Depressiya və zəifləmə zamanı. ġamdangülünə yaxın oturub səhər və axĢam onu sevə-sevə
15-20 dəqiqə istirahət edin.
ATġABALIDI – Hippocastanaceae DC. fəsiləsi
AtĢabalıdı – Aesculus hippocastanum L.
Dünya florasının tərkibində fəsilənin 18-20-ə qədər növünə təsadüf edilir. Bu növlərin
içərisində mədəni halda əkilib becərilən növlərdən biri də atĢabalıdı - Aesculus hippocastanum L.
hesab edilir.
AtĢabalıdı ilə adi Ģabalıd morfoloji və generativ xüsusiyyətlərinə görə bir-birinə oxĢar
olmalarına baxmayaraq, fərqli cəhətləri də çoxdur. Birincisi bu iki bitki ayrı-ayrı fəsilələrə aiddir,
atĢabalıdının meyvəsi acımtıl olduğu halda, adi Ģabalıdın meyvəsi yeməlidir.
Aesculus L. cinsinin növləri ən çox Balkan yarımadasında, ġimali Amerika ərazilərində,
ġərqi Asiyada, Himalayda, keçmiĢ SSRĠ ərazilərində yayılmıĢdır. Qafqazda, o cümlədən
Azərbaycanda mədəni halda 1 növünə rast gəlinir.
AtĢabalıdı mədəni halda ən çox Ukraynada əkilib becərilir. Burada hər il 190 tona yaxın
toxum, 10 tonlarla yarpaq xammalı toplanıb müalicəvi preparatların hazırlanmasına sərf edilir.
AtĢabalıdı - Aesculus hippocastanum L. AtĢabalıdı ilə adi yeməli Ģabalıd bir-birlərinə
oxĢamalarına baxmayaraq cins və fəsilələri bir-birindən kəskin fərqlidir. Xalq arasında hər ikisi
Ģabalıd adı ilə çağırılır. Hər ikisi xarici görünüĢlərinə, gövdələrinin
quruluĢlarına, tünd-qəhvəyi rəngli meyvələrin meyvəyanlığı, çox da böyük
olmayan kirpini xatırladan tikanlı meyvələri ilə bir-birlərinə çox oxĢayırlar.
Hündürlüyü 15-30 m-ə çatan, sıx dairəvi və yaxud piramidaya oxĢar
çətirə malik olan ağacdir. 4-5 ədəd diĢəoxĢar yarpağı mürəkkəb yarpaq olub
sayı, saplaqlarının uzunluqları 15-25 sm-dir. Tumurcuqları iri, uzunluğu 1-3
sm, yapıĢqanlıdır. Çiçəkləri ikicinsli ağımtıl, qırmızı ləkəli, ətirli, sıx iri
süpürgəvari çiçək qrupunda yerləĢmiĢdir. Meyvəsi Ģarvari qutucuq olub
açılanda içərisində Ģarabənzər parlaq toxumları diqqəti cəlb edir. Bitki aprel-
iyun aylarında çiçək açır. Sentyabr-oktyabr aylarında meyvə verir. Mədəni halda Ģəhər, rayon,
qəsəbə, park və bağların bəzədilib, yaĢıllaĢdırılmasında geniĢ istifadə edilir. AtĢabalıdı qiymətli
130
boyaq, aĢı, bəzək və nektar təbiətli bitkidir.
Bitkinin qabığı çiçək, meyvə və yarpaqlarının tərkibindən eskulin (C
15
H
16
O
9
), turĢu
mühitində hidroliz olunaraq qlükoza və eskuletin (C
9
H
6
O
4
),
fraksin (C
16
H
18
O
10
),
triterpen saponin
essin, bu da parçalanıb essogenin (C
40
H
56
O
2
), violoksantin (C
40
H
56
O
4
) və s.-ə çevrilir.
Yarpaqlarının tərkibində kversetin, izokversetin, lütein (C
40
H
56
O
2
), violoksantin (C
40
H
56
O
4
)
karotinoidləri tapılmıĢdır. Çiçəklərinin tərkibində kversitrin, kversetin 3-qlükozid, kempferol 3-
arabinozid, kempferol, rutin və s. flavonoidlər, pektin maddələri, toxumlarında spireozid, kversetin,
kempferol, essin saponini, piy, aĢı maddəsi, niĢasta və s. aĢkar edilmiĢdir. Gövdəsinin qabığında aĢı
və boyaq maddələri tapılmıĢdır.
AtĢabalıdı çox qədim dövrlərdə müxtəlif xəstəliklərin müalicəsində geniĢ istifadə edilmiĢdir.
MəĢhur alman həkimi Kristof Vilhelm Qufeland qeyd edir ki, atĢabalıdının qabığından hazırlanan
preparatlar öz müalicəvi təsirlərinə görə xinindən üstün hesab edildiyinə görə qızdırmanın,
malyariyanın, xroniki ishalın, babasilin, qadın xəstəlikərinin müalicəsində geniĢ tətbiq edilmiĢdir.
Dünyanın məĢhur alimi Sebastyan Kneypp atĢabalıdından hazırlanan preparatlardan qara ciyər,
mədə-bağırsaq, qadınlarda soyuqdəymələrdə, radikulit, kəskin damar ağrılarında istifadə edirmiĢ.
XIX əsrin axırlarında fransız həkimləri atĢabalıdından elmi-praktik tibbdə istifadə etməyə
baĢlamıĢlar. Onlar damar geniĢlənmələrində, prostat və adenomanın müalicəsində bundan alınan
preparatları tətbiq etmiĢlər.
XX əsrin 50-ci illərində Almaniyada sənaye miqyasında atĢabalıdından damar tonuslandırıcı
preparatların istehsalına baĢlamıĢlar.
Müasir tibb elmi keçmiĢdə atĢabalıdından alınan preparatların həqiqətən də soyuqdəymə,
ağrıkəsici, qıcıqlanmaya qarĢı, yarasağaldıcı, bakterisid keyfiyyətlərə malik olduğunu təsdiqlədi.
AtĢabalıdından hazırlanan preparatların qiymətli müalicəvi təsirə malik olmasına əsas səbəb
onun tərkibində olan bioloji fəal maddə olan kimyəvi birləĢmə essin (triterpen qlükozid)
maddəsinin olmasıdır.
Müxtəlif müəlliflərin fikrinə görə atĢabalıdının müxtəlif hissələrindən hazırlanan
preparatlardan ağrıkəsici, hipertoniya, əsəb, stres və s. xəstəliklərin müalicəsində istifadə edilir.
V.Q.Nikolova görə (1964) ağ ciyər xəstəliklərində, podaqra damar qıcolmalarında, öd kisələrinin
pozuntularında, təngnəfəslikdə, diz qapaqlarında baĢ verən yaraların müalicəsində geniĢ istifadə
edilir. AtĢabalıdından hazırlanan ―venostazin‖dən babasilin, damarların geniĢlənmələrində
tromboflebitin, aterosklerozun müalicəsində daxilə qəbul edilir.
M.A.Nosal və Ġ.M.Nosala (1959) görə budaq və çiçəklərindən hazırlanan dəmləməsindən
uĢaqlıq qanaxmalarının, xüsusən də klimakteriya dövründə, eləcə də yenicə əmələ gələn bədxassəli
ĢiĢlərin müalicəsində tətbiq edilir.
Elmi təbabətdə atĢabalıdının meyvəsindən hazırlanan eskuzan və esflazid preparatlarından
eləcə də onun hissələrinin tərkibində olan (saponin, flavonoid, essin) maddələrdən hazırlanan
prepatlardan damar geniĢlənmələrində, babasil, flebitin və tromboflebitin müalicəsində geniĢ
istifadə olunur.
Essin soyuqdəymə proseslərini aradan qaldırır, kapilyarların qırılmasının qarĢısını alır,
onların divarlarının möhkəmləndirir və tonusunu artırır. Bütün bunlar venoz damarlarda qanın
normal hərəkətinə Ģərait yaradır, toplanan artıq suları orqanizmdən çıxarılmasına səbəb olur.
AtĢabalıdından hazırlanan preparatlar qanda laxtalanmanı azaldır, damarlarda trombun
əmələ gəlməsinin qabağını alır, kapilyar və venoz damarlarının divarlarını möhkəmləndirir.
AtĢabalıdının spirtli çıxarıĢı, cövhəri, dəmləməsi, yarpaq, çiçək və meyvəsindən hazırlanan spirtli
çıxarıĢından ən daxildə və xaricdə damar tutulmalarında (qıcolmalarında), öd vəzisi pozuntularında,
həzm sisteminin xroniki pozuntularında, podaqra, revmatizm, oturaq damar geniĢlənmələrində,
oturaq sinir xəstəliklərində, babasilin, trombların, baldır yaralarının müalicəsində geniĢ istifadə
edilir. Bundan baĢqa atĢabalıdından dərinin qocalmasının qarĢısının alınmasında, tüklərin dibini
möhkəmləndirilməsində, onların tökülməsinin qarĢısının alınmasında istifadə edilir. SakitləĢdirici
xüsusiyyətlərə malik olduğundan ondan hazırlanan preparatlardan əsəb sakitləĢdirici kimi əsəb
xəstəliklərində istifadə edilir. Qabığından hazırlanan cövhərindən prostatın, adenomanın
müalicəsində, həmçinin cinsi fəaliyyətin artırılmasında iĢlədilir.
|