘lur  edi. 
Sartrning  m ana  bu  fikri  esa  biz  aytgan  gaplami  tasdiqlaydi;  «Har 
bir  inson  uchun  ham m a  narsa  shunday  sodir  boMadiki,  go‘yoki 
butun insoniyatning nigohi unga qaratilgandek, go‘yo  hamma o p i­
ning  harakatini  uning  qilmishlariga  moslayotgandek.  Zotan,  har 
bir  inson  o ‘z-o ‘ziga:  «Haqiqatan  ham  qilmishlarimdan  butun  in­
soniyat  nam una  oladigan  tarzda  harakat  qilishga  mening  haqqim 
bormi?»,  deyishi  kerak.  Agar  u  shu  gapni  aytmasa,  demak,  u  o ‘z 
xavotirini  o ‘zidan  yashirgan  bo‘ladi.  Gap  bu  yerda  kvietchilikka*, 
harakatsizlikka  olib  boradigan  tuyg‘u  haqida  ketayotgani  yo‘q.  Bu 
qay  darajadadir  m as’uliyatni  o ‘z  bo*yniga  olgan  har  bir  kishiga 
m a’lum  b o ‘lgan  xavotirdir»1.
Sartrning  mazkur  fikri  bugungi  kunning  eng  dolzarb  vazifasi 
darajasiga ko‘tarilgan:  «Menga jamiyat  nima berdi,  deb emas,  balki 
men jamiyat uchun nima qilyapman?» degan ichki talabni hayotning 
mazmuniga aylantirish borasidagi buyuk maqsad bilan hamohangdir.
Inson xavotiri borasida g‘arb faylasufi Erix Fromm  (1900-1985) 
ham  o ‘ziga  xos  fikrlarni  o ‘rtaga  tashladi.  Sartrdan  farqli  o ‘laroq, 
From m  xavotir masalasida e ’tiborni texnogensivilizatsiyaga qaratdi; 
odamni robotga aylanib qolishidan xavotiiiandi.  Frommning nazarida, 
hozirgi  zam on  kishisi  o ‘zi  Ь аф о  etgan  ijtimoiy va  iqtisodiy kuchlar 
qarshisida ojiz,  u o‘z qo‘li bilan Ь аф о etgan  narsalarga sajda qiladi.
Darhaqiqat, jahon urushlari va mintaqaviy mojarolarning guvohi 
b o ‘lgan  XX  asrda  yadroviy  sinovlar,  k o in o tn i  o ‘zlashtirish, 
kom pyuter texnologiyalari  va  shu  kabi  ilmiy-texnikaviy  taraqqiyot 
ro‘y berdi.  Biroq  XX  asrda  ajdodlarimizning  ming  yillik  tajribalari
* Izoh. XVIII asrdan shakllana boshlagan diniy-axloqiy ta’limot. Ezgulikka 
xam yovuzlikka ham Xudoning irodasidan, takdiri  azaldan degan qarashni 
targ‘ib  etgan  va  faollikdan  chekinishga,  ijtimoiy  aloqalarni  nihoyatda 
kamaytirish vositasida axlokiy poklikni saqlab qolishga chaqirgan.
1 Sartr Jan  Pol.  Ekzistensiyalizm to‘g‘risida / /  Jahon adabiyoti jumali. 
1995. №5.
