Əhməd-Cabir İsmayıl oğlu

Qırmızımeyvəli  quşarmudunun  müalicəvi  xassələri. 
Meyvələrindən avitaminozun profilaktikasında və müalicəsində 
istifadə  olunur.  Qurudulmuş  meyvələri  «vitamin  yığıntısı» 
adlanan  çay  içkilərinin  tərkibinə  qatılır  və  ayrıca  çay  kimi 
dəmlənib içilir. C və P vitaminin yaxşı nisbəti ondan ateroskle-
rozun,  hipertoniya  xəstəliyinin  müalicəsində  və  profilaktika-
sında istifadə etməyə imkan verir. 
Xalq  təbabətində  qırmızı  quşarmudu  yüngül  yumşaldıcı 
vasitə,  sidikqovucu  və  qankəsici  kimi,  eləcə  də  ağciyər  və  yel 
(revmatizm)  xəstəliklərində  tətbiq  olunur.  Bu  məqsədlə 

 
147
qurudulmuş meyvələrdən hazırlanan tinkturadan istifadə edilir. 
Qış  mövsümündə  təzə  hazırlanmış  və  ya  şəkərlə  ayrılmış  şi-
rədən  gündə  bir  neçə  dəfə  qəbul  etmək  daha  yaxşıdır.  Quşar-
mudu  şirəsi  həm  də  babasil  xəstəliyində  yaxşı  vasitə  hesab 
olunur. Təzə meyvələrindən və yarpaqlarından alınmış həlimlə 
xənazır (sıraca) xəstəliyini müalicə edirlər. 
Quşüzümü  –  Паслен  –  Solanum  L.  Badımcan-çiçək-
lilər  (Solanaceae)  fəsiləsindən  yarımkol  və  ya  kol  bitkisidir. 
1700  növü  məlumdur.  Keçmiş  SSRI-də  18  növünə,  Azərbay-
canda 6 növünə rast gəlinir. Çoxillik, bəzən birillik yarımkol və 
ya  kol,  nadir  hallarda  ağaclardır.  Yarpaqları  növbəli  və  qar-
ş
ılıqlı düzülür. Ikicinsiyyətli, beşüzvlü çiçəkləri qrup halında və 
ya  tək-tək  yerləşir.  S.dulcamara  və  S.nigum  növlərinin 
tərkibində  solanin  alkaloidi  olduğu  üçün  zəhərlidir.  Solanum 
Laciniatum Ait növünün tərkibindəki solasodin və solomarqin 
qlikozidləri tibbdə geniş tətbiq olunan proqesteron və kortizon 
hormonal preparatları almaq üçün istifadə edilir.  
Fal-fal  quşüzümü  –  Паслен  дольчатый  –  Solanum 
Laciniatum  Ait  suvarılan  torpaqlarda  becərilir  və  3-4  m 
hündürlüyündə  çoxillik  həmişəyaşıl  koldur.  Əsas  təsiredici 
maddəsi  olan  solasodin  bitkinin  kütləvi  çiçəklədiyi  dövründə 
toplanır.  Yarpaqlarında  2,48-3,87%,  zoğlarında  0,36-0,32%, 
kökündə  0,5%,  meyvələrində  3,5%  (kal  meyvələrdə  6,16%-ə 
qədər) solasodin (C
27
H
23
O
2
⋅H
2
O) qlikozidi vardır. Sənaye məq-
sədilə  bitkinin  yarpaqlarından  istifadə  olunur.  Bu  günə  qədər 
kortizonun  sintezi  üçün  solasodin  əsas  xammal  hesab  olunur. 
Buna oxşar digər quşarmudunun (Solanum pseydocapsicum L.) 
tərkibindən solanokapsin qlikozidi alınmışdır. 
Quşüzümündən  alınan  preparatlar  mərkəzi  əsəb  siste-
minin,  ürəyin  fəaliyyətinin  və  iltihabi  proseslərinin  müalicə-
sində  istifadə  olunur.  Solasodinin  1-2  mq/kq  dozasında  tətbiqi 
qan  təzyiqini  aşağı  salır.  Eyni  zamanda,  solasodinin  qanın 
laxtalanmasına,  soyuqdəyməyə  qarşı  da  istifadə  olunur.  Belə-
liklə,  solasodin  əsasən  soyuqdəyməyə  qarşı,  kardioloji  təsirinə 
 
148
və  qanın  laxtalanmasının  vaxtını  uzatmaq  məqsədilə  istifadə 
olunur. 
Meşə  çiyələyi  –  Земляника  лесная  –  Fragaria  vesca 
L. Gülçiçəklilər (Rosaceae)  fəsiləsinin çiyələk cinsinə mənsub 
çoxillik  sürünən  pöhrələri  olan  ot  bitkisidir.  Məlum  olan  20 
növündən bir növü – meşə çiyələyi Azərbaycanın dağ-meşə ra-
yonlarında çox geniş yayılmışdır və ehtiyatı çoxdur. Yarpaqları 
kökyanı, üçqat, rombaoxşar oval, uzun saplaqlı sallanmış olur. 
Çiçəkləri ağ olub çətir formalıdır. Meyvəsi qırmızı yumurtaya-
oxşar və ya düzgün olmayan şar formalı qeyri-həqiqi giləmey-
vədir. Giləmeyvənin səthində sarımtıl rəngli xırda toxumcuqlar 
var. 
Meşə  çiyələyi  dağ-meşə  bölgələrində  çox  geniş  yayıl-
mışdır. Meşə çiyələyi insanlara Daş dövründən məlum idi. Son-
ralar  meşə  çiyələyinin  mədəni  sortları  yetişdirilmiş  və  XVIII 
ə
srdən  başlayaraq  Çili  növlərinin  Avropaya  gətirilməsi  və 
onların  Avropa  və  Amerika  sortları  ilə  qarışığından  3000-ə 
qədər meşə və bağ çiyələyi sortları yetişdirilmişdir. 
Meşə  çiyələyi  mayın  axırı,  iyunun  əvvəllərindən  baş-
layaraq bütün yayı çiçəkləyir. Çiçəkləri ağ rəngli olub ətirlidir. 
Meyvələri iyun-avqustda yetişir. Meyvələri ətirli, şirin, meyxoş 
olub, forması yumurtavarı və uzun konusvarıdır. Rəngi qırmızı, 
ağ,  bəzən  bənövşəyi  olur.  Çiyələk  xırda  meyvəciklərin  bir-
ləşməsindən əmələ gəlib, hər meyvəciyin üzərində qeyri-həqiqi 
xırda sarı toxum yerləşir.  
Meşə  çiyələyinin  tərkibində  6-9,5%  şəkər  (qlükoza  və 
saxaroza), 2,5-4%-ə qədər üzvi turşular (alma, limon və xinin), 
0,4% aşı maddəsi, 20-50 mq% C vitamini, 3,5% karotin, pektin 
maddəsi,  dəmir  duzları  və  efir  yağları  vardır.  Yarpaqlarında 
250-280 mq% askorbin turşusu, 2-3%-ə qədər aşı maddəsi, üzvi 
turşular vardır. Qeyd etmək lazımdır ki, meşə çiyələyi bəzi in-
sanlarda  allergik  xəstəlik  yaradır.  Bu  isə  əsasən  örə  (кра-
пивница
) xəstəliyi ilə müşayiət olunur. 

 
149
Meşə çiyələyini təzə halda süd və  ya qaymaqla yeyirlər. 
Ondan mürəbbə, povidlo, şərbət, marmelad, konfet və karamel 
üçün içlik, şərab və sərinləşdirici içkilər hazırlanır. Təzə mey-
vələr  susuzluğu  yatırır,  iştahanı  artırır,  qidanın  həzmini  yax-
ş
ılaşdırır. Tərkibində dəmir çox olduğundan qanazlığında, sinqa 
və böyrək xəstəliklərində geniş tətbiq edilir. Çiyələyin qurudul-
muş  yarpaqlarından  moruq  meyvəsi  ilə  birlikdə  çay  dəmləyib, 
soyuqdəymədən  baş  verən  xəstəliklərdə  tərlədici  və  hərarəti 
aşağı salan dərman kimi istifadə olunur. 
Çiyələyin  kökündə  9%-ə  qədər  tanin  vardır.  Ishala  qarşı 
çiyələyin kökündən alınmış sulu məhluldan istifadə edilir. 
Meşə  çiyələyinin  müalicəvi  xassələri.  Meşə  çiyələyi 
susuzluğu  yaxşı  söndürür,  iştahanı  atırır  və  qidanın  həzminə 
müsbət  təsir  göstərir.  Təzə  giləmeyvələr  xüsusən  ürək  xəstə-
liklərində,  aterosklerozda,  hipertoniyada,  mədə  xorasında,  öd 
kisəsi  və  sidik  kisəsinin  daşı  xəstəliklərində,  podaqrada  və 
qanazlığında  çox  xeyirlidir.  Duz  mübadiləsinin  pozulmasında 
da meşə çiyələyi istifadə etmək məqsədəuyğundur. 
Meşə  çiyələyinin  şirəsi  və  sulu  tinkturası  tərgətirici  və 
sidikqovucu təsirə malikdir. Sidikqovucu vasitə kimi yeməkdən 
ə
vvəl  2  xörək  qaşığı  giləmeyvənin  1  stəkan  qaynayan  suda 
hazırlanmış  çayı  yaxşı  təsir  göstərir.  Müəyyən  olunmuşdur  ki, 
meşə çiyələyinin tərkibindəki fitonsidlərin sulu tinkturaya keç-
məsi bir çox xəstəliktörədici mikroblara öldürücü təsir göstərir. 
Ona görə də meşə çiyələyinin sulu tinkturası ağız boşluğunun, 
boğazın  bəzi  xəstəliklərində  və  ağızdan  gələn  xoşagəlməz 
qoxuya qarşı qarqara kimi istifadə olunur. Xaricə sürtmək üçün 
təzə meyvə əzintisi və ya şirəsindən müxtəlif dəri xəstəliklərinə 
və ekzemaya qarşı, eləcə də kosmetik vasitə kimi üzdəki çillərə, 
ləkələrə  və  sızanaqlara  qarşı  istifadə  olunur.  Geniş  məsaməli 
yağlı  dəri  üçün  kosmetologiyada  meşə  çiyələyindən  maska 
etmək  məsləhət  görülür.  Bu  məqsədlə  1  qaşıq  meşə  çiyələyi 
ş
irəsi  ilə  1  ədəd  yumurta  ağından  hazırlanmış  qarışıq  üzə 
yaxılır. 
 
150
Çiyələyin qurudulmuş yarpaqlarından moruq meyvəsi ilə 
birlikdə  çay  kimi  dəmləyib,  soyuqdəymədən  baş  verən 
xəstəliklərdə  tərlədici  və  qızdırmasalıcı  vasitə  kimi  istifadə 
olunur. Xalq təbabətində yarpaqlardan və kökündən hazırlanan 
həlimdən  ishala,  sarılığa,  vərəmə,  sidikdaşı  xəstəliyinə  qarşı, 
ş
işlərə  və  boğaz  ağrılarında  qarqara  məqsədilə  istifadə  olunur. 
Kökündən  hazırlanmış  həlimdən  qanlı  ishala  və  babasilə  qarşı 
istifadə etmək daha səmərəlidir. Yarpaqlarından və qurudulmuş 
çiçəklərindən  hazırlanan  çay  soyuqdəyməyə  qarşı  içilir.  Köh-
nəlmiş  və  irinli  yaralar,  bəzi  ekzemalar  təzə  və  ya  buxara  ve-
rilmiş  çiyələk  yarpaqları  ilə  müalicə  olunur.  Zədələnmiş  yer-
lərin  üstünə  belə  yarpaqlar  qoyulduqda  yaralar  irindən 
təmizlənir və tezliklə sağalır. 
Mərcangilə  –  Брусника  –  Vaccinium  vitis  idaea  L. 
Mərcangilə  (Vacciniaceae)  fəsiləsindən  olub  hündürlüyü  25 
sm-dək  kolcuq  və  ya  yarımkolcuqdur.  Dairəvi,  həmişəyaşıl 
yarpaqları növbəli yerləşir. Meyvəsi şirəli al-qırmızı və ya tünd 
çəhrayı  giləmeyvədir.  Iynəyarpaqlı  və  qarışıq  meşələrdə,  Tun-
drada,  Şimali  və  Mərkəzi  Avropanın,  Asiyanın,  Şimali  Ame-
rikanın torflu sahillərində, Rusiyanın meşə zonasında, xüsusən 
ş
imal-qərb  bölgələrində,  Qərbi  Ukrayna  və  Belorusda  bu  bitki 
yabanı  halda  geniş  yayılmışdır.  Qafqaz  meşələrində,  Azər-
baycanın  bəzi  dağ  rayonlarında  bitir.  Meyvəsinin  tərkibində 
8%-ə  qədər  şəkər,  2,3%  üzvi  turşular  (limon,  benzoy  və  alma 
turşuları), 0,4%-ə qədər aşı maddəsi, C vitamini, provitamin A, 
sellüloza, pektin maddəsi, vaksinin qlikozidi var. Giləmeyvələri 
təzə  halda  yeyilir.  Lakin  toplanmış  giləmeyvələrinin  əsas 
hissəsi emal olunur. Ondan mürəbbə, cem, povidlo, şirə, şərbət, 
kvas,  meyvə  içkiləri,  konfet  və  karamel  üçün  içlik  hazırlanır, 
sirkəyə  qoyulur.  Uzun  müddət  saxlamaq  üçün  giləmeyvə 
şə
kərlə konservləşdirilir və ya qurudulur. Sirkəyə qoyulmuş və 
isladılmış  (моченая  брусника)  mərcangilə  pəhriz  xörəklərinə 
ə
lavə edilir. 

 
151
Mərcangilənin  müalicəvi  xassələri.  Mərcangilə  mədə-
bağırsaq və böyrəkdaşı xəstəliyində, eləcə də avitaminozda çox 
müsbət təsir göstərir. 
Mərcangilədən  hazırlanan  mors  və  sulu  tinktura  susuz-
luğu  yatırmaq  və  qızdırmalı  xəstələr  üçün  ən  yaxşı  vasitədir. 
Bundan başqa, onun zəif mədəyumşaldıcı təsiri də vardır. Təzə, 
bişirilmiş  və  isladılmış  giləmeyvələrdən  mədə  şirəsinin  turşu-
luğunun azlığı ilə müşayiət olunan qastritdə istifadə etmək məs-
ləhət  görülür.  Giləmeyvə  həm  də  sidikqovucu  xassəyə  malik 
olduğundan, müxtəlif mənşəli şişlərə qarşı da tətbiq oluna bilər. 
Giləmeyvələr  və  mərcangilə  şirəsi  yüksək  qan  təzyiqində  də 
faydalıdır.  Xalq  təbabətində  mərcangilə  həlimi  və  qurudulmuş 
giləmeyvədən hazırlanan çay soyuqdəymə, podaqra və yel xəs-
təliklərində  tətbiq  edilir.  Belə  hallarda  gündə  3  stəkan  təzə  və 
ya isladılmış giləmeyvə yemək məsləhət görülür. 
Xalq  təbabətində  mərcangilə  çiçəkləyən  vaxt  toplanan 
yarpaqlardan  da  istifadə  olunur.  Yarpaqlarda  7%  qlikozid  ar-
butin
, 0,6% flavonol hidroxinon, aşı maddələri, üzvi turşular, o 
cümlədən  ursol,  C  vitamini  və  provitamin  A  (karotin)  vardır. 
Belə zəngin kimyəvi tərkibə malik olan  yarpaqlardan müxtəlif 
xəstəliklərin  müalicəsində  istifadə  olunur.  Yarpaqlardan  hazır-
lanmış  tinktura  və  həlimlər  sidikqovucu,  büzüşdürücü  və  anti-
septik  təsirə  malikdir.  Bunlar  həm  də  ishala  qarşı  və  boğaz 
ağrılarında qarqara məqsədilə işlədilir. Eyni zamanda, öd kisəsi 
və böyrəkdaşı xəstəliklərində, podaqrada və avitaminozda yar-
paqlardan hazırlanan həlimdən istifadə olunur. Mərcangilə yar-
paqları antiseptik təsirə də malikdir. Xalq təbabətində mərcan-
gilə  yarpaqlarından  hazırlanan  həlimlər  yel  xəstəliyinin  müa-
licəsində ən yaxşı vasitə hesab olunur. Belə həlimi 1 çay qaşığı 
xırdalanmış yarpaqlardan 2 stəkan suda hazırlayır və gündə 2-4 
dəfə yarım stəkan içirlər. Müalicə müddəti 1-1,5 aydır. 
Mərcanı,  quşüzümü  –  Клюква  –  Vaccinium  oxycoc-
cus  L.  Mərcangilə  (Vacciniaceae)  fəsiləsindən  həmişəyaşıl 
xırda  yumurtayabənzər  yarpaqları  və  xırda  çəhrayı-qırmızı  çi-
 
152
çəkləri olan sərilən kol bitkisidir. Meyvəsi şar formalı tünd qır-
mızı və şirəli giləmeyvədir. May-iyun aylarında çiçəkləyir, pa-
yızda  meyvələri  yetişir.  Giləmeyvənin  turş  dadı  şəkərin  az 
(2,6%-ə  qədər),  üzvi  turşuların  (əsasən,  limon  və  benzoy)  isə 
çox  (2,8%-ə  qədər)  olmasından  irəli  gəlir.  Giləmeyvənin  tər-
kibində  pektin,  mineral  duzlar,  qlikozid  vaksinin,  pentozanlar, 
fitonsidlər,  vitamin  C  (0,3  mq%)  vardır.  Quşüzümü  torflu 
bataqlıqlarda,  demək  olar  ki,  Rusiyanın  şimal  bölgəsində  və 
Avropa hissəsinin cənub rayonlarında, Sibirdə və Uzaq Şərqdə 
bitir. Azərbaycanda bu giləmeyvəyə az rast gəlinir. 
Quşüzümünün  gilələrini  payızın  sonunda  və  ya  yazbaşı 
toplayırlar,  çünki  o  qar  altında  yaxşı  qalır.  Quşüzümünü  yerli 
ə
hali  çox  toplayır  və  ondan  qış  mövsümündə  kütləvi  qida 
məhsulu  kimi  istifadə  edirlər.  Bu  ondan  irəli  gəlir  ki,  quşüzü-
münün  tərkibində  limon  və  benzoy  turşusu  çox  olduğundan 
təzə  halda  uzun  müddət  saxlanıla  bilir.  Soyudulan  binalarda 
saxlayırlar. Giləmeyvələr təzə halda yeyilir, ondan şirə, şərbət, 
kisel, jele, mürəbbə, şərab, karamel və konfet üçün içlik hazır-
lanır.  Quşüzümündən  kələmi  turşutduqda  da  istifadə  edilir  və 
bu  şoraba  kələmin  daha  çox  müddət  və  keyfiyyətli  qalmasını 
təmin edir. Giləmeyvənin boya maddəsi yeyinti boyası kimi də 
tətbiq olunur. 
Quşüzümünün  müalicəvi  xassələri.  Quşüzümü  təzə, 
emaledilmiş halda iştahanı artırır və qida həzmini yaxşılaşdırır. 
Xəstələrə duzsuz pəhriz təyin etdikdə xörək duzu quşüzümü ilə 
ə
vəz  olunur  və  bu,  xörəyin  dadını  xoşagələn  edir.  Bu  zaman 
həm də giləmeyvələrdəki C vitamini də nəzərə alınır. Vitaminli 
içki  kimi  xüsusi  olaraq  quşüzümü  morsu  hazırlanır.  Morsu 
hazırlamaq üçün  giləmeyvələri qaynanmış suda  yuyur, şirəsini 
çini və ya şüşə qaba yığıb ağzını möhkəm bağlayıb, soyuq yerə 
qoyurlar. Sıxılmış əzintinin üzərinə hər 100 q  giləmeyvə üçün 
3/4 litr (750 ml) su töküb qaynadır, süzüb şirəyə əlavə edirlər. 
Dada  görə  şəkər  qatılır.  Morsu  2-3  günlük  hazırlayıb  soyuq 
yerdə saxlamaq olar. Gündə 3 dəfə 1/4 stəkan içilir. 

 
153
Xalq təbabətində quşüzümü şirəsini balla soyuqdəymə ilə 
ə
laqəli  kəskin  öskürəyə  qarşı,  boğaz  ağrısı  (angina)  və  yel 
xəstəliyinə  qarşı  içirlər.  Quşüzümü  şirəsi  və  morsu  bakterisid 
təsirə də malikdir. 
Mərsin  –  Мирт  –  Myrtus  L.  Mərsin  (Myrtaceae) 
fəsiləsindən  həmişəyaşıl  kol,  yaxud  ağacdır.  Tamkənarlı 
yarpaqları qarşı-qarşıya, ikicinsiyyətli çiçəkləri tək-tək yerləşir. 
Meyvəsi  giləmeyvəyəbənzərdir.  Əsasən  Amerikanın  subtropik 
və  tropik  bölgələrində,  həmçinin,  Afrika,  Avstraliya  və  Yeni 
Zelandiyada 60-dan çox növü yayılmışdır. Adi mərsin (Myrtus 
communis  L.)  hələ  qədim  zamanlardan  dekorativ  bitki  kimi 
ə
kilir.  Hündürlüyü  2-5  m-dək,  yarpaqları  lansetvarı,  ətirli  iri 
(diametri 3 sm) ağ və ya çəhrayı rəngli çiçəkləri, göyümtül-qara 
meyvəsi olur. Krımda, Qafqazın Qara dəniz sahillərində, Azər-
baycanın  Mərdəkan  dendrarisində  becərilir.  Mərsinin  yarpaq-
larında və bitkinin digər hissələrində ətriyyatda  və tibbdə işlə-
dilən  0,3-0,5%-ə  qədər  efir  yağı  vardır.  Bu  yağdan  müxtəlif 
məqsədlər üçün istifadə olunur, lakin dəqiq müalicəvi xassələri 
haqqında ədəbiyyatlarda məlumat yoxdur. Təzə və qurudulmuş 
meyvəsindən  kompot,  kisel,  mors  və  digər  kulinar  məmulatın 
hazırlanmasında istifadə olunur. 
Mərsin  fəsiləsinə  aid  digər  bitkilərin  meyvəsi  (məsələn, 
feyxoa)  yeyilir,  tərkibində  efir  yağı  olanlar  (mixək)  ədviyyə 
kimi, qiymətli oduncağından (evkaliptlər) istifadə olunur. 
Moruq  –  Малина  –  Rubus  idaeus  L.  Gülçiçəklilər 
(Rosaceae)  fəsiləsinin  Rubus  cinsindən,  1-3  m  hündürlükdə 
yarpaqları  tökülən  qol-budaqlı  yarımkol  bitkidir.  Sıra  ilə  dü-
zülmüş  yaşıl  yarpaqları,  yaşılımtıl  rəngli  çiçəkləri  və  tünd 
qırmızı rəngli turşməzə dadlı meyvələri vardır. 
Yarpaqların  üst  səthi  yaşıl  rəngdədir,  üçərlələkvarı  mü-
rəkkəbdir. Yarpaqların alt hissəsi tüklüdür. Ikicinsiyyətli ağ ya-
ş
ılımtıl rəngli çiçəkləri salxım və ya qalxancıq çiçək qrupunda 
yerləşir.  Qırmızı  rəngli,  turşməzə  dadlı  giləmeyvəsi  mürəkkəb 
çəyirdəklidir. Meyvələri qurudulduqda bozumtul qonur, tutqun 
 
154
qırmızı  rəngə  düşür.  Meşə  moruğu  keyfiyyətinə  görə  ən  yaxşı 
hesab  olunur.  Meşə  moruğunun  meyvələri  kiçik  olsa  da,  çox 
ş
irəli ətirli və xoş dadlı olur. Moruq bitkisi may-iyun aylarında 
çiçək  açır,  meyvələri  iyul-avqustda  yetişir.  Sentyabr-oktyabr 
aylarında  yetişən  mədəni  sortları  da  vardır.  Dünyada  moruğun 
120-ə  qədər,  Azərbaycanda  yabanı  halda  1  növü  –  adi  moruq 
(R.Vulgarus)  məlumdur.  Azərbaycanın  meşələrində,  meşə 
ə
təklərində,  çay  kənarlarında  moruğun  ehtiyatı  çoxdur.  Böyük 
Qafqazın  meşələrində  moruğun  yabanı  halda  yetişən  iri 
uzunsov  oval  formalı  qara  rəngli  növünə  də  rast  gəlinir.  Yerli 
ə
hali  həmin  moruğu  böyürtkən  adı  ilə  toplayıb  mürəbbə  ha-
zırlamaq üçün istifadə edirlər. 
Moruq  haqqında  ilk  yazılı  məlumat  qədim  yunan  yazar-
larına  aiddir.  Yunanlar  və  romalılar  meşələrdən  topladıqları 
giləmeyvəni  təkcə  qidaya  yox,  həm  də  dərman  kimi  müxtəlif 
xəstəliklərdə  istifadə  edirdilər.  Yabanı  sortların  uzun  müddət 
ə
hilləşdirilməsi  ilə  hazırda  moruğun  çoxlu  sayda  mədəni  sort-
ları yaradılmışdır. Qərbi Avropada moruq XVI əsrdə meydana 
gəlib  və  yalnız  XIX  əsrdə  geniş  yayılıb.  Rusiyada  moruq 
bitkisinin mədəni halda becərilməsinə XVII əsrdə başlanmışdır. 
Lakin o vaxt çox az moruq sortları vardı, lakin XX əsrin orta-
larından  yeni, qiymətli moruq sortları  yetişdirilmişdir. Hazırda 
moruq  Rusiyanın  bütün  bölgələrində,  Ukraynada,  Qafqazda, 
Orta Asiyada geniş yayılmışdır.  
Qırmızı  moruq  yabanı  formada  Azərbaycanın  dağlıq 
yerlərində, meşə açıqlıqlarında, çayların kənarlarında, dərələrdə 
və bir qədər rütubətli torpaqlarda bitir. 
Son illər Azərbaycanda moruğun mədəni sortları becərilir 
və onun ehtiyatı çoxdur. Lakin təzə halda moruğu uzun müddət 
saxlamaq mümkün deyil. 
Moruğun  giləmeyvəsi  xoşagələn  ətrinə  və  özünəməxsus 
turşa-şirin  dadına  görə  qiymətlidir.  Tərkibində  9-11%  şəkər 
(əsasən, qlükoza və fruktoza), 2,5%-ə qədər üzvi turşular (alma, 
salisil,  limon,  şərab),  0,26%  aşı  maddəsi,  0,5-2,8%  pektinli 

 
155
maddə,  4-6%  sellüloza,  2,7%  pentozanlar,  0,8-1,9%  azotlu 
maddə,  29  mq%  C  vitamini,  B
1
,  B
2
,  PP,  fol  turşusu  (B
9
  vita-
mini),  karotin  və  0,4-0,8%  minerallı  maddələr  (dəmir,  kalium, 
mis  və  s.)  vardır.  Moruğun  tərkibindəki  β-sitosterin  ateroskle-
roza qarşı təsir xassəsinə malikdir.  
Moruğun  meyvələri  tam  yetişdikdə  yığılır.  Təzə  halda 
yeyilir.  Ondan  mürəbbə,  kompot,  şərbət,  kisel,  marmelad, 
pastila,  nastoyka,  spirtli  içki,  likör,  şərab,  sərinləşdirici  içkilər 
və  digər  məhsullar  hazırlanır.  Moruğu  qurudub  dərman  kimi 
istifadə edirlər.  
Moruq həm də balverən bitkidir. 1 ha moruq sahəsindən 
arılar  100  kq  bal  hasil  edə  bilirlər.  Yabanı  moruq  bir  çox 
mədəni moruq sortları üçün əcdad hesab edilir. 
Moruğun  müalicəvi  xassələri.  Dərman  xammalı  kimi 
moruq  giləmeyvəsi  qurudulur,  bankaya  və  ya  karobkalara 
yığılıb sərin, quru otaqlarda saxlanılır. Moruğun tərkibində əsas 
müalicəvi xassəyə malik olan salisil, limon, alma, şərab turşusu 
və  C  vitamini  vardır.  Bunlardan  başqa  B  qrupu  vitaminləri, 
karotin,  qlükoza,  fruktoza,  saxaroza,  aşı  maddəsi,  diqlükozid 
sianidin  flavanoidi  vardır.  Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  yabanı 
moruğun ətri və dadı mədəni sortlara nisbətən daha yaxşıdır. 
 Təzə  meyvələr  susuzluğu  yaxşı  söndürür,  qidanın  həz-
mini  yaxşılaşdırır.  Qədimdə  Rusiyada  səhərlər  moruq  və  quş-
üzümündən  hazırlanan  xüsusi  içki  (взварец)  içirdilər.  Moruğu 
çox vaxt pəhriz qidasında, xüsusən uşaqların qidasında istifadə 
edirlər.  Lakin  podaqra  və  nefritlə  xəstə  olanlar  moruqdan  isti-
fadə  etməməlidirlər,  çünki  moruğun  tərkibində  purin  əsaslı 
maddələr çoxdur. 
Xalq  təbabətində  moruq  meyvəsini  çay  kimi  dəmləyib 
soyuqdəymədə tərlədici dərman kimi işlədirlər. Moruqdan, eyni 
zamanda  elmi  təbabətdə  ödqovucu,  sidikqovucu  dərman  kimi 
də  dəmləmə  və  bişirmələr  şəklində  istifadə  olunur.  Təzə  də-
rilmiş  moruq  meyvəsindən  hazırlanan  mürəbbə  və  şərbət  böy-
rək xəstəliyinin və soyuqdəymənin yaxşı dərmanıdır. Xəstəliyin 
 
156
ilk dövründə 2-3 stəkan qaynar moruq çayı (2 xörək qaşığı quru 
moruq  1  stəkan  qaynamayan  suda  dəmlənir)  içmək  məsləhət 
görülür. 
Xalq  təbabətində  moruq  qida  həzmini  yaxşılaşdıran 
vasitə  kimi,  sinqa,  qanazlığı,  mədə  ağrıları  əleyhinə  istifadə 
olunur. Çiçəklərindən alınan tinktura və həlimdən dərinin müx-
təlif  iltihabi  proseslərində  və  üzdəki  sızanaqlara  qarşı  tətbiq 
olunur.  Üzdəki  sızanaqlara  qarşı  1  hissə  moruq  yarpağı  şirəsi 
ilə  4  hissə  vazelin  və  ya  kərə  yağından  hazırlanmış  məlhəm 
(maz)  də  tətbiq  olunur.  1:20  nisbətində  yarpaqlardan  hazırlan-
mış tinkturadan anginaya qarşı boğazı qarqara etmək məsləhət 
görülür.  Belə  tinktura  ishala  qarşı,  bağırsaqlardakı  iltihab  pro-
seslərinə,  tənəffüs  orqanlarının  və  dəri  xəstəliklərinə  (səpki, 
sızanaq,  dermatit  və  s.)  qarşı  içilir.  Bəzən  bu  tinkturadan  qan-
kəsici vasitə kimi (mədədən və digər orqanlardan qanaxmalara 
qarşı)  istifadə  edirlər.  Ev  kosmetikasında  əvvəllər  moruq 
yarpaqlarından  alınmış  həlimdən  saçları  qara  rəngə  boyamaq 
məqsədilə işlədirdilər. 
Sarı böyürtkən – Морошка – Rubus chamaemorus L. 
Gülçiçəklilər  (Rosaceae)  fəsiləsindən  sürünən  kökü,  dikda-
yanan gövdəli, beş və ya yeddidilimli dairəvi yarpaqları, yaxşı 
inkişaf  etmiş  beşləçəkli  iri  ağ  çiçəkləri  olan  çoxillik  ot  bit-
kisidir.  Meyvəsi  mürəkkəb,  narıncı-sarı  və  daxilində  20-yə 
qədər  kiçik  toxumları  olan  mürəkkəb  giləmeyvədir.  May-
iyunda  çiçəkləyir,  meyvəsi  iyul-avqusta  yetişir.  Bu  şaxtaya 
davamlı  bitki  Rusiyanın  Avropa  hissəsinin  şimal  bölgələrində, 
Sibirdə,  Uzaq  Şərqdə  daha  çox  rast  gəlinir.  Torflu  bataq-
lıqlarda, bataqlıqlı meşələrdə və hətta tundrada bitir. 
Ş
irin  giləmeyvəsinin  tərkibində  3%  şəkər,  1%-ə  qədər 
limon  turşusu,  4%-ə  qədər  sellüloza,  aşı  maddəsi,  30  mq%  C 
vitamini  və  digər  bioloji  fəal  maddələr  vardır.  Qidaya  təzə, 
bişirilmiş və isladılmış (моченые) halda istifadə olunur. Ondan 
mürəbbə, cem, jele, muss, şirə, hətta şərab hazırlanır. Təzə gilə-
meyvəsini  şəkərlə  konservləşdirib  (çiy  mürəbbə)  uzun  müddət 

 
157
sərin  yerdə  saxlamaq  olar.  Daşımaq  üçün  tam  yetişməmiş 
meyvələr yararlıdır.