Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti

 
Reja: 
1. Amir Temur va Temuriylar davrida talim-tarbiya rivoji.  
2. Abdurahmon Jomiyning ta‘limiy – axloqiy merosi. 
3. Alisher Navoiy ta‘lim – tarbiya haqida 
4. Dovoniyning ilm-fan taraqqiyotida tutgan o‘rni. 
 
Tayanch so’z va iboralar 
Ko‘ragon,  Sohibqiron,  Qutbiddin,  Abdulmansur,  tavsir,  hadis,  fiqh,  mudarris,  «Tuzuki 
Temuriy»,  «Molfuzoti  Temuriy»,  «Haft  yak»,  «Chor  kitob»,  madrasa,  «Zafarnoma», 
To‘xtamishxon.  Jom,  Hirot,  Huroson,  Makka,  «Tuhfat  ul-ahror»,  «Sabhatul  abror»,  Mashhad, 
«Foniy»,  «Mahbub  ul-qulub»,  «Ixlosiya»,  Iroq,  Hindiston,  «Risolat  ul-Mufradot»,  «Risola  dar 
ul-nafs», «Axloqiy Jaloliy». 
 
Amir Temur Ko‘ragon ibn Amir Tarag‘ay 1336 yilning 9 aprelida o‘sha paytdagi Kesh 
(Shaxrisabz)ga  qarashli  Xojailg‘or  qishlog‘ida  tavallud  topdi.  Otasi  Tarag‘ay  o‘ziga  to‘q, 
badavlat kishi edi.  Temurning onasi  Tegina Begim  Buxorolik taniqli olim  Ubaydullohning qizi 
bo‘lgan. Temur shaxsi masalasi uzoq yillar davomida mann qilinganligi natijasida nafaqat Temur 
tarixi, balki O‘rta Osiyoning  XIV – XV asrlardagi tarixi, madaniyati, maorifi masalalari deyarli 
o‘rganilmay qoldi. 
«Amir  TEmur  nomi  tariximiz  sahifalaridan  qora  bo‘yoq  bilan  o‘chirilib,  unitishga 
mahkum  etildi.  Maqsad,  xalqimizning  yuragidan  milliy  ong,  milliy  qurur  tuyg‘usini  yo‘qotish, 
uni  qaramlikka,  tobelikka  ko‘ndirish  edi.  Lekin  O‘zbek  xalqi  o‘z  ajdodlarini,  o‘z  bahodirlarini 
unutmadi, hamisha yuragida, qalb to‘rida saqladi». 
Mashhur  muharrirlar  o‘z  asarlarida  Amir  Tumur  ismiga  Ko‘ragon,  Sohibqiron, 
Qutbiddin,  Abulmansur  kabi  unvonlar  qo‘shib,  uni  e‘zozlab,  ulug‘lab  rivoyat  va  xotiralar 
bitganlar.  («Ko‘ragon»  so‘zi  –  xon  kuyovi  ma‘nosini  bildiradi,  «Sohibqiron»  «Yulduz 
burjlarining baxtli kelishi (Qiron)»da tug‘ilgan farzand) demaklir. Qutbiddin – zamona peshvosi, 
yo‘l  ko‘rsatuvchi  avliyo,  «Abulmansur»  unvoni  esa  –  zafarmand,  g‘alaba  qozonuvchi  degan 
lug‘aviy ma‘nolarni bildiradi). 
Temur  bilim  olishni  yetti  yoshdan  boshlaydi.  U  bolalik  va  o‘smirlik  yillari  haqida 
shunday  deydi,  «Men  9  yoshga  to‘lganimda  namoz  o‘qiy  boshladim  va  madrasadagi  barcha 
o‘quvchilardan ustun bo‘lib oldi. 12 yoshimda bolalar bilan o‘ynashga orlandim va vaqtimni o‘z 
tengdoshlarim hamda o‘spirinlar bilan o‘tkazardim», deydi. U Yana  «Yetti yoshimdan  yetmish 
yoshimgacha va umr bo‘yi men kambag‘allarga ehson qilar edim. Bir  marta kiygan kiyimimni 
ikkinchi  qayta  kiymas  edim  va  uni  yo‘qsillarga  hadiya  qilardim.  Men  qudratga  erishganimda 
bolalikdagi  yoru do‘stlarimning hammasini katta mansablarga ko‘tardim. Har kuni  qo‘y so‘yib 
va har bir qo‘y tanasini yettiga bo‘lib kambag‘allarga ulashdim. Payg‘ambar avlodlariga, olimlar 
va keksalarga nisbatan buyuk hurmat hamda ehtirom bilan munosabatda bo‘ldim, ularga nafaqa 
tayinladim,  bu  mamlakatning  badavlat  kishilari  og‘a-inimdek,  yetim-yesir  va  kambag‘allar  esa 
bolalarimdek  bo‘lib  qoldi.  Hammaga  yaxshilik  qildim.  Har  bir  shaharda  masjidlar,  madrasalar 
qurishni daryolar ustiga ko‘priklar qurishni buyurdim. Musulmonlarga diniy masalalardan ta‘lim 
berib,  shariat  aqidalari  va  islom  dini  ilmlari:  Tafsir  hadis,  fikxdan  dars  bersinlar  deb,  har  bir 
shaharga  olimlar  va  mudarrislar  tayin  qildim».  Bundan  ko‘rinadiki,  Amir  Temur  odob-axloq, 
iymon e‘tiqod, ta‘lim-tarbiya sohasida mukammal bilimga ega bo‘lgan buyuk siymolardandir. 
U  o‘zi  yozgan  va  Temur  haqida  yozilgan  «Tuzuki  Temuriy»  (Temur  tuzuklari), 
«Malfizoti  Temuriy»  (Temuriyning  aytganlari)  va  «Voqioti  Temuriy»  (Temurning  boshidan 
kechirganlari) kabi asarlarda ta‘lim-tarbiya haqida fikr yuritadi. 
Amir Temur quyidagi sifatlarga amal qilgan: 
1-sifat:  «men  sifatlarimning  eng  avali  deb  beg‘arazlikni  tushundim.  Hammaga  ham  bir 
xil jiddiy va odil qaradim… boyni kambag‘allardan ustun qo‘ymadim». 

---

2-sifat:  «men  har  doim  islomga  qat‘iy  rioya  qildim  va  Alloh  Taoloning  amri  bilan 
shug‘ullangan shaxslarga hurmat bilan qarardim». 
3-sifat: «men kambag‘allarga ko‘p xayri-ehson qildim…». 
4-sifat:  «xaloyiqqa  rahm  qildim,  barchaga  naf  yetkazdim.  Bunda  birovga  nohaq  ozor 
yetkazdim va mendan yordam so‘rab kelganlarni ko‘kragidan itarmadim». 
5-sifat:  «islomga taalluqli ishlarni men har doim kundalik itoatni ado etib bo‘lganimdan 
keyingina kundalik ishlarga qo‘l urdim». 
6-sifat: «barcha so‘zlarimda doimo haqiqatgo‘ylikka amal qildim. Bu dunyo va u dunyo 
haqidagi eshitganlarimdagi haqiqatni yolg‘ondan ajrata bildim». 
7-sifat: «men har kimgaki, va‘da bersam, unga vafo qildim». 
8-sifat:  «doimo  o‘zimni  Allohning  yerdagi  mulkining  posboni  deb  bildim  va 
parvardigorning izsmisiz uni sarf etmadim». 
9-sifat:  «men  har  doim  tangrining  amrini  va  uning  payg‘ambar  Muhammad 
alayxisalomning hadislarini to‘la ado etishga intildim». 
10-sifat:  «men  har  doim  insof  bayrog‘ini  baland  ko‘tardim  va  iymon  tarqatishni  o‘z 
buyukligimning qudratli zamini deb bildim». 
11-sifat: «men doim saidlarga ehtirom bilan qarardim, ulamo va shayxlarni e‘zozlardim». 
Shunday  qilib,  sohibqiron  Amir  Temurning  ibratli,  hayotiy  pand-nasihatlarining 
kuchliligi, teranligi, ta‘siri, umuminsoniy qadriyatlari asosiga qurilganligi bilan alohida ahamiyat 
kasb etadi. Bu o‘gitlar xalqlarning bir maqsad sari birlashtirgan jipslashtirgan, sehrli tarbiyaviy 
kuchga  ega  bo‘lgan  durdona  –  pedagogikadir.  Bu  pedagogika  buyuk  Sohibqironning  davlatni 
boshqarish  va  uni  idora  qilish,  g‘olibona  harbiy  yurishlar  qilish,  mamlakatda  osoyishtalik 
o‘rnatish, Fan va madaniyatni rivojlantirish, xalqlar o‘rtasida do‘stlik, mehr-shavqat, odamiylik 
va axloq-odobni tarbiyalash kabi muammolarni hal qilishga bag‘ishlangandir. 
Amir  Temur  zamonasida  o‘g‘il  bolalar  uchun  diniy  bilim  beradigan  maktablar  ko‘p 
bo‘lib, masjidlarda va xususiy uylarda o‘qimishli kishilar, domla-imomlar tomonidan ochilgan. 
Maktablarda arab alifbosida savod chiqarilgan «Haftiyak» kitobi o‘qitilgan. «Haftiyak»da 
ko‘proq  diniy  marosimlarda  o‘qiladigan  suralar  berilgan.  Uni  o‘rganishga  2-3  yil  vaqt  ketgan. 
«Haftiyak»dan so‘ng  «Chor kitob», So‘fiy Ollayorning hikmatlari o‘qitilgan. Maktab muayyan 
o‘quv  dasturiga  esa  bo‘lmagan.  O‘quvchilar  yakka  tartibda  o‘qitilgan.  Maktab  muayyan  o‘quv 
dasturiga ega bo‘lmagan. O‘quvchilar yakka tartibda o‘qitilgan. Maktabga qabul qilishning aniq 
vaqti ham bo‘lmagan. 
Temur  va  temuriylar  vhdavrida  Movarounnahrda  ibtidoiy  diniy  maktablardan  tashqari, 
shahzodalar,  xonzodalar,  bekzodalar  va  yirik  amaldorlarning  bolalari  uchun  saroylar  va 
xonadonlarda alohida savod maktablari ham tashkil etilgan. Bunday maktablar podsho xonadoni 
uchun maxsus qissaxon deyilar edi. 
Shahzodalar  va  malikalar  Temurning  boy  kutubxonasida  mutolaa  qilishgan.  U 
kutubxonalarda barcha fanlarga oid kitoblar bo‘lgan. 
Amir  Temur  davrida  madrasalar  oliy  o‘quv  yurti  vazifasini  o‘tgan.  Ular  diniy  va 
keyinchalik dunyoviy bilimlar o‘chog‘i bo‘lgan. Ko‘plab madrasalar qurilgan. 
Tarixchi  Sharofiddikn  Ali  Yazdiyning  «Zafarnoma»  asarida  yozilishicha  Amir 
Temurning  o‘ziga  xos  xususiyatlaridan  biri  davlat  va  mamlakat  fuqarosining  g‘amxo‘ri 
bo‘lganligidir. Uning qoidasi «Rosti-durusti» edi. 
Amir Temur o‘git-nasihatlarida axloqqa oid gaplar juda ko‘pdir. 
1. Adolat va adolatsizlik haqida: «Har mamlakatda adolat eshigini ochdim, zulmu-sitam 
yo‘lini  to‘sdim.  Qaysi  mamlakatni  zabt  etgan  yoki  qo‘shib  olgan  bo‘lsam,  o‘sha  yerni  obro‘-
e‘tiborini,  kishilarini  aziz  tutdim,  sayidlari,  ulamolari,  fuqaro  va  mashoyixiga  ta‘zim  bajo 
keltirdim  va  hurmatladim,  ularga  vazifalar  berib,  maoshlarini  belgiladim.  O‘sha  viloyatlarning 
ulug‘lari щg‘a-inilarimdek, yoshlari va bolalarini bo‘lsa o‘z farzandlarimdek ko‘rdim», - deydi. 
Shuningdek, u ish va so‘z birligini xush ko‘rar edi. 
Amir Temur do‘stigasodiq edi. U Imom Baroka vafot etganda yig‘lab ko‘z yoshi to‘kkan. 
«Shiddatli kishilarni do‘st tut, chunki tangri taolo jasur kishilarni ardoqlaydi», deb Yana do‘st-

---

dushmandan kimki menga iltjo qilib kelgudek bo‘lsa, do‘stlarga shunday munosabatda bo‘ldimki 
do‘stligi  yanada  ortdi,  dushmanlarga  shunday  muomalada  bo‘ldimki,  ularning  dushmanligi 
do‘stlikka aylandi. 
Amir Temurning o‘zi To‘xtamishxon uning panohiga sig‘inib kelganda unga yaxshilik va 
muruvvat ko‘rsatgan. Amir Temur «Hyech kimga g‘azab bilan qattiq muomala qilmadim», deb 
yozadi  o‘z  tuzuklarida.  U  shirin  so‘z  aytib  g‘animni  imonga  kiritgan.  «Bir  kalima  shirin  so‘z 
qilichni qiniga kiritar», deb ta‘kidlardi Sohibqiron. 
Shunday  qilib,  XIV  asrning  ikkinchi  yarmidan  XVII  asrgacha  bo‘lgan  davr 
Movarounnahrda  iqtisodiy,  ijtimoiy,  madaniy  yuksalish  dari  bo‘ldi.  Markazlashgan  davlatning 
asoschisi Amir Temur o‘z imperiyasini tuzib, uning iqtisodiy va madaniy qudratini yuksaklikka 
ko‘tardi. Uni Ovro‘pa va Sharqda eng qudratli davlatga aylantirishga erishdi.