Elmi redaktorlar amea-nın müxbir üzvləri

Sarımsaq – Allium sativum L.  
  
Səhərlər  bir  diĢ  sarımsağı  bir  tikə  çörəyə  sürtüb  yedikdən  sonra  üzərindən  su  içsəniz,  bir 
saatdan sonra qanınız saflaĢacaqdır. Bu məlumatı XVI əsrdə  yaĢamıĢ fransız astroloqu və həkimi, 
gələcəkdə dünyada nələr baĢ verəcəyini qabaqcadan xəbər verən və bunların əksəriyyətinin düzgün 
olması  ilə  məĢhurlaĢan  Nostradamus  demiĢdir.  Onun  elmi  əsərlərində  deyilir  ki,  ―Necə  edək  ki, 
sarımsağın köməyi ilə həmiĢə cavan qalaq‖. Bir qədər keçdikdən sonra sarımsağın müalicəvi təsiri 
elmi  əsaslarla  öz  təsdiqini  tapmıĢdır.  Sarımsağın  vətəni  Orta  və  Cənubi-Qərbi  Asiya  və  Aralıq 
dənizi ölkələrinin əraziləri hesab edilir. Yabanı halda isə Əfqanıstan, Hindistan, Qərbi Tyan-ġan və 
Qafqaz, eləcə də Azərbaycan ərazilərində yayılmıĢdır.  
Sarımsaq  bizim  eradan  bir  neçə  minilliklər  öncə  Orta  və  Cənubi-Qərbi  Asiya  ərazilərində 
mədəni  hala  keçirilmiĢdir.  Sarımsaq  haqqında  ilk  elmi  məlumatlara  bizim  eradan  əvvəl  III 
minillikdə təsadüf edilir. Bu məlumatlara biz Misir fironu N.Xeops dövründə piramida üzərindəki 
yazılarda rast gəlirik.  
Sarımsaq  –  Allium  sativum  L.  hündürlüyü  100-150  sm  olan  soğanaqlı  birillik  tərəvəz 
(ədviyyat) bitkisidir. Sarımsaq dünyanın əksər ölkələrində əkilib becərilir. Torpağın altında bir ədəd 
ağ  örtüklə  örtülmüĢ  diĢəbənzər  soğanağı  yerləĢir.  DiĢlərin  sayı  xırda  soğanaqlarda  3-5  ədəd,  orta 
irilikdə  olanlarda  6-12  ədəd,  daha  irilərində  isə  13-25  ədədə  qədər  olur.  Hər  diĢ  öz  pərdəsində 
yerləĢir,  bütün  diĢ  isə  birlikdə  bir  örtüyə  bükülür.  Sarımsaq  hər  baĢ  soğanağın  çəkisinə  görə  20 
qramdan  30-40  qrama  qədər  olur.  Dadı  isə  kəskin  tünd,  tünd,  yarımtünd  və  zəif  tünddür.  DiĢvarı 
soğanaqlarının  uzunluğu  bəzən  4  sm-ə  çatır. 
Yarpaqları hamar xətvarı olub uzundur, yuxarı hissəsi 
novĢəkillidir. Hər bir yarpaq daxilində sortlardan asılı 
olaraq  uzunluğu  15-50  sm-ə  qədər  yalançı  boru 
formasında  gövdə  əmələ  gəlir.  YaxĢı  inkiĢaf  etmiĢ 
bitkidə  yarpaqların  sayı  8-12  ədədə  çatır.  Gövdəsinin 
qurtaracağında  tutqun  ağ  və  yaxud  zəif  bənövĢəyi 
rəngdə  çoxsaylı  Ģarvari  çiçəkləri  mürəkkəb  çətirdə 
toplanır.  Çətir  bitkinin  çoxalıb  artmasında  bpyük  rol 
oynayır.  
Sarımsaq  çox  qiymətli  tərəvəz  bitkilərinin 
sırasına daxildir. Onun tərkibində 35%-ə qədər quru maddə, 27% sulu karbonlar, 8% zülal, inulin, 
fitonsid,  fitosterin,  yod,  Ģəkər  və  s.  maddələr  tapılmıĢdır.  YaĢıl  yarpaqlarından  isə  karotin,  B,  B
1
, 
PP, 140 mq C vitaminləri aĢkar edilmiĢdir. Sarımsaqda 0,23-0,74% efir yağı aĢkar edilmiĢdir. Efir 
yağının  əsas  tərkib  hissəsini  allin  təĢkil  edir.  Bu  kükürd  tərkibli  amin  turĢusudur.  Sarımsaq 
əzildikdə  amilaza  fermentinin  tərkibindən  efir  yağı  enzimin  təsirindən  parçalanaraq  alisin, 
ammonyak və piroüzüm turĢusu əmələ gətirir. Bundan əlavə soğanağında 3,25% kül (mq/q), 18,40 
mq% K, 0,50 mq% Ca, 1,00 mq% Mg, 0,04 mq% Fe makroelementləri, Mn – 0,03, Cu – 0,35, Zn – 
0,41, Se – 3,33, Ni – 0,04, Pb – 0,02, B – 0,90 mq/q mikroelementləri aĢkar edilmiĢdir.  
Sarımsağın  kəskin  iyli  olmasına  səbəb  alisin  maddəsidir.  O,  bakterisid  xassəli  olamaqla 
sarımsağın əsas iyini təĢkil edir.  
Qədim zamanlarda sarımsaqdan ancaq müalicə məqsədləri üçün istifadə edilmiĢdir. Bunun 
müalicəvi  xüsusiyyətləri  haqqında  bizim  eradan  1550  il  qabaq  yazılmıĢ  papiros  ―Kodeks 
Obersada‖da geniĢ məlumatlar verilir. Sarımsaqdan ürək, damar, bağırsaq ağrılarında, həĢərat, ilan 
sancmalarında, müxtəlif ĢiĢlərin müalicəsində istifadə edilirdi. Bundan baĢqa qədim Yunanıstanda 

---

17 
 
keçirilən  birinci  Olimpiya  oyunları  zamanı  idmançılara  stimullaĢdırıcı  vasitə  kimi  sarımsaq 
yedirirdilər.  Sarımsağın  faydalı  və  müalicəvi  xüsusiyyətləri  haqqında  maraqlı  məlumatlara 
Aristotelin və Hippokratın əsərlərində də rast gəlmək olar.  
Qədim Romada təzə doğulmuĢ uĢaqların beĢiyinə sarımsaq qoyarmıĢlar. Böyük Plini astma, 
yüksək  təzyiq,  soyuqdəymə  xəstəliklərini  sarımsaqdan  hazırlanan  cövhər  və  preparatlarla  müalicə 
edilməsi haqqında maraqlı məlumatlar verir.  
Çində sarımsağın qiymətli müalicəvi xüsusiyyətlərinə görə onu ―Allah otu‖ adlandırmıĢlar.  
Farslar  zəhərlənmələrin  müalicəsində  sarımsaq  iĢlədirmiĢlər.  Assuriyalılar  kəskin 
zəhərlənmələr zamanı odun üzərinə bir çəngə yuna bükülmüĢ sarımsaq atarmıĢlar.  
Sarımsaqdan  çox  qədim  zamanlarda  bir  sıra  infeksiya  xəstəliklərinin  müalicəsində  geniĢ 
istifadə edilirdi. Orta əsrlərdə tüğyan eləyən taun və vəba xəstəliklərinə tutulmuĢ insanlar özlərini 
bu amansız xəstəliklərdən qurtarmaq üçün çoxlu sarımsaq yeyərmiĢlər. Türklər, yunanlar, bolqarlar, 
Yaxın  ġərq  xalqları  təzə  doğulmuĢ  uğaqların  baĢına  bir  diĢ  sarımsaq  sancarmıĢlar.  Sarımsağı 
qapılardan,  bar  verən  ağaclardan  asarmıĢlar.  Gəmiçilər  dənizə  sarımsaqsız  çıxmazmıĢlar.  Çünki 
sarımsaq yoluxucu və sinqa xəstəlikləri zamanı geniĢ istifadə edirdilər.  
Sarımsaq  qiymətli  ədviyyə,  qida  və  müalicə  təbiətli  bitkidir.  Ədviyyə  kimi  əvvəllər 
fransızlar  öz  mətbəxlərində  ondan  geniĢ  istifadə  edirmiĢlər.  Az  sonra  sarımsaqdan  yunanlar, 
italyanlar,  istifadə  etməyə  baĢlamıĢlar.  Çox  keçməmiĢ  sarımsaq  bütün  Avropa  xalqlarının  sevimli 
qida və ədviyyatı hesab edilmiĢdir. Sarımsağa kəskin iy verən onun tərkibindəki efir yağıdır. XVIII 
əsrdə aĢpazlar xörəyə iĢtaha açan iy vermək üçün sarımsaqdan istifadə etməyə baĢlamıĢlar.  
Hazırda  Avropa  xalqları  xörəyə  iĢtahaçıcı  iy  vermək  üçün  az  miqdarda  ədviyyə  qatır  və 
qablara sarımsaq sürtürlər. Kulinariyaya aid çoxlu kitablar yazan fransız Marsel Bullesten yazırdı: 
―XoĢbəxtlik orada baĢlayır ki, kulinariyada sarımsaqdan istifadə edilsin‖. Bu qiymətli ədviyyat bir 
sıra xalqların – fransız, ispan, italyan, yunan, ingilis, alman, çin və yapon xalqlarının mətbəxlərinin 
bəzəyinə  çevrilmiĢdir.  Ġngilislər  sarımsaqdan  ən  çox  buxarda  biĢirilmiĢ  ətdə  istifadə  edirlər. 
Fransızlar  salatların  hazırlanmasında,  almanlar  kolbasa  istehsalında  istifadə  edirlər.  Ispanlar  qeyd 
edirlər  ki,  sarımsaqdan  dondurma  və  Ģirniyyat  növlərindən  baĢqa  bütün  xörəklərdə  istifadə  etmək 
olar. Bundan əlavə ispanlar sarımsağın Ģərəfinə hər il xüsusi bayramlar təĢkil edirlər.  
Sarımsağın tərkibində 200-dən artıq bioloji fəal maddə aĢkar edilmiĢdir. Bu da onun yüksək 
müalicəvi təsirə malik olduğundan xəbər verir. Harada ki, sarımsaq becərilir yerli əhali ondan ürək-
damar,  soyuqdəymə,  mədə-bağrsaq  xəstəliklərində,  həmçinin  tükün  tökülməsinə  qarĢı  vasitə  kimi 
istifadə  edir.  Tədqiqatlardan  məlum  olmuĢdur  ki,  sarımsaq  yaxĢı  profilaktik  vasitə  olub  insanları 
aterosklerozdan,  infarktdan  və  insultdan  qorumaqla  yanaĢı,  hüceyrələrdə  xərçəngin  əmələ 
gəlməsinin qarĢısını alır.  
ABġ-da  aparılan  tibbi  araĢdırmalar  zamanı  təsdiq  olunmuĢdur  ki,  sarımsaq  xərçəngin 
inkiĢafının  qarĢısını  alır.  Çin,  Yaponiya,  Ġtaliya  və  bir  sıra  baĢqa  ölkələrdə  sarımsaqdan  gündəlik 
yeməklərdə istifadə edildiyindən mədədə xərçəngin əmələ gəlməsi 50% azalmıĢdır. Bundan əlavə 
sarımsaq  mədə-bağırsaq  sistemində  kanserogen  maddələrin  neytrallaĢdırılmasında  mühüm 
əhəmiyyət kəsb edir.  
ABġ-ın  Milli  Ekoloji  Mərkəzində  3  minədək  xərçəng  xəstəliyinə  tutulmuĢ  insan  üzərində 
aparılan  müĢahidələr  zamanı  sarımsağın  böyük  profilaktik  xüsusiyyətlərə  malik  olması  müəyyən 
edilmiĢdir.  Bu  zaman  həkimlər  ağız  nahiyəsində,  həzm  yollarında,  mədədə  və  yoğun  bağırsaqda 
olan ĢiĢlərin inkiĢafdan dayanmasını müĢahidə etmiĢlər.  
ABġ-ın Kənd Təsərrüfatı Nazirliyinin nəzdində olan laboratoriyaların, eləcə də Pensilvaniya 
Universitetinin əməkdaĢları sarımsaqdan hazırlanan preparatların ürək-damar sistemində baĢ verən 
xəstəliklərin  müalicəsində  effektivliyini  öyrənməyə  baĢlamıĢlar.  Infarkt  keçirən  4  min  xəstəni  2 
qrupa  ayırıb,  birinci  qrupa  1  stəkan  südün  tərkibinə  bir  neçə  damcı  sarımsaq  ekstraktından  əlavə 
edərək  hər  gün  xəstələrə  içirtmiĢlər.  Bu  qrupda  ikinci  dəfə  infarkt  keçirmə  halları  40%  azalmıĢ, 
arterial  təzyiq  aĢağı  düĢmüĢ,  qanda  xolesterinin  miqdarında  azalma  müĢahidə  edilmiĢdir.  Buna 
baxmayaraq sarımsağın müalicəvi spektri indiyə kimi tam öyrənilib baĢa çatdırılmamıĢdır.  
VaĢinqtonda çağırılmıĢ Beynəlxalq konfransda sarımsağın yeni müalicəvi təsirləri haqqında 
maraqlı  çıxıĢlar  zamanı  onun  ―pis‖  xolestrinin  sintezinin  qarĢısının  alması  fikri  konfrans 

---

18 
 
iĢtirakçılarının  nəzərinə  çatdırılmıĢdır.  Ġnfarkta  səbəb  olan  üçqliseridin  toplanma  faizinin  aĢağı 
salınmasında  mühüm  rol  oynadığı  aĢkar  edilmiĢdir.  Bundan  baĢqa  sarımsaq  orqanizmdə  (qanda) 
trombun  yaranma  imkanlarını  azaltmaqla  insult  və  infarktın  yaranma  imkanlarını  məhdudlaĢdırır. 
Nəhayət, onun tərkibindəki fitonsid antimikrob xüsusiyyətlərinə malikdir.  
Məlumdur  ki,  XX  əsrdə  hərbi  sahədə  çalıĢan  cərrahlar  müharibə  zamanı  yaralanan 
əsgərlərdə  qanqrena  yaranmaması  üçün  sarımsaq  Ģirəsindən  istifadə  edirmiĢlər.  1954-cü  ildə 
aparılan təcrübələr zamanı qanqrena törədən bakteriyaların sarımsaq Ģirəsi tərəfindən məhv edildiyi 
aĢkar olmuĢdur. Bundan baĢqa sarımsaq yağı ağcaqanad yumurtalarını məhv edərək, qızdırmanın, 
sarılığın və malyariyanın qarĢısını alır. Həmçinin, sarımsağın tərkibindəki fitonsidin yatalaq, vərəm, 
tif  və  dezinteriya  çöplərinə  qarĢı  təsirini  öyrənmək  üçün  xəstə  üzərində  geniĢ  kliniki  təcrübələr 
aparılmağa baĢlanmıĢdır.  
Xalq  təbabətində  sarımsaqla  hipertoniyanın,  yuxusuzluğun,  podaqranın,  qripin,  digər 
infeksion  xəstəliklərdə,  yuxarı  tənəffüs  yollarının,      mədə-bağırsaq  xəstəliklərinin  müalicəsində 
geniĢ istifadə edilirdi. Sarımsaqdan həmçinin dəridə əmələ gələn çibanların, psoriazı, ilan və həĢərat 
sancmalarının, irinli yaraların, bağırsaq parazitlərinin, sinqanın əleyhinə, sidikqovucu, o cümlədən 
ĢiĢlərə qarĢı da geniĢ surətdə istifadə edilməkdədir.