www.ziyouz.com kutubxonasi

natijasida  sayqal  topgan  m a’naviy-axloqiy  q ad riy atlar  m isli 
ko‘rilmagan darajada e’tiborsizlikka mahkum etilganini,  muhabbat, 
ezgulik,  go‘zallik  deb  atalgan  buyuk  tuyg‘ular  m a’lum  m a’noda 
ermakka  aylanib  qolganini,  ularga  to ‘laqonli  jiddiy  m unosabat 
boim ayotganini  e’tibordan  soqit  qilmaslik  zarur.  Bunday  holat 
m a’naviy inqiroz degani.  Ana shu  ma’naviy  inqirozlar tufayli inson 
bir-biridan begonalashdi.  Fromm esa bularni tahlil qilib,  o ‘z oldiga 
«Inson  kelajakdan  nimani  kutishi  mumkin?  Urushga  va  robotga 
qarama-qarshi qo‘ysa bo‘ladigan qanday muqobil narsa bor?» degan 
savolni o‘rtaga tashlaydi.  Bunga javoban:  «U  (inson-X.B)  yangidan 
o ‘z-o ‘zini  anglab  olmog‘i,  yangidan  sevishga  o ‘rganm ogci,  o ‘z 
faoliyatini  mazmunga  to ‘ldirib,  aniqlashtirmog‘i  talab  qilinadi.  U 
moddiyunlikka qaramlik chegaralarini tark etib, shunday bir darajaga 
ko‘tarilmog‘i  lozimki,  bunda  muhabbat,  haqiqat  va  adolat  kabi 
m a’naviy qadriyatlar uning uchun chindan-da oliy m a’no kasb etadi. 
Ammo  bizning  hayotimizni  xoh  moddiy  bo‘lsin,  xoh  m a’naviy- 
faqat  bitta  tomoninigina  o ‘zgartirishga  intilish  m uqarrar  tarzda 
muvaffaqiyatsizlikka  uchraydi.  Darhaqiqat,  faqat  bir  sohadagina 
taraqqiyot  yuz  bersa,  bu  boshqa  sohalardagi  taraqqiyotni  xarob 
etadi..,  sotsializm  esa  faqat  iqtisodiy  rivojlanish  to ‘g‘risidagina 
o ‘ylagani uchun stalinizmni maydonga  keltirdi»1.
Ko‘rinib  turibdiki,  texnogensivilizatsiyaning  markazi  hisoblan- 
gan,  faqat  ko‘zga  ko‘rinib  turgan,  aql  va  idrokka  asoslangan 
borliqnigina tan olgan G ‘arbning ikki mutafakkiri ham inson xulqiy 
go4zalligini  takom illashtirishda  ko‘h n a  Sharqning  allaqachon 
tajribasidan o‘tgan axloqiy muhit muammosiga e ’tibomi qaratmoqda. 
Shu  bois  ular  insoning  tubanlashuvidan  qutilish  yo‘lini  axloqiy 
muhit  —  etikosferani  yaratishdan  iborat,  deb  bildilar.
H o‘sh,  turli  davlatlar,  turli  siyosiy  kuchlarning  bir-biriga  zid 
bo‘lgan  manfaatlari  o‘zaro to £qnash  kelayotgan bugungi  murakkab 
jarayonda  bu  kabi  muammolami  qanday hal  qilish  mumkin?
Biz,  insoniy  go‘zallikni  takom illashtirish  yo‘lida  quyidagi 
tavsiyalami  maqsadga  muvofiq,  deb bilamiz;
B irinchidan,  inson  g o ‘zalligining  m a ’naviy  va  jism o n iy  
tomonlarini uyg‘unlashtirishga erishish.
1 Fromm Erix.  Insonning hozirgi holati. / /  Jahon adabiyoti jumali. 2000. 
№  1.-109  b.
www.ziyouz.com kutubxonasi

Bunda  har ikki  tomonning eng ilg‘or qadriyatlariga e’tibor qara- 
tilib,  ular  turli  xil  tadbirlar  orqali  insonning  turmush  tarziga  sing- 
diriladi.
Ikkinchidan,  tarbiyaning  axloqiy,  pedagogik,  huquqiy,  siyo- 
siy,  iqtisodiy  shakllarini  tarbiyaning  oliy shakli  boMgan  estetik  tar­
biya bilan  hamohang tarzda olib borish.
Estetik  tarbiya  yohud  tuyg‘ular  tarbiyasi  shu  m a’noda  tarbiya­
ning  eng  oliy  ko‘rinishiki,  inson  tug‘ilganidan  boshlab,  umrining 
so‘nggi pallasigacha unga ehtiyoj sezib yashaydi. Chunki estetik tarbiya 
o ‘zining  keng  qamrovliligi  bilan  inson  hayotiga  san’at,  adabiyot, 
m atbuot,  reklama,  mehnat vositalari orqali ta’sir ko‘rsatadi.  Mazkur 
ta ’sirning to 4g‘ri  yo‘naltirilishi  o ‘z  navbatida  insonni;
-  tug‘ilib  o ‘sgan  ona  zam inini  sevishga,  uning  qismatini  o‘z 
qismati  deb  bilishi,  unga  sidqidildan  xizmat  qilishga;
-  mustaqil  0 ‘zbekistonning  kelajagi buyuk  ekanligiga va o ‘zbek 
nom ini yanada  keng tarannum   etishga;
-  taraqqiyotning umum bashariy qonuniyatlari va ularning ijobiy 
natijalarini  o ‘zlashtirishga;
- jism onan va  ruhan  sog‘lom  bo‘lish  barobarida  ilm -m a’rifatga, 
hunar va  san’atga  m ehr qo‘yishga;
-  zamonaviy dunyoqarash,  milliy va umuminsoniy qadriyatlarga 
voris  bo ‘lgan  tafakkuri  ozod  insonlar  bo‘lishga  undaydi.
U chinchidan,  insonlarning  estetik  tafakkurini  tubdan  o ‘zgar- 
tirish,  ijodiy  fikrlashni  shakllantirish,  bunyodkorlikka  intilish  tuy- 
g‘ularini  o ‘stirish  lozim.
T o krtinchidan,  har  bir  insonda  tinchlik,  osoyishtalik,  ogohlik 
tuyg‘ularini  hayotiy  zaruriyatga  aylantirish,  jamiyat  rivoji  uchun 
m as’ullik  hissini  uyg‘otish  zarur.
Bularning barchasi jamiyat hayotida,  inson faoliyatida «yo hayot 
yo  mamot»  hisoblangan tarbiya  masalasi bilan bog‘liq tarzda amal­
ga oshadi.
Bugungi  kunda  m a’naviy va jismoniy barkamol  avlodni voyaga 
yetkazish  masalasi  umummilliy,  umumdavlat  miqyosidagi vazifaga 
aylangan.  C hunki  butun  dunyoda  globallashuv jarayoni  ketayot- 
gan  hozirgi  davrda  turli  xil  mafkuraviy  kuchlarning  ta ’siriga 
berilish,  bu kuchlarning g‘arazli, g‘ayriinsoniy maqsadlarni amalga 
oshirish  jarayonida  bilib-bilm ay  ishtirok  etish  holatlari  tez-tez 
uchrab  turibdi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

Endilikda  mazkur  bo‘shliqni  toMdirish,  xalqni  turli  xil  tajovuz- 
lardan  himoya  qilish zaruriy holga aylandi.  Yosh  avlodni ana shun­
day  tajovuzlardan  himoya  qilish  uchun  xalqimizning  azaliy  an ’- 
analariga,  dunyoqarashi va  tafakkuriga asoslanish  ham da um um in- 
soniy va zamonaviy yutuqlarga tayanish  zarur.
Xulosa  qilib  shuni  aytishimiz  mumkinki,  go‘zallik  m a’naviy 
qadriyatlar tizimida muhim ahamiyat kasb etadigan va jamiyat hayoti 
uchun  zarur  bo‘lgan  dolzarb  muammo  sanaladi.  Shuni  inobatga 
olgan  holda,  m a’naviy  qadriyatlar tizimida  go‘zallikning  o ‘rnini- 
xalqimizning azaliy an ’analariga,  udumlariga,  ruhiyatiga asoslanib 
kelajakka  ishonch va m a’rifat tuyg‘ularini ongimizga singdirish bilan 
belgilashni maqsadga muvofiq, deb hisoblaymiz.  Zero,  qadriyatlarsiz 
inson, jamiyat, tuzum boMmaganidek,  ular go‘zalliksiz ham  yashay 
olmaydi.  Qadriyatlaming  go‘zalligi  inson  barkamolligiga,  jamiyat 
ravnaqiga,  tuzumning  insonparvarligiga  xizmat  qiladi.  Aksincha, 
m ohiyatan  go‘zallikka  xizmat  qilmaydigan  qadriyatlar  ustuvor 
bo‘lgan jamiyat,  inson,  tuzum  asta-sekin  inqirozga  yuz tutadi.  Zo- 
tan,  I.A.Karimov  ta ’kidlaganlaridek,  «Biz  Ьаф о  etayotgan  yangi 
jamiyat yuksak m a’naviyat va axloqiy qadriyatlarga tayanadi va ularni 
rivojlantirishga katta e’tibor qaratadi. Bu jarayon milliy istiqlol g‘oyasi 
va  mafkurasiga,  yosh  avlodni  vatanparvarlik  ruhida  tarbiyalashga 
asoslanadi. Jamiyatni  ma’naviy yanglishdan  ko‘zlangan bosh  maqsad
-  yurt  tinchligi,  Vatan  ravnaqi,  xalq  erkinligiga  va  farovonligiga 
erishish, komil insonni tarbiyalash, ijtimoiy hamkorlik va millatlararo 
totuvlik,  diniy  bag‘rikenglik  kabi  ko‘p-ko‘p  masalalardan  iborat»1.
4.2.  Shaxs  kamolotida  qalb  go‘zalligi  va  tashqi 
chiroy  uyg‘unligi
XX  asr bo‘sag‘asiga  kelib,  dunyoning  siyosiy  manzarasi  tubdan 
o ‘zgardi.  Bashariyat XX asr oxirida, qator muammolarga duch keldi: 
o ‘zaro  nizolar,  m a’naviy  qashshoqlik,  narkobiznes,  terrorizm , 
ekologik  bo‘hronlar  shular jumlasidandir.  Shuning  bilan  birga,  ki- 
shilik jamiyati  insonda  oliyjanob  fazilatlarni  shakllantirdi,  rivojlan- 
tirdi, ayni paytda g‘ayriinsoniylikning turli xil ko‘rinishlarini ham o ‘z
1  Karimov  I.  Donishmand  xalqimizning  mustahkam  irodasiga  isho- 
naman.-T.: 0 ‘zbekiston. 2000.  10-bet.
www.ziyouz.com kutubxonasi

boshidan o‘tkazdi. Afsuslar bo‘lsinki,  insoniyatning butun tarixi davo- 
mida bunday illatlar unga hamrohlik qilib keldi va kelmoqda.  Bugungi 
kunda  inson  ongi  va  qalbi  uchun  kurash  keskin  tus  olayotganligiga 
e ’tibor qaratgan holda  aytishmiz mumkinki,  insoniy go‘zallikka do­
ir estetik  ideallarni  yaratish  masalasi  hayotiy  zaruriyatga  aylandi.
Endilikda  dunyo  afkor  omm asi  inson  go‘zalligini  mukam- 
mallashtirishda o kziga xos yo‘ldan bormoqda.  Shulardan eng muhimi 
insoniy go‘zallik  masalasidir.
Yuqorida ta ’kidlaganimizdek,  inson va go‘zallik masalasi azaldan 
jam iyatning  diqqat  markazida turgan masalalardan hisoblanadi.  Bu 
borada  ilmiy manbalarda talaygina mulohazalar bildirilgan. Ayrimlar 
inson go‘zalligini belgilashda  uning tashqi qiyofasiga qarab baho be­
rish  kerakligini  uqtirsalar,  ikkinchi  qarash  tarafdorlari-inson  go‘- 
zalligi uning axloqiy fazilatlari bilan belgilanadi,  degan g‘oyani ilgari 
suradilar.  Shulardan  ikkinchi g‘oya  tarafdorlari ko‘pchilikni tashkil 
qiladi.  Biz esa  mazkur ikki  qarashni inkor etmagan holda,  uchinchi 
qarashni  maqsadga  muvofiq  deb  bilamiz.  Ya’ni,  inson  kamolotida 
go‘zallik zohiriy yoki botiniy tomonlardan birining ustuvorligi bilan 
em as,  balki  ikkala  tom o nn in g   uyg‘unligiga  asoslanadi;  birini 
ikkinchisidan  ajratish  inson  go‘zalligi  haqida  to ‘laqonli  tasaw urni 
bermaydi.  Zotan,  axloqiy  fazilatlar  insonning  botiniy  go^alligini 
m ustahkam lasa,  zohiriy  (tashqi)  ko‘rinish  ham   insonga  ijobiy 
tuyg‘ular  bahsh  etadi.
Aksariyat  hollarda  insonning tashqi go‘zalligiga  nisbatan yuzaki 
munosabat bildiriladi; tashqi go‘zallik shaxsning chinakam «Men»ini 
namoyon qilisliiga to ‘sqinlik qiluvchi, o‘tkinchi hodisa sifatida qaraladi. 
Jum ladan,  qadim gi  hind  hikm atnom asi  «Kalila  va  Dimna»da 
yoshlarning  go‘zalligi  dunyoda  o ‘tkinchi  bo‘lgan  narsalar  sirasiga 
kiritilsa,  XX asr turk m utasaw if allomasi Muhammad Zohid  Qutqu 
esa  «Tasaw uf axloqi»  nomli  asarida  «Shubhasizki,  ko‘ngil go‘zalli- 
gi, vujud go^alligidan bag‘oyat a ’lo va afzaldir.» -deb uqtiradi1.  Ko4r- 
kam  xulqning  go‘zal  yuz  fazilatiga  nisbatan  ustuvorligini  mazkur 
fikrlar  orqali  bilib  olish  qiyin  emas.
Ammo bu fikrlar bir oz bahsli.  Chunki insonning tashqi go‘zalligi 
muayyan holatlarda shaxsning o‘zigagina emas,  balki boshqalaming
1 
Qutqu  Muhammad  Zohid.  Tasavvufi  ahlak.  Kirilay-Ankara.  SEHA. 
1982.  154 b.
www.ziyouz.com kutubxonasi

faoliyatiga ham  ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.  Bu borada buyuk donishmand 
G ‘iyosiddin  Abulfath  U m ar  Xayyomning  «Navro‘znoma»  asarida 
bayon etilgan  mana bu fikrlar diqqatga sazovordir:  «Go‘za!lik barcha 
tillarda vasf etiladi va har qanday aqlga xush  keladi.  Dunyoda yaxshi 
narsalar  ko‘p,  ularni  ko4rib  bahramand  bo‘lish  odam larni  shod 
etadi va tabiatlarini pokiza qiladi, ammo hech narsa go‘zal yuz o ‘rnini 
bosa  olmaydi,  chunki  go‘zal  yuz  shunday  quvonch  bahsh  etadiki, 
boshqa  hech  qanday  quvonch  unga  teng  kelolmaydi.  Aytadilarki, 
go‘zal yuz dunyoga saodat sababchisidir.  Agar go4zal yuz yana yaxshi 
xulq bilan uyg‘unlashsa, baxt-saodatning eng yuqori darajasi bo‘ladi. 
Agar odam  ham  tashqi  ko‘rinishdan,  ham  tabiati  bilan  yaxshi  bo‘l- 
sa,  Xudo  va  odamlar  uchun  sevimlidir.  G o ‘zal  yuz  to ‘rt  fazilatga 
egadir.  Ulardan  biri  shuki,  go‘zal  yuz  uni  ko‘rgan  odamning  shu 
kunini  xayrli  etadi,  ikkinchisi,  hayotdan  bahram and  bo‘lish  onla- 
rini  shirin  qiladi,  uchinchisi,  u odamni  ochiq  ko‘ngilli  va oliyjanob 
etadi, to £rtinchisi, boylikni ko‘paytiradi va yuqori mansab ato qiladi»1. 
Allomaning  mazkur  fikri  insonning  zohiriy  go‘zalligiga  doir  mav- 
jud munozaralarga oydinlik kiritadi.
Shuningdek, tashqi jamol va ichki jamolning uyg‘unligi natijasida 
yuzaga keladigan ijobiy holatni alloma A.Fitrat «Oila» risolasida sodda 
qilib  quyidagicha  ifodalagan  edi:  «...Yuqorida  zikr  etilgan  go‘zallik 
(jamol) haqidagi so'zlarimiz zohiriy (tashqi) jamoldir. Agarda u botiniy 
(ichki)  jamol  bilan,  ya’ni  yaxshi  xulq  bilan  bogMiq  bo‘lmasa,  bir 
tiyinga qimmat.  Kimki o ‘z ixtiyori tizginini  hayvoniy shahvat qo‘liga 
bermagan  ekan,  doimo  ichki jamolini  tashqi  go‘zalligi  bilan,  ya’ni 
husni  ahloqini  qora  ko‘zlar va  kamon  qoshlar bilan  ziynatlaydi»2.
Bir  so‘z  bilan  aytganda,  tashqi  go‘zallik  inson  go‘zalligining 
mukammallashuvida o ‘ziga xos ahamiyatga ega.  Biroq xunuklikning 
shunday  unsurlari  mavjudki  (fikrimiz  xunuk  yuzga  daxldor  emas- 
X.B.),  ular bevosita  go‘zal  yuz  fazilatlarining  takomillashuviga  sal­
biy  ta ’sir  ko‘rsatadi.  Mazkur  unsurlarni  yuzaga  kelishiga  tashqi 
ta ’sirdan  ko‘ra,  ko‘proq  shaxsning  o ‘zi  sababchi  bo‘lib  qoladi: 
bachkanalik,  kaltabinlik,  q o ‘rslik,  hu sn ni  su iste’mol  qilish, 
manmanlik,  riyokorlik  kabilar  insonning  tashqi  go‘zalligiga  rahna 
soluvchi  xunuklik  unsurlari sanaladi.
1 UmarXayyom. Navro‘znoma. Т.: Mehnat.  1990.  54 b.
2 Fitrat Abdurauf. Oila yoki oilani boshqarish tartiblari.-T.:  Ma’naviyat. 
1998. 24 b.
www.ziyouz.com kutubxonasi

M azkur  fikrlardan  kelib  chiqqan  holda,  aytishimiz  mumkinki, 
so‘z,  fikr,  niyat,  amal  insonning  axloqiy-estetik  faoliyatida  hamda 
xulqiy  go‘zallikka  erishish  yo‘lidagi  maqsad  va  intilishlariga  asos 
bo‘ladigan,  insonni to ‘g‘ri faoliyatga undaydigan ma’naviy omillardir.
Bugungi  kunda  erkin  fuqaro  m a’naviyatini,  ozod  shaxsni 
shakllantirish  masalasi  oldimizda  turgan  muhim  vazifaga  aylandi. 
Shuning barobarida inson barkamolligi degan tushuncha ham yangicha 
m a’no  kasb  etmoqda.  Shu  bois  milliy  istiqlol  mafkurasida  komil 
inson g‘oyasi muhim g‘oyalardan biri sifatida e’tirof yetilganligi bejiz 
emas.  Chunki “Komil inson g‘oyasi nafaqat alohida shaxslarni, balki 
b u tu n -b u tu n   xalqlarni  yuksak  taraqqiyot  sari  etaklagan,  ularni 
m a’naviy va m a’rifiy sohasida tengsiz yutuqqa ilhomlantirgan»1.
U m um an olganda,  yaxshi so‘z,  shirin kalom,  chiroyli  muomala 
inson  go‘zalligining  sifatlaridan  hisoblanadi.  Aksincha,  tili  yomon 
odam   xalq  ko‘nglini jarohatlaydi,  o ‘z  boshiga  ham  ofat  keltiradi. 
So‘zda  har  qanday  yaxshilikning  imkoni  bor,  shuning  uchun  ham 
aytadilarki:  «nafasning joni  bor».  O'zi  xunuk,  gapi  bem a’ni,  ovozi 
yoqimsiz  odam dan  yaxshilikni  umid  qilish  befoydadir.  Bu  xususda 
M avlono  Avloniy  deydilar: