DƏrs vəSAİTİ (İKİNCİ buraxiliş)
Yüklə 2,33 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
199
Büdcə kəsiri (1992-2011)
1992
0,1 1,5
1993 - 2,3
7,1 1994
- 35,4 9,4
1995 - 12,8
0,6 1996
16,1 0,6
1997 -75,7
2,4 1998
- 62,8 1,8
1999 -91,8
2,4 2000
-48,3 1,0
2001 -22,8
0,5 2002
-21,5 0,4
2003 -8,5
0,2 2004
-19,8 0,2
2005 -85,5
0,7 2006
91,5 0,5
2007 -52,9
0,2 2008
82,0 0,2
2009 -242
0,7 2010 (proqnoz) - 770,3 2,0
2011 (proqnoz) - 687
1,7 XII FƏSİL. BÜDCƏ SİSTEMİ 12.1. Büdcə sisteminin quruluşu və büdcə quruculuğu 200
Ölkənin vahid büdcə sistemində birləşdirilən dövlət büdcəsinin, ayrı- ayrı müstəqil büdcələrin və dövlət fondlarının məcmusu həmin dövlətin büdcə sistemini təşkil edir. Büdcə sistemi – ayrı-ayrı büdcə həlqələrinin məcmusudur. Büdcə sistemi – hüquqi normalara və iqtisadi münasibətlərə əsaslanan bütün səviyyəli büdcələrin məcmuudur. AR-nın büdcə sistemini AR-n dövlət büdcəsi, Naxçıvan MR-in büdcəsi və yerli büdcələr təşkil edir. Bu, büdcələr arasında münasibətlər, onların formalaşması, tərtib prosesi, təsdiqi, icrası və icrasına nəzarət «Büdcə sistemi haqqında» AR-ın Qanunu ilə tənzimlənir. Büdcə sisteminin qurulması və onun ayrı-ayrı həlqələri arasındakı qarşılıqlı maliyyə münasibətlərinin təşkili büdcə quruluşu adlanır. Büdcə quruluşu ölkənin dövlət büdcəsinin və büdcə sisteminin təşkilini, onların ayrı-ayrı həlqələri arasında qarşılıqlı münasibətləri, büdcə sisteminə daxil olan büdcələrin fəaliyyətinin hüquqi – təşkilati əsaslarını, büdcələrin tərkib və strukturunu, büdcə vəsaitlərinin yaradılması və istifadəsinin üsullarını müəyyən edir. Büdcə quruculuğu dedikdə büdcə sisteminin hansı prinsiplərə görə qurulmasını, büdcənin gəlir və xərclərinin ayrı-ayrı büdcə həlqələrinin arasında bölüşdürülməsi mexanizmi başa düşülür. Büdcə sisteminin qurulması və onun ayrı-ayrı həlqələri arasındakı qarşılıqlı maliyyə münasibətlərinin təşkili büdcə quruluşu adlanır. Dövlətin büdcə quruluşu mövcud mülkiyyət münasibətləri və dövlətin siyasi-inzibati təşkili ilə müəyyən edilir. Büdcə sisteminin təşkili əsasları, onun ayrı-ayrı həlqələri arasındakı maliyyə münasibətlərinin təşkili prinsipləri dövlətin ali qanunvericiliyi – AR-ın Konstitusiyası ilə müəyyən edilir. Büdcə sisteminin təşkili prinsipləri müəyyən edilərkən dövlətin inzibati siyasi təşkili, onun sosial iqtisadi əsasları nəzərə alınır. 201
Azərbaycan Respublikasının büdcə sistemi Б Ц Д Ъ Я С ИС Т Е М И Ре спубл ик а бц дъ яс и М Р -и н бц дъ яс и
ял яди ййя бц дъ ял яр и бц дъ ял яр и
табелийичиндя олан шящярлярин бцдъяляри
бцдъяляри
Шящяр бцдъяси
олан районларын бцдъяляри
Район бцдъяси Район табечилийин- дя олан шящярлярин бцдъяляри
бцдъяляри
бцдъяляри
бцдъяси Район табечилийиндя олан шящяр бцдъяси Гясябялярин бцдъяляри Кяндлярин бцдъяляри
бцдъяси
бцдъяляри
Гясябялярин бцдъяляри
ух тар Р ес публ ик аны н ре спубл ик а бц дъ яс и Бя ля ди ййя бц дъ ял яр и Р ес публ ик а табе чи ли йи ндя ол ан шя щя рл яр ин бц дъ ял яр и Р айонл ар ын бц дъ ял яр и 202
12.2 Büdcələrarası münasibətlər və onların tənzimlənməsi Azərbaycan Respublikasının büdcə sisteminə daxil olan bütün səviyyəli büdcələr büdcələrarası münasibətlər çərçivəsində qarşılıqlı əlaqədədirlər. Büdcələrarası münasibətlər - müvafiq büdcələrin formalaşması və icrası ilə əlaqədar Azərbaycan Respublikası dövlət büdcəsinin Naxçıvan Muxtar Respublikasının büdcəsi və yerli büdcələrlə qarşılıqlı əlaqəsini ifadə edir.
Büdcələrarası münasibətlər aşağıdakı prinsiplərə əsaslanır: Azərbaycan Respublikasının büdcə sistemi səviyyəsində gəlirlərin bölgüsü; Azərbaycan Respublikasının büdcə
sistemi səviyyəsində tənzimləyici gəlirlərin bölgüsü; Azərbaycan Respublikasının büdcə hüququnun, Naxçıvan Muxtar Respublikasının büdcə hüququnun və yerli (bələdiyyə) büdcələri hüquqlarının eyniliyi; Naxçıvan Muxtar Respublikasının büdcəsinin, yerli (bələdiyyə) büdcələrin Azərbaycan Respublikasının dövlət büdcəsi ilə münasibətlərinin eyniliyi. Bu prinsiplərə uyğun olaraq dövlət büdcəsindən xərclərin bəzi hissəsinin yerli büdcələrə verilməsi mümkündür. ‘‘Büdcə sistemi haqqında’’ Azərbaycan Respublikasının Qanununa əsasən dövlət büdcəsinin Naxçıvan Muxtar Respublikasının büdcəsi və yerli büdcələrlə qarşılıqlı əlaqəsi gəlir mənbələrinin bölüşdürülməsi vasitəsilə həyata keçirilir. Öz gəlir mənbələri çatışmadıqda ayrı-ayrı bölgələrin təxirəsalınmaz sosial-iqtisadi problemlərini həll etmək üçün dövlət büdcəsindən Naxçıvan Muxtar Respublikasının büdcəsinə və digər büdcələrə dotasiya, subvensiya, subsidiya verilməsi nəzərdə tutula, onlara büdcə borcu (ssuda) ayrıla bilər. Hər bir büdcənin xərcinin təmin olunması üçün müvafiq gəlirləri olmalıdır. Büdcələrin gəlirləri xüsusi və tənzimləyici gəlirlərdən ibarətdir. Büdcələrin xüsusi gəlirləri - Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyinə uyğun olaraq gəlir növlərinin tam və ya qismən müvafiq büdcələrə təhkim edilməsidir. Bu müvafiq büdcələrə, dövlət büdcədənkənar fondlarına Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyi əsasında təhkim olunmuş vergilər, gəlirlər, normativ aktlarla müəyyən edilmiş vergi olmayan gəlirlər, eyni zamanda əvəzsiz ödənişlər aiddir. Büdcənin xüsusi gəlirlərinə qeyri-vergi gəlirləri aiddir: 203
- dövlət və ya bələdiyyə mülkiyyətində olan əmlakın satışından və ya əvəz edilməsindən gəlirlər; - Azərbaycan Respublikasının müvafiq dövlət hakimiyyəti, yerli özünüidarəetmə orqanları, həmçinin müvafiq orqanların tabeçiliyində olan büdcə təşkilatlarının göstərdikləri pullu xidmətlərdən gəlirlər, mülki- hüquqi, inzibati və cinayət məsuliyyəti, o cümlədən cərimələr, müsadirələr, kompensasiyalar tətbiq edilməsi nəticəsində alınan vəsaitlər, həmçinin Azərbaycan Respublikasının bütün səviyyələrdə olan dövlət hakimiyyəti orqanlarına vurulmuş ziyanın ödənilməsindən alınan vəsaitlər və icbari qaydada götürülən məbləğlər; - Azərbaycan Respublikasının büdcə sisteminin digər səviyyəli büdcələrindən maliyyə yardımı və büdcə ssudası kimi alınan gəlirlər; - digər qeyri-vergi gəlirləri, həmçinin əvəzsiz köçürmələr. Xüsusi gəlirlər yerli büdcələrin gəlirlərinin bir hissəsini təşkil edirlər. Yerli icra orqanlarının (bələdiyyələrin) üzərinə düşən funksiyaların yerinə yetirilməsi, bölgənin sosial-iqtisadi inkişafını, yerli
büdcələrin tarazlaşdırılmasını həyata keçirmək üçün onlara dövlət büdcəsi (həmçinin Naxçıvan Muxtar Respublikasının büdcəsi) tərəfindən büdcə tənzimlənməsi qaydasında tənzimləyici gəlirlər verilir. Büdcələrin tənzimləyici gəlirləri - bu dövlət büdcəsinin yerli (bələdiyyə) büdcələrə növbəti maliyyə ili üçün və ya uzun müddətə normativlər əsasında təyin olunmuş maliyyə vəsaitidir. Dotasiya - dövlət büdcəsindən Naxçıvan Muxtar Respublikasının büdcəsinə və yerli büdcələrə, onların gəlir və xərclərini tənzimləmək məqsədilə əvəzsiz verilən maliyyə vəsaitidir. Subvensiya – məqsədli maliyyələşdirmənin həyata keçirilməsi üçün dövlət büdcəsindən Naxçıvan Muxtar Respublikasının büdcəsinə və yerli büdcələrə verilən, lakin həmin məqsəd üçün və ya müəyyən edilmiş müddətdə istifadə edilmədikdə geri qaytarılan maliyyə vəsaitidir. Subsidiya – dövlət büdcəsindən Naxçıvan Muxtar Respublikasının büdcəsinə, yerli büdcələrə və hüquqi şəxslərə əvəzsiz verilən maliyyə vəsaitidir. Büdcə ssudası – dövlət büdcəsindən Naxçıvan Muxtar Respublikasının büdcəsinə, yerli büdcələrə və hüquqi şəxslərə, yerli büdcələrdən bələdiyyə təşkilatlarına qaytarılmaq şərti ilə il ərzində müəyyən müddətə verilən maliyyə vəsaitidir.
Yerli büdcələrin xüsusi və tənzimləyici gəlirlərinin ümumi sxemi
Йерли (бялядиййя) бцдъяляр Хцсуси эялирляр Тянзимляйиъи эялирляр 204
Диаграм 1. Dövlət бцдъясиндян йерли бцдъяляря айрылан дотасийаларын илляр цзря динамикасы 205
3,6 2,1 5 1 2 2 3 3,5 3,5 3,483,49 3,5 0 0,1 0,2 0,3 0,4 0,5 0,6 0,7 0,8 0,9 1 20 00 20 01 20 02 20 03 20 04 20 05 20 06 20 07 20 08 20 09 20 10 p ro q 20 11 p ro q 0 1 2 3 4 5 6 Диаграм 2. Бялядиййяляря айрылан дотасийаларын дювлят бцдъяси хяръляриндя пайы, (%-ля) 0.47 0.26 0.54 0.3 0.13 0.1 0.08 0.06 0.03 0.03 0.03 0.027 0 0.1 0.2 0.3 0.4 0.5 0.6 2000 2002 2004 2006 2008 2010 proq Áöäúÿëÿðàðàñû òðàíñôåðòëÿðèí (äîòàñèéàíûí) щÿúìèíèí àðòûì äèíàìèêàñû 2007 2008 2009 2010 пðîг 2011 пðîг 206
Дþвëÿò бöäúÿñèíèí хÿðú- ëÿðè,úÿìè (ìëí.ìàíàò) 6314,9 10680,0 10567,9 11264,0 12748,0 Áöäúÿëÿð àðàñûíäà òðàíñ- ôåðòëÿð - äîòàñèéà, úÿìè (ìëí.ìàíàò) 156,3 197,0 246,1 232,3 254,1 Áöäúÿëÿðàðàñû òðàíñôåðòëÿðèí äþвëÿò бöäúÿñè хÿðúëÿðèíäÿ пàéû (ôàèзëÿ) 2,5 1,9 2,3 2,1 2,0 Диаграм 3. Дþвëÿò бöäúÿñèíäÿí Íàх÷ûвàí ÌÐ-èí бöäúÿñèíÿ вÿ éåðëè бöäúÿëÿðÿ вåðèëÿí äîòàñèéàëàðûí щÿúìèíèí äÿéèøì 58.3 2 93.4 3 152.8 3.5 193.5 3.49 242.7 3.48 228.8 3.5 250.6 3.5 0 50 100 150 200 250 300 2005 2006 2007 2008 2009 2010 proq 2011 proq Нахчыван МР верилян дотасийа (млн.манат) Йерли бцдъяляря верилян дотасийа (млн.манат)
Azərbaycan Respublikasının büdcə sisteminə daxil olan büdcələr və büdcə təşkilatları, habelə büdcədənkənar dövlət fondları üzrə maliyyə əməliyyatlarının müqayisəsini təmin etmək məqsədi ilə Azərbaycan Respublikasında vahid büdcə təsnifatı tətbiq olunur. Büdcə təsnifatı büdcə gəlirlərinin təsnifatından, büdcə xərclərinin funksional, iqtisadi, təşkilati və sair prinsiplər əsasında tərtib olunmuş təsnifatından ibarətdir. Qruplaşdır-
207
manın şəffaflığı və dəqiqliyi büdcə təsnifatı qarşısında qoyulan mühüm tələbdir. Büdcə təsnifatının strukturu aşağıdakı kimidir: - Dövlət büdcəsi gəlirlərinin təsnifatı – qanunvericilik aktlarına uyğun olaraq büdcə sisteminin bütün səviyyəli həlqələrinin gəlirlərinin onların formalaşdırılması mənbələrinə müvafiq olaraq qruplaşdırılmasıdır. - Dövlət büdcəsi xərclərinin funksional təsnifatı bütün səviyyəli büdcə xərlərinin qruplaşdırılması olmaqla dövlətin əsas funksiyalarının yerinə yetirilməsi məqsədilə büdcə vəsaitlərinin istiqamətlərini əks etdirir. - Dövlət büdcəsi xərclərinin iqtisadi təsnifatı bütün səviyyəli büdcə xərclərinin iqtisadi məzmununa görə qruplaşdırılmasıdır. O, özündə cari və əsaslı xərc maddələrini birləşdirir. - Dövlət büdcəsinin daxili və xarici maliyyələşmə mənbələrinin
ödənişlərindən, xarici maliyyələşmə mənbələri isə beynəlxalq maliyyə təşkilatlarından və xarici ölkələrdən alınan kreditlərdən ibarətdir. - Dövlət daxili və xarici borcunun təsnifatı. Dövlət daxili borcları məqsədli əmanətlərdən, dövlət daxili uduşlu istiqrazlardan, xəzinə öhdəliklərindən, dövlət qiymətli kağızlarından, qısamüddətli istiqrazlardan, xəzinə veksellərindən, əhalinin əmanətlərinin indeksləşdirilməsindən ibarətdir. Dövlət xarici borcları xarici dövlətlərdən və beynəlxalq maliyyə təşkilatlarından alınmış borclardan ibarətdir. - Dövlət büdcəsi xərclərinin təşkilatlar üzrə təsnifatı büdcə vəsaitlərinin əsas sərəncamçılar üzrə bölgüsüdür.
siyasətidir. Büdcə siyasəti müəyyən bir iqtisadi məqsədə nail olmaq üçün büdcənin həcm və tarazlığının tənzimlənməsidir. Vergi siyasəti – maliyyə resurslarının yenidən bölüşdürülməsi hesabına cəmiyyətin ayrı-ayrı sosial qruplarının maliyyə tələbatlarının təmin olunması, habelə ölkə iqtisadiyyatı- nın normal inkişaf etdirilməsi məqsədilə ölkənin vergi sisteminin formalaşdırılması üzrə dövlətin həyata keçirdiyi iqtisadi, maliyyə və hüquqi tədbirlərin məcmuundan ibarətdir. Dövlət makroiqtisadi məqsədlərə, iqtisadi sabitliyin və ya tarazlığın təmin olunması, iqtisadi artım və inkişafa nail ol- maq üçün büdcənin ümumi həcmini, büdcə xərclərinin maliyyələşdirilməsi formalarını müəyyənləşdirir. Büdcə siyasəti, iqtisadi tarazlıq, iqtisadi artım arasında müəyyən məqsəd-vəzifə əlaqələri mövcuddur. İqtisadi tarazlıq 208
məcmu tələb və məcmu təklif tarazlığıdır. Bu tarazlığın təmin edilməsində büdcə siyasəti mühüm rol oynayır. Büdcə siyasətinin əsas istiqamətləri aşa- ğıdakılardır: iqtisadi artımın təmin edilməsi, pul-kredit sisteminin, manatın kursunun sabitləşdirilməsi, vergi yükünün azaldılması, istehsalın stimullaşdırılması, dövlət büdcəsinin icrası baxımından xəzinədarlıq siste- minin təkmilləşdirilməsi, büdcə öhdəliklərinin tam yerinə yetirilməsi, dövlət borclarının və büdcə kəsirinin azaldılması, ödəmə qabiliyyətinin artırılması. Büdcə siyasətinin səmərəliliyi aşağıdakı meyarlarla müəyyən edilir: ümumi daxili məhsulun dinamikası, bütövlükdə büdcə gəlirləri, xüsusilə vergilərin yığılma səviyyəsi, büdcə öhdəliklərinin yerinə yetirilmə səviyyəsi, büdcə kəsirinin kəmiyyəti və dövlət borcunun artım sürəti, dövlət borclarının xidmətinə yönəldilən maliyyə vəsaitlərinin həcmi, büdcə kəsiri- nin maliyyələşdirilməsi üçün istifadə edilən valyuta ehtiyatlarının məbləği, işsizliyin səviyyəsi, büdcə qanunvericiliyi və ona bərabər tutulan aktların yerinə yetirilmə dərəcəsi.
Yüklə 2,33 Mb. Dostları ilə paylaş:
|