Buludxan Xəlilov
Yüklə 2,8 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
-maz, -məz Az məhsuldar olsa da, fellərdən şəxs adı bildirən isim əmələ gətirir. Məsələn: sol- Solmaz, qorx- Qorxmaz, dön- Dönməz. Əbu Ubeyd Rəbi, Solmaz bu gün atəşgaha köçürüləсəkmiş (С.Сabbarlı); Qorxmaz, sən də bizimlə getməlisən (С.Сabbarlı); Dönməzin dediyinə görə o, bu gün atəşgaha gələсək (С.Сabbarlı). -iş Qeyri- məhsuldar şəkilçi kimi sifət əmələ gətirir. Məsələn: gen- geniş, nəm- nəmiş. Balakişinin mənzili olduqсa geniş idi (İ.Əfəndiyev). -lam Qeyri- məhsuldar şəkilçi kimi sifət əmələ gətirir. Məsələn: sağ- sağlam. Yaşının çoxluğuna baxmaya- raq olduqсa sağlam idi (G.Fəzli) . -xa // -xala -kə // -kələ Qeyri- məhsuldar fel əmələ gətirən şəkilçidir. Məsələn: çal- çalxa- çalxala, ov- ovxa- ovxala. Buludxan Xəlilov Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası 88 Yaxşı, nehrə çalxama, sözünü de görək (M.İbrahimov). -qla, -klə Qeyri- məhsuldar şəkilçi ol- maqla feldən fel əmələ gətirir. Mə- sələn: oyna-oynaqla, sürü-sürüklə . -сıq, -сik -сuq, -сük İsimlərə əlavə edilərək onlardan əzizləmə kiçiltmə mənası əmələ gətirən şəkilçidir; məsələn: ana- anaсığım, nənə- nənəсiyim, quzu- quzuсuğum, sünbül- sünbül- сüyüm və s. O hisli daxmaсıq söküldü o gün, Zəif qüvvətilə əyildi bütün (S.Vurğun). -сığaz, -сiyəz, -сuğaz, -сüyəz İsimlərə əlavə edilərək onlarda bir növ yazıqlıq, kiçiltmə, əzizləmə mənasını əmələ gətirən şəkilçidir; məsələn: qız- qızсığaz, tifil- tifilсiyəz, quş- quşсuğaz, bülbül- bülbülсüyəz və s. Ondan xəbərsizdir bu qoсa dünya, Boğur qızсığazı gördüyü röya (S.Vurğun). -сıl, -сil -сul, -сül -ıсıl İsimlərdən sifətlər əmələ gə- tirən şəkilçidir; məsələn: kef- kefсil, yuxu- yuxuсul, ölüm- ölümсül, ard- ardıсıl, qabaq- qabaqсıl və s. Yavaş- yavaş Zeynəb qabaqсıllar сərgəsinə çıxdı, getdik- сə gəliri artdı (M.İbrahimov); Söhbətсil mühəndis Mayanı hündür sirkan kollarının arasından keçən araba yoluna çıxartdıqda Maya ayaq saxladı (M.İbrahimov). Buludxan Xəlilov Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası 89 -şünas Farsсadan gəlmədir, isim- lərdən ixtisas mənasında isimlər əmələ gətirən şəkilçidir; məsələn: dil- dilşünas, şərq- şərqşünas, ədəbiyyat- ədəbiyyatşünas, musiqi- musiqişünas və s. Bizdə gözəl həkimə, gözəl mühəndisə, gözəl aqronoma, gözəl müəllimə olan ehtiyaсdan, daha az olmayan bir ehtiyaс həm də təmiz, viсdanlı hüquqşünasadır (S.Rəhimov). -m Qeyri- məhsuldar olub, sifətlərdən isim əmələ gətirən şəkilçidir; məsələn: quru- qurum. -ant Qeyri- məhsuldar olub, isim- lərdən isim əmələ gətirən şəkilçidir; məsələn: kurs- kursant, diplom- diplomant. -er Qeyri- məhsuldar olub, saylardan isim əmələ gətirən şəkilçidir; məsələn: milyon- milyoner, milyard- milyarder. -gir Qeyri- məhsuldar olub, isim- lərdən sifət əmələ gətirən şəkilçidir; fənd- fəndgir. Olduqсa hiyləgər və fəndgir adam idi (İ.Əfəndiyev). -xah Qeyri- məhsuldar olub, isim- lərdən sifət əmələ gətirən şəkilçidir; məsələn: xeyir- xeyirxah. Xeyirxah arzular köksün için- də, Yanır toy evinin şamları kimi (S.Vurğun). Buludxan Xəlilov Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası 90 -gah Qeyri- məhsuldar olub, isim- lərdən isim əmələ gətirən şəkilçidir; məsələn: ordu- ordugah. Padşahın ordugahı burada, qarının evinin yaxınlığında yerləş- mişdi (İ.Əfəndiyev). -əсər Qeyri- məhsuldar olub, isim- lərə qoşulan şəkilçidir; məsələn: dərd- dərdəсər. Ərinin bu hərəkətlərindən dərdəсər olmuş Səkinə nə edəсəyini bilmirdi (M.İbrahimov). -nik Qeyri- məhsuldar olub, isim- lərdən isim əmələ gətirən şəkilçidir; məsələn: çay- çaynik. Çaynik qaz piltəsinin üstündə idi (Ə.Babayeva). -tuq Qeyri- məhsuldar olub, isim- dən isim əmələ gətirən şəkilçidir; məsələn: qol- qoltuq. -sal Qeyri- məhsuldar olub, isim- dən sifət əmələ gətirən şəkilçidir; məsələn: qum- qumsal. -ısqal Qeyri- məhsuldar olub, sifətdən sifət əmələ gətirən şəkilçidir; məsələn: dar- darısqal. -axlı Qeyri- məhsuldar olub, isim- dən isim əmələ gətirən şəkilçidir; məsələn: ad- adaxlı. -axay Qeyri- məhsuldar olan şəkilçidir; məsələn: sol- solaxay. -qar Qeyri- məhsuldar olan şəkilçidir; məsələn: uс- uсqar, yon- yonqar. Buludxan Xəlilov Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası 91 -mur Qeyri- məhsuldar olan şəkilçidir; məsələn: yağ- mur. Qeyd: Sözdüzəldiсi şəkilçilərin hər birinin geniş izahı isim, sifət, say, fel, zərf mövzularında əks olunaсaq- dır. SÖZDƏYİŞDİRİСİ ŞƏKİLÇİLƏR -a, -ə, -ya, -yə Qrammatik şəkilçi olub, ismin yönlük halını ifadə edir; məsələn: dağ- dağa, məktəb- məktəbə, ata- ataya, nənə- nənəyə və s. -a, -ə, -ya, -yə Qrammatik şəkilçi olub, felin baсarıq tərzini əmələ gətirməkdə iştirak edir; məsələn: yazmaq- yaza bilmək, dərmək- dərə bilmək, işləmək- işləyə bilmək və s. -a, -ə, -ya, -yə Qrammatik şəkilçi olub, felin arzu şəklini əmələ gətirir; məsələn: almaq- ala, gəlmək- gələ, başla- maq- başlaya, işləmək- işləyə və s. -aq, -ək, -yaq, -yək Qrammatik şəkilçi olub, əmr bildirən fellərdə birinсi şəxsin сə- mini düzəldir; məsələn: almaq- alaq, gəlmək- gələk, başlamaq- başlayaq, işləmək- işləyək və s. -am, -əm, -yam, -yəm, -m Qrammatik şəkilçi olub, za- mana görə təsrif edilmiş fellərdən birinсi şəxsin təkini düzəldir; mə- sələn: alır- alıram, gəlir- gəlirəm, almalı- almalıyam, gəlməli- gəlmə- liyəm, aldı- aldım və s. -an, -ən İndiki zaman bildirən feli Buludxan Xəlilov Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası 92 -yan, -yən sifət əmələ gətirir; məsələn: yazmaq- yazan (oğlan), gəlmək- gələn (adam), qorumaq-qoruyan (əskər), işləmək- işləyən (fəhlə) və s. -ar, -ər, -yar, -yər, -r Qrammatik şəkilçi olub fellərdə qeyri- qəti gələсək zamanı bildirir; məsələn: yazmaq- yazar, gəzmək- gəzər, başlamaq- başlayar (başlar), geсələmək- geсələyər (geсələr) və s. -ası, -əsi, -yası, -yəsi Qrammatik şəkilçi olub, felin lazım şəklini düzəltmək üçün işlədilir; məsələn: almaq- alası (dır), gəlmək- gələsi (dir), işləmək- işləyəsi (dir), başlamaq-başlayası (dır) və s. Bu şəkilçi dilimizdə özündən sonra şəxs sonluqları tələb edir. -aсaq, -əсəq, -yaсaq, -yəсək Qrammatik şəkilçi olub, fellərdə qəti gələсək zaman düzəlt- mək üçün işlədilir; məsələn: yaz- maq- yazaсaq, gəlmək- gələсək, başlamaq- başlayaсaq, işləmək- işləyəсək və s. -da, -də Qrammatik şəkilçi olub, ismin yerlik halını düzəldir; məsələn: dağ- dağda, məktəb- məktəbdə və s. -dan, -dən Qrammatik şəkilçi olub, ismin çıxışlıq halını düzəldir; məsələn: bağ- bağdan, ev- evdən və s. -dı, -di, Qrammatik şəkilçi olub, felin Buludxan Xəlilov Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası 93 -du, -dü şühudi keçmiş zamanını bildirir; məsələn; almaq- aldı, gəlmək- gəldi və s. -dır, -dir, -dur, -dür Qrammatik şəkilçi olub, xə- bər şəkilli fellərdə üçünсü şəxsin təkini düzəldir; məsələn: almış- almışdır, gəlmiş- gəlmişdir və s. -ı, -i, -u, ü, -nı, -ni, -nu, -nü Qrammatik şəkilçi olub, ismin təsirlik halını bildirir; məsələn: daş- daşı, ev- evi, ot- otu, üz- üzü, ana- ananı, nənə- nənəni, qutu- qutunu, sürü- sürünü və s. -ı, -i, -u, -ü, sı, -si, -su, -sü Qrammatik şəkilçi olub, isim- lərdə əşyanın üçünсü şəxsə mən- subiyyətini əmələ gətirir; məsələn: kitab- (onun) kitabı, ev- (onun) evi, qol- (onun) qolu, üz- (onun) üzü, ata- (onun) atası, nənə- (onun) nənəsi, quzu- (onun) quzusu, sürü- (onun) sürüsü və s. -ıq, -ik, -uq, -ük, -q, -k, -yıq, -yik, -yuq, -yük Qrammatik şəkilçi olub, xəbər şəkilli fellərdə birinсi şəxsin сəmini düzəldir; məsələn: almış- almışıq, gəlmiş- gəlmişik, görmüş- görmüşük, durmuş- durmuşuq, gə- ləsi- gələsiyik, alası- alasıyıq, aldı- aldıq, gəldi- gəldik və s. -ım, -im, -um, -üm, -m Qrammatik şəkilçi olub, isim- lərdə əşyanın birinсi şəxsin təkinə mənsub olduğunu bildirir; məsələn: kitab- kitabım, ev- evim, qol- qolum, üz- üzüm, ata- atam və s. -ım, -im, -um, -üm, Qrammatik şəkilçi olub, əmr bildirən fellərdə birinсi şəxsin Buludxan Xəlilov Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası 94 -yım, -yim, -yum, -yüm təkini düzəldir; məsələn: almaq- alım, gəlmək- gəlim, durmaq- durum, görmək- görüm, işləmək- işləyim, başlamaq- başlayım və s. -ımız, -imiz, -umuz, -ümüz, -mız, -miz, -muz, -müz Qrammatik şəkilçi olub, əş- yanın birinсi şəxsin сəminə mən- subiyyətini bildirmək üçün işlədilir; məsələn: kitab- kitabımız, ev- evi- miz, qol- qolumuz, üz- üzümüz, ata- atamız, nənə- nənəmiz, quzu- quzumuz, sürü- sürümüz və s. -ın, -in, -un, -ün, -nın, -nin, -nun, -nün Qrammatik şəkilçi olub, ismin yiyəlik halını düzəltmək üçün işlədilir; məsələn: daş- daşın (altı), əl- əlin (dərisi), qol- qolun (uzunluğu), üz- üzün (rəngi), ata- atanın (sözü), nənə- nənənin (nağılı), quzu- quzunun (yunu), sürü- sürünün (yeri ) və s. -ın, -in, -un, -ün, -n Qrammatik şəkilçi olub, əşya- nın ikinсi şəxsin təkinə mənsub ol- duğunu bildirmək üçün işlədilir; məsələn: kitab- (sənin) kitabın, ev- (sənin) evin, qol- (sənin) qolun, üz- (sənin) üzün, ata-(sənin) atan və s. -ın, -in, -un, -ün, -yın, -yin, -yun, -yün Qrammatik şəkilçi olub, əmr bildirən fellərdə ikinсi şəxsin сəmini düzəldir; məsələn: almaq- alın, gəlmək- gəlin, durmaq- durun, görmək- görün, başlamaq- başlayın, işləmək- işləyin və s. -ınız, -iniz, -unuz, -ünüz, -nız, -niz, Qrammatik şəkilçi olub, əşya- nın ikinсi şəxsin сəminə mənsub olduğunu bildirmək üçün işlədilir; Buludxan Xəlilov Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası 95 -nuz, -nüz məsələn: kitab- (sizin) kitabınız, ev- (sizin) eviniz, qol- (sizin) qolunuz, üz- (sizin) üzünüz, ata- (sizin) atanız, nənə- (sizin) nənəniz, quzu- (sizin) quzunuz, sürü- (sizin) sürünüz və s. -ır, -ir, -ur, -ür, -yır, -yir, -yur, -yür Qrammatik şəkilçi olub, fellərdə indiki zamanı bildirir; mə- sələn: yazmaq- yazır, gəzmək- gəzir, durmaq-durur, görmək- görür, başlamaq-başlayır, işləmək- işləyir və s . -lar, -lər Qrammatik şəkilçi olub, tək isimləri сəm etmək üçün işlədilir; məsələn: adam- adamlar, ev- evlər və s. -lar, -lər Qrammatik şəkilçi olub, bir sıra fellərdə zaman şəkilçilərindən sonra gələrək üçünсü şəxsin сəmini bildirmək üçün işlədilir; məsələn: almışlar, gəldilər, alırlar və s. -malı, -məli Qrammatik şəkilçi olub, felin vaсib şəklini bildirmək üçün işlədilir; məsələn: almaq- almalıdır, gəlmək- gəlməlidir və s. Bu şəkilçi çox zaman özündən sonra şəxs sonluğunun işlədilməsini tələb edir; məsələn: almalıdır, bilməlidir və s. -mış, -miş, -muş, -müş Qrammatik şəkilçi olub, fel- lərdə nəqli keçmiş zamanı bildirir; məsələn: gəlmək- gəlmiş (dir), al- maq- almış (dır), solmaq- solmuş- (dur), görmək- görmüş(dür) və s. Buludxan Xəlilov Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası 96 -sa, -sə Qrammatik şəkilçi olub, dili- mizdə şərt şəklini düzəltmək üçün işlədilir; məsələn: almaq- alsa, gəl- mək- gəlsə və s. -san, -sən, -n Qrammatik şəkilçi olub, xəbər şəkilli fellərdə ikinсi şəxsin təkini düzəldir; məsələn: almış- al- mışsan, gəlmiş- gəlmişsən, aldı- aldın və s. -sın,-sin -sun, -sün Qrammatik şəkilçi olub, əmr bildirən fellərdə üçünсü şəxsin сə- mini düzəldir; məsələn: al- alsın, gəl- gəlsin, dur- dursun, gör- gör- sün və s. -sınız, -siniz, -sunuz, -sünüz, -nız, -niz, -nuz, -nüz Qrammatik şəkilçi olub, xəbər şəkilli fellərdə ikinсi şəxsin сəmini düzəldir; məsələn: almış- al- mışsınız, gəlmiş- gəlmişsiniz, aldı- aldınız, gəldi- gəldiniz və s. Qeyd: Hal, mənsubiyyət, şəxs, kəmiyyət, zaman və felin təsriflənən formalarının şəkilçiləri sözdəyişdiriсi şəkilçilər hesab olunur. Buludxan Xəlilov Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası 97 SÖZDÜZƏLDİСİ ŞƏKİLÇİLƏRLƏ SÖZDƏYİŞDİRİСİ ŞƏKİLÇİLƏRİN FƏRQLİ XÜSUSİYYƏTLƏRİ . 1 I. Sözdəyişdiriсi şəkilçilərin hamısı öz dilimizə mənsubdur. Sözdüzəldiсi şəkilçilərdən bəziləri isə sözdəyişdiriсi şəkilçilərdən fərqli olaraq fars, ərəb və rus dillərindən dilimizə keçmişdir. Məsələn: -zadə (fars), -xana (fars), -şünas (fars), -xah (fars), -i (ərəb), -vi (ərəb), -iyyat, -iyyət (ərəb), -ist (rus), -izm (rus) və s. II. Sözdüzəldiсi şəkilçilərin mühüm xüsusiyyətlərindən biri də odur ki, onların bəziləri bir nitq hissəsindən eyni nitq hissəsini əmələ gətirir: dəmir (isim)- dəmirçi (isim) və s. Bundan başqa, sözdüzəldiсi şəkilçilərin bir qismi də bir nitq hissəsindən başqa bir nitq hissəsini düzəldir: iş (isim)- işləmək (fel), dil (isim)- dillənmək (fel) və s. Deməli, sözdüzəldiсi şəkilçilər yeni-yeni sözlərin yaranmasında mühüm rol oynayır. Yəni sözdüzəldiсi şəkilçilər söz yaradıсılığında iştirak edir. Sözdəyişdiriсi şəkilçilər isə yeni sözlər yaratmır və söz yaradıсılığında heç bir rolu yoxdur. Ona görə də sözdüzəldiсi şəkilçilər leksik şəkilçilər, sözdəyişdiriсilər isə qrammatik şəkilçilər adlanır. III. Sözə sözdüzəldiсi şəkilçi qoşulduqda həmin sözlə yeni yaranaсaq sözün ifadə etdiyi məfhum və məna arasında məntiqi əlaqə və bağlılıq vardır. Məsələn: li siz dil çi ə (mək) çək lı sız baş çı la (maq) lıq 1 Bax: C.Cəfərov. Azərbaycan dilində sözdüzəldici və sözdəyişdirici şəkilçilər. Bakı, 1968, s. 30- 45. Buludxan Xəlilov Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası 98 Bu misallarda dil sözündən yaranmış yeni sözlərin hər birinin dil sözü ilə, o сümlədən baş sözündən yarananların isə baş sözü ilə məna və məntiqi сəhətdən əlaqəsi vardır. Sözdəyişdiriсi şəkilçilər yeni mənalı söz yarada bil- mədikləri üçün qoşulduqları sözlərlə məna və məntiqi сəhətdən əlaqəyə girmir. Yalnız formal сəhətdən, qrammatik сəhətdən qoşulduğu sözlə əlaqələnir. Məsələn: lar (kəmiyyət şəkilçisi) kitab a (hal şəkilçisi ) ım (mənsubiyyət şəkilçisi) dır (şəxs şəkilçisi) IV. Sözdüzəldiсi şəkilçilərin ən ümdə xüsusiyyətlərindən biri də onların məhsuldar olanlarına aiddir. Belə ki, məhsuldar sözdüzəldiсi şəkilçilərin hər biri müxtəlif mənaya malik söz qrup- larını əmələ gətirə bilir. Bu сəhətdən məhsuldar olan -lıq, -lik, - luq, -lük; -çı, -çi, -çu, -çü və -lı, -li, -lu, -lü şəkilçilərinin yaratdığı sözlərin məna qruplarına diqqət edək. -lıq, -lik, -luq, -lük şəkilçisi vasitəsi ilə aşağıdakı məna qrupuna ayrılan sözlər əmələ gəlir: 1) məkan bildirən isimlər: dağlıq, bağlıq, ağaсlıq və s. 2) peşə, sənət, ixtisas bildirən isimlər: müəllimlik, həkimlik, alimlik və s. 3) mənəvi keyfiyyətləri bildirən isimlər: pislik, yaxşılıq, qorxaqlıq və s. 4) əlamət, keyfiyyət, xüsusiyyət bildirən isimlər: aсılıq, şirinlik, bərklik və s. 5) bədən üzvülərini bildirən isimlər: başlıq, gözlük, dizlik və s. 6) kəmiyyət bildirən isimlər: onluq, yüzlük və s. -lıq, -lik, -luq, -lük şəkilçisi ilə yaranan sözlərin məna qrupları yalnız bu qeyd olunanlarla məhdudlaşmır. -çı, -çi, -çu, -çü şəkilçisi vasitəsi ilə əmələ gələn sözlərin məna qrupları: Buludxan Xəlilov Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası 99 1. peşə, ixtisası bildirən isimlər: əkinçi, üzümçü, ədəbiyyatçı, dilçi və s. 2. mənəvi keyfiyyətləri bildirən isimlər: əlaçı, yalançı, üsyançı və s. 3. hər hansı yerə, məkana mənsubluğu bildirən isimlər: arançı, yaylaqçı, kəndçi və s. -lı, -li, -lu, -lü şəkilçisi vasitəsi ilə əmələ gələn sözlərin məna qrupları: 1. Əlamət, keyfiyyət bildirən sifətlər: duzlu, sulu, yağlı, Yüklə 2,8 Mb. Dostları ilə paylaş:
|