Açar sözlər: statistika, sığorta, müşahidə, sığorta müqaviləsi, sığorta məbləği, sığorta
edən, sığorta etdirən, statistika hesabati, icbari sığorta, könüllü sığorta, statistik informasiya,
tarif dərəcəsi
Statistika təcrübəsində ziyan gətirən hadisələrin statistika müşahidəsi ilə
əhatə olunması sistemli xarakterə malikdir. Məlumdur ki, belə hadisələr haq-
qında məlumatlar müvafiq statistika orqanları, sığorta nəzarəti orqanları və
sığorta şirkətləri tərəfindən toplanılır.
Sığorta hadisələri haqqında əldə olunan statistik müşahidə məlumatları
əsasında aşağıdakıları aşkar etməyə imkan verən bölgü sıraları qurulur:
bu v
ə ya digər şəraitdə dəyən zərərin həcminin ölçülməsi qanuna-
uyğunluğu; itkinin dinamikasının ölçülməsi; belə hadisələrin baş vermə qanu-
na
uyğunluqlarını.
Sıgorta edənin və sığorta etdirənin iqtisadi və hüquqi münasıbətlərini əks
etdirən əsas sənəd “Sığorta müqaviləsi”dir. Sığorta müqaviləsinin bağlanması
müəssisənin istehsal fondlarının həcminin kəskin dəyişilməsi, fiziki şəxsin
126
şəxsi əmlakının itirilməsi kimi təzahür edən sığorta hadisəsinin nəticələrini
aradan qaldırmağa xidmət edir.
Sığorta müqaviləsində sığorta riskinin məsuliyyətinin həcmini müəyyən
etmək üçün zəruri olan hesablamaları həyata keçirməyə imkan verən bütün
statistik in
formasiya öz əksini tapır. Belə məlumatlara aşağıdakılar aiddir:
sığorta məbləği; sığorta haqlarının həcmi və ödənilmə dövriliyi;
sığorta məsuliyyətinin limiti (hüdudu); müqavilənin qüvvədə olduğu dövr;
müqavil
ənin qüvvədə olduğu ərazi və s.
Əmlak sığortası müqaviləsi üzrə sığorta etdirənin öhdəçiliyi sığorta
etdirən tərəfindən sığorta edənə müəyyən məbləğdə pul vəsaitinin ödənilməsini
nəzərdə tutur. Əgər sığorta müqaviləsinin qüvvədə olduğu müddət ərzində
müqavilədə göstərilən hadisələrin baş verməsi nəticəsində sığorta etdirənin
əmlakı zərər çəkər və ya tamamilə məhv olarsa, sığorta edən (sığorta təşkilatı)
sığorta etdirənə onun əmlakının müəyyən bir hissəsinin dəyərini və ya tam
dəyərini (o halda ki, sığorta olunan əmlak tamamilə yararsız hala düşmüş və ya
məhv olmuş və ya da müəyyən səbəblərdən özgəninkiləşmişdir) ödəməlidir.
Sığorta edənin öhdəliyi yalnız müəyyən pul vəsaitinin ödənilməsi ilə
məhdudlaşmır. Belə ki, müqavilənin şərtlərinə əsasən sığorta şirkətinin başqa
hərəkətləri də nəzərdə tutula bilər.
Sığorta təşkilatlarının fəaliyyəti haqqında əsas statistik informasiya
mənbəyi aşağıdakılar hesab olunur:
mühasibat hesabat
ı; maliyyə hesabatı; statistika hesabatı.
Sığorta təşkilatlarının statistika hesabatında
1
(“1-
sığorta
№
-li forma”)
onların hansı əraziyə, iqtisadiyyatın sahəsinə, hüquqi-təşkilat və mülkiyyət
formasına aid oldğunu təhlil etməyə imkan verən rekvizitlərlə yanaşı digər
əhəmiyyətli göstəricilər də öz əksini tapır. Belə göstəricilər sığorta şirkətinin
fəaliyyətini xarakterizə edir, onların nizamnamə kapitalının həcmi və quruluşu
haqqında məlumatları əks etdirir. Nizamnamə fondunun həcm və quruluşunu
əks etdirən hesabat göstəriciləri təsisçilər və onların payının xüsusı çəkisi
haqqında statistik informasiyanı əldə etməyə imkan verir. Nizamnamə kapitalı
əksər hallarda müxtəlif təsisçilərin vəsaiti hesabına formalaşır: məsələn, sığorta
təşkilatları, banklar, sənaye müəssisələri, kənd təsərrüfatı müəssisələri, nəqliy-
yat, tikinti təşkilatları, fiziki şəxslər.
Statistika hesabatında sığorta portfeli haqqında aşağıdakı məlumatlar əks
olunur:
fiziki v
ə hüquqi şəxslərlə bağlanmış sığorta müqavilələrinin sayı;
sığorta predmetlərinin sayı; bağlanmış müqavilə və öhdəliklərin sığorta məb-
l
əği; daxil olmuş sığorta haqları; daxil olmuş təkrar sığorta haqları; alınacaq
(hesablanmış) sığorta və təkrar sığorta haqları; müqavilələrin iqtisadiyyatın
müxt
əlif institutsional sektoruna aid olmasını əks etdirən göstəricilər (1,76).
1
www.azstat.org
127
Bundan əlavə, sığorta agentlərinin sayı və onların mükafat məbləği
haqqında daha ətraflı məlumatlar statistika hesabatında öz əksini tapır.
Statistik informasiyanın toplanması işində dəyər formasında könüllü
sığorta üzrə statistika müşahidəsinə xüsusi yer verilir. Aqreqatlaşmış sığorta
xidməti qruplarının sığorta ödəmələri və qaytarmaları üzrə məlumatlar “1-
sığorta
№
-
li forma” statistika hesabatı formasında əks olunur.
Müşahidələr zamanı könüllu sığortanın aşağıdakı növləri fərqləndirilir:
şəxsi sığorta - həyatin bədbəxt hadisələrdən sığortası, pensiyanın sı-
ğortası; əmlak sığortası – vətəndaşların şəxsi əmlaklarının, nəqliyyatın, yüklə-
rin sığortası; təsərrüfat subyektlərinin əmlak sığortası- nəqliyyatin, yüklərin
sığortası; maliyyə risklərinin sığortası - qaytarılmayan kreditlərin, əmanətlərin
sığortası; məsuliyyət sığortası-professiya məsuliyyətinin, yükdaşiyanların
m
əsuliyyətinin, öhdəliklərin yerinə yetirilməməsi halında məsuliyyət sığortası.
İcbarı sığorta “1-sığorta
№
-
li forma”sında ayrıca sətirdə əks olunur və
ona aşağıdakılar aid edilir:
S
ərnişin icbari sığortası; tibbi personalın QİÇS-dən sığortası; hərbi
qulluqçuların dövlət icbari şəxsi sığortası; məhkəmə və hüquq mühafizə orqan-
ları işçilərinin dövlət icbari şəxsi sığortası; dövlət qulluqçularının icbari
sığortası; diplomatik nümayəndələrin icbari sığortası; istehsalatda bədbəxt
hadis
ələr və peşə xəstəlikləri nəticəsində peşə-əmək qabiliyyətinin itirilməsi
halla
rından icbari sığorta; nəqliyyat vasitələri sahiblərinin mülki məsuliyyəti-
nin icbari sığortası; icbari sığortanın diğər növləri.
Statistik hesaba
tlarda təkrar sığortaya verilmiş sığorta ödənişlərinin
ölçüsü də öz əksini tapır. Qanunvericiliyə müvafiq olaraq sığorta şirkətlərinin
işçilərinin sayı, əmək haqqı və digər bütün ödənişlər üzrə məlumatlar 1-T
nömrəli hesabat formasında öz əksini tapır.
3-S
hesabat formasında icbarı tibbi sığorta əməliyyatları haqqında
aşağıdakı məlumatlar əks olunur:
müqavil
ələrin sayı; sığorta edilənlərin sayı; siğorta haqları və
qaytarmalarının həcmi; o cümlədən: nəqliyyatın müxtəlif növlərində xəsarət və
ölüm hallar
ı üzrə.
Eyniliklə bu yuxarıda qeyd olunan göstəricilərlə vergi orqanlarının
əməkdaşlarının icbari dövlət şəxsi sığortası da xarakterizə olunur.
Beləliklə, sığorta bazarında baş verən proseslər nəticəsində aşağıdakılar
üzrə statistik informasıya yığılır:
bağlanmiş müqavilələrin sayı; sığorta edilənlərin sayı; sığorta haqları
v
ə ödəmələrinin həcmi; hərbi qulluqçuların və hərbi mükəlləfiyyətlilərin dövlət
şəxsi sığortası; hərbi təlimlərə cəlb edilmiş vətəndaşların dövlət şəxsi sığortası;
daxili işlər orqanlarının siravi və rəhbər işçilərinin dövlət şəxsi sığortası; tibb
v
ə elmi işçilərin QİÇS-infeksiyaya yoluxma hallarından icbari dövlət sığortası;
v
ətəndaşlara məxsus olan əmlakın sığortası.
Sığortanın ayrı-ayrı növləri üzrə yeni bağlanmış və xitam verilmiş sığorta
müqavilələrinin dinamikası haqqında məlumatlar da hesabatlrda öz əksini tapır.
128
Dövlət sığorta nəzarəti haqqında əmrlə təsdiq olunmuş 2S nömrəli
hesabat
2
formasında digər məlumatlarla yanaşı aşağıdakılar üzrə statistik təhlil
aparmağa imkan verən məlumatlar əks olunur:
şəxsi sığorta üzrə sığorta xidmətlərinin növləri nöqteyi- nəzərindən
(ölum, yaşama, ümumi əmək qabiliyyətinin həmişəlik itirilməsi, tibbi
xidm
ətlərin ödənilməsı kimi sığorta halları üzrə sığorta ödəmələri);
hüquqi v
ə fiziki şəxslərə qaytarmalar üzrə sığorta fəaliyyətinin növ-
l
əri üzrə sığorta halları nöqteyi nəzərindən (yanğın, partlayış, təbii fəlakət,
n
əqliyyat vasitələrinin qəzası, üçüncü şəxsin hüquqa zidd hərəkətləri, o
cüml
ədən qarət, qaçırma, istilik və kanalizasiya sistemlərinin qəzası və.d.)
müxt
əlif maliyyə risklərinin sığortası üzrə hüquqi və fiziki şəxslərə
sığorta ödənişləri;
iflas, qabaqcadan m
əlum olmayan xərclər, işin itirilməsi(fiziki şəxslər
üçün), istehsalın dayanması və ya həcminin ixtisar olunması, əməliyyat üzrə
konturagentl
ərin müqavilə öhdəliklərini yerinə yetirməməsi, məhkəmə xərcləri
v
ə digər bu kimi sığorta hadisələri (2,45).
Sığorta bazarının statistik tədqiqatı prosesində Azərbaycan Respub-
likasının Dövlət Statistika Komitəsi (DSK) tərəfindən təqdim olunan infor-
masiya fundamental əhəmiyyət kəsb edir.Belə ki, DSK tərəfindən dərc edilən
illik statistika məcmüəsində sığorta haqqında aşağıdakı məlumatlar əks olunur:
bütünlükd
ə sığorta fəaliyyəti üzrə sığorta haqlarının həcmi
3
; bütün-
lükd
ə sığorta fəaliyyəti üzrə sığorta ödənişlərinin (qaytarmalarının) həcmi;
inzibati
ərazi vahidləri və sığorta təşkilatları baxımınından sığorta haqlarının və
sığorta ödənişlərinin həcminin quruluşu; sığorta xidmətlərinin aqreqatlaş-
d
ırılmış qrupları üzrə sığorta haqlarının və ödənişlərinin faizlə quruluşu (3,
mad 56).
Lakin göstərilən məlumatlar sığorta haqqında ümumi təsəvvür yaratmağa
imkan verir. Dövlət səviyyəli statistikadan fərqli olaraq nazirliklər üzrə tərtib
olunan statistika hesabatları statistika fəaliyyəti haqqında daha mükəmməl
məlumat əldə etməyə imkan verir. Belə ki, bu səviyyəli hesabatlarda sığortanın
ayrı-ayrı növlərı daha aydın və ətraflı məlumatlar və onları xarakterizə edən
göstəricilərlə əhatə olunur. Bütünlükdə, sığorta nəzarəti Azərbaycanda sığorta
işinin təhlili üçün kifayət qədər böyük həcmdə informasiya bazası yaradır.
Sığorta haqqında informasiya mənbələri sistemində sığorta şirkətlərinin
balansı xüsusi yer tutur.Şirkətin balansında onun maliyyə fəaliyyətini əks
etdirən daha əhəmiyyətli göstəricilər öz əksini tapır.
Bu qeyd olunan statistik informasiya mənbələri və göstəricilərlə yanaşı
sığorta fəaliyyətinin təhlilində demək olar ki, statistikanın bütün sahələrinin
məlumatlarından geniş istifadə olunur.Məsələn, doğum və ölüm göstəriciləri,
1
www.maliyye.gov.az
2
www.azstat.org
129
faiz dərəcələri, inflyasiya, təbii və texnogen fəlakətlər, əhalinin gəlir və xərcləri
haqqında informasiya və.s.
Sosial sığorta statistikasında əhalinin xəstələnmə hallları, zədələnməsi,
əlilliyi, himayəçinin itirilməsi, çoxuşaqlı ailələr, əhalinin qocalması və doğumu
haq
qında zəngin informasiya toplanılır. Bu məlumatlar əsasında əhalinin cinsi,
xəstəliyin xarakteri, ixisaslar, məşğulluğun sahəsi və s. üzrə bölgü sıraları qu-
rulur.
Bu statistik məlumatlar vəsaitlərin istifadə olunma istiqamətlərinin qiy-
mətləndirilməsi və ödənişlərin həcminin proqnozlaşdırılması üçün istifadə
olunur.
Burada müvəqqəti əmək qabiliyyətinin itirilməsini təsdiq edən sənəd
xüsusi informasiya mənbələrindən hesab olunur.
Müvəqqəti əmək qabiliyyətinin itirilməsini təsdiq edən vərəqələrin məlu-
mat
larının yekunlaşdırılması nəticəsində işləyən əhalinin xəstələnmə növləri-
nin cins, yaş, iş yeri və ixtisası, xəstələnmənin davam etmə müddəti üzrə çoxlu
informasiya toplanır.
Belə statistik informasiya onilliklər boyu uzun dövr ərzində başdan-başa
hesabat kimi toplandığı üçün həyatın sığortalanması işində tarif dərəcələrinin
hesablanması baxımından xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.
Əmək qabiliyyətinin itirilməsi hallarının sığortası işində statistik
hesablamalarda aşağıdakı göstəricilərdən istifadə olunur:
X
əstələnmə göstəricisi-müvəqqəti iş qabiliyyətinin olmaması
hallarının sayının əmək fəaliyyəti ilə məşğul olