1 – mа’ruzа. Elektr o’lchash usullari va asboblari bo’yicha umumiy ma’lumotlar. Rеjа

g

=0  bo’ladi,  ya’ni  c  va  d  nuqtalarning 

potensiallari bir – biriga teng bo’ladi. (U

c

=U

d

) yoki, 

                           

   I

1

R

1

=I

2

R

2     

 

 

 

           

(1)  

 

           I

1

R

3

=I

2

R

2     

 

 

             

(2) 

    

 (1)  tenglamani  hadlab  (2)  tenglamaga  bo’lib,   

quyidagi ifodani olamiz: 

          R

1

/R

3 

= R

2

/R

4

 yoki R

1

R

4 

= R

2

R

3 

           (3) 

 va bu ifoda (3) ko’prikning muvozanat shartini belgilaydi. 

Agar  noma’lum  qarshilik  R

x 

birinchi  yelka  qarshiligi  R

1

 

o’rniga  ulansa  (3)  ifodaga  asoslanib,  R

x 

quyidagi  ifoda 

c

 

  Г

 

R

 

1

R

 

3

 

R

 

2

R

 

4

 

I

1

 

I

2

 

d

 

a

 

b

U

 

+

 

_

15.1 - rasm

 

---

bo’yicha aniqlanadi: 

                                     

,

4

3

2

R

R

R

R

x



                                    (4) 

bu yerda R

2

 – solishtirishi yelka qarshiligi hisoblanadi.  

 Yakka  o’zgarmas  tok  ko’priklari  qarshiliklarni  o’lchashda  ancha  qulay 

asbob  hisoblanadi  va  ko’prikning  o’lchash  aniqligi  asosan  uchta  qarshiliklarni 

tayyorlashdagi  aniqlikka  bog’liq.  Yakka  o’zgarmas  tok  ko’prikning  aniqligiga 

tutashtiruvchi  simlarning  qarshiligi  ta’sir  etadi.  Shu  sababli,  yakka  o’zgarmas  tok 

ko’priklari 10 Ω dan katta qarshiliklarni o’lchash uchun qo’llaniladi.  

 

O’zgarmas tok zanjirlarida 1 Ω dan kichik bo’lgan qarshiliklarni o’lchashda 

qo’shaloq ko’priklar ishlatiladi. (15.2 - rasm). 

 

 

15.2 - rasm. 

 

Qo’shaloq  ko’priklarda  R

x 

va  R

N

  lar  ketma  –  ket  ulanib,  ulardan  I  toki 

o’tkaziladi.  Kirxgoffning    II  qonuniga  (15.2  –  rasmdagi  1,2,3  konturlar  uchun) 

asosan quyidagi tenglamalarni yozamiz: 

 I

x

R

x 

+ I

2

R

2 

= I

1

R

1

 

                                     I

N

R

N 

+ I

4

R

4 

= I

3

R

3                                               

(5) 

         I

2

R

2

 + I

4

R

4

 = (I

x

 - I

2

)r                      

Agar    I

1

  =  I

3

,  I

X

  =  I

N 

  va    I

2

  =  I

4 

tengliklarni 

 

hisobga  olib,  yuqoridagi 

tenglamalarni birgalikda yechib, R

X

 ni topamiz: 

           























4

2

3

1

4

2

4

3

1

R

R

R

R

r

R

R

rR

R

R

R

R

N

X

                          (6) 

Agar  R

1

/R

3 

=  R

2

/R

4 

sharti  bajarilsa,  (6)  ifodaning  o’ng  tomonidagi  ikkinchi 

qo’shiluvchi  nolga  teng  bo’ladi  va  ifoda  ancha  soddalashadi.  U  holda  qo’shaloq 

ko’prikning muvozanat holati quyidagicha yoziladi: 

                                              

3

1

R

R

R

R

N

X



                                (7) 

Qo’shaloq  ko’priklarda  tutashtiruvchi  simlarning  qarshiligi  o’lchash 

aniqligiga  juda  kam  ta’sir  etadi,  chunki  ularning  qiymati  tahminan  0,01  Ω  ni 

G 

A 

I

x 

I

N 

R

1 

R

3 

1

 

3

 

I

1 

I

3 

R

 

+    -    

К

 

2

 

R

х 

R

N 

I

2 

I

4 

R

2 

R

4 

r

 

---

tashkil qiladi  va u R

1

, R

2

, R

3

, R

4

 qarshiliklarga  nisbatan juda kichik. R

1

, R

2

, R

3

, R

4

 

qarshiliklari esa 10 Ω dan kichik bo’lmaydi.  

Odatda  qo’shaloq  ko’priklar  10  Ω  dan  10

-6

  -10

-8 

Ω

  gacha  bo’lgan 

qarshiliklarni  o’lchash  uchun  ishlatiladi,  sezgirligi  esa  nol  –  ko’rsatkichning 

sezgirligiga, ko’prik zanjirining parametrlariga va  ish tokining qiymatiga bog’liq. 

O’zgarmas  tok  ko’priklarining  asosiy  xarakteristikalaridan  biri  ularning 

sezgirligi  hisoblanadi.  Amalda  ko’prikning  sezgirligini  baholash  uchun  nisbiy 

sezgirlik ifodasidan foydalaniladi: 





















%

`

%

100

1

1

l

bo

R

R

S



, 

bu yerda Δα – nol - ko’rsatkichning og’ish burchagi (burchaklarda), ΔR

1

/R

1

 – 

yelka qarshiligining nisbiy o’zgarishi. 

 

3. O’zgaruvchan tok ko’priklari. 

 

O’zgaruvchan  tok  ko’priklari  to’rtta  Z

1

,  Z

2

,  Z

3 

va  Z

4

  to’la  kompleks 

qarshiliklaridan iborat bo’lib, b - g diagonaliga Z

a

 qarshilikka ega bo’lgan indikator 

а – v diagonaliga esa o’zgaruvchan kuchlanish manbai ulanadi. (15.3 - rasm). 

 

  Kuchlanish 

manbai 

sifatida 

tovush 

chastotali  generator,  indikator  sifatida  esa  lampali 

vol’tmetr yoki nol  indikator qo’llaniladi. Indikator 

doagonalidagi  tok  Kirxgoff  qonuniga  asosan 

quyigadi ifoda bo’yicha hisoblanadi: 

)

(

)

(

)

)(

(

2

1

4

3

4

3

2

1

4

3

2

1

3

2

4

1

Z

Z

Z

Z

Z

Z

Z

Z

Z

Z

Z

Z

Z

Z

Z

Z

Z

U

I

u

и

















 

  

15.3 – rasm. 

 

Ko’prikni yelka qarshiliklarini o’zgartirib, indikatordagi tok va kuchlanishni 

nolga  tenglash  mumkin,  yoki  bu  degan  so’z  ko’prikni  muvozanat  holatiga 

keltiriladi. 

Yuqoridagi  ifodalarga  asosan  ko’prikni  muvozanat  sharti  quyidagicha 

ifodalanadi: 

Z

1

Z

4

=Z

2

Z

3

 

Agar  ko’prik  yelka  qarshiliklarini  ko’rsatkich  formada  ochib  yozsak 

(kompleks  to’la  qarshiliklarni  ularning  modullari  va  argumentlarini  alohida 

tenglasak) u holda o’zgaruvchan tok ko’prigining muvozanat shartini quyidagi ikki 

tenglik bilan almashtirish mumkin: 

3

2

4

1

3

2

4

1

z

z

z

z

















 

---

Demak,  o’zgaruvchan  tok  ko’prigini  muvozanat  holatiga  keltirish  uchun 

yuqoridagi  tenglamalar  bilan  ifodalangan  ikkita  shart  bajarilishi,  ya’ni  ko’prikni 

muvozanatga  keltirish  uchun  sxemaning  eng  kamida  ikkita  parametrini  rostlash 

zarur. 

O’zgaruvchan tok ko’priklarida ikkita yelka qarshiligi sof aktiv qarshilikdan 

(masalan  R

1

  va  R

4

)  iborat  bo’lsa  u  holda  φ

1

=  φ

4

=0  bo’ladi  va  bu  holat  shuni 

bildiradiki,  ko’prik  muvozanatda  bo’lishi  uchun  uning  qolgan  ikki  yelkasi  har  xil 

xarakterdagi reaktiv elementlardan iborat bo’lishi kerak. 

O’zgaruvchan  tok  ko’priklari  yordamida  induktivlik,  sig’im  va  o’zaro 

induktivlik o’lchanishi mumkin. 

 

Nazorat sinov savollari 

 

1. Ko‘prikli sxеmа dеgаndа nimаni tushunаsiz? 

2. Yakkа vа qo‘shаlоk o‘zgаrmаs tоk ko‘priklаrining vаzifаsi nimаdаn 

ibоrаt? 

3. Yakkа vа qo‘shаlоq o‘zgаrmаs tоk ko‘priklаrining muvоzаnаt shаrti 

(ifоdаsi) ni yozib, tushuntiring? 

4. Nimа uchun yakkа ko‘prik yordаmidа kichkinа qаrshiliklаrni аniq 

o‘lchаsh mumkin emаs? 

5. Qаndаy qilib kichkinа qаrshiliklаrni qo‘shаlоq ko‘prik bilаn o‘lchаgаndа 

yuqоri аniqlikkа erishilаdi? 

6. Nimа uchun r qаrshiligi kichkinа bo‘lishi kеrаk? 

7. Ko‘prik sеzgirligi nimаgа bоg‘liq? 

8. O‘zgаruvchаn tоk ko‘prigining muvоzаnаt shаrtini yozib, tushuntiring? 

9. O‘zgаruvchаn tоk ko‘priklаrini muvоzаnаt hоlаtigа kеltirish uchun 

qаndаy shаrtlаr bаjаrilishi kеrаk? 

10. O‘zgаruvchаn tоk ko‘priklаrining hаr xil vаriаntli sxеmаlаridаn misоl 

kеltiring? 

 

 

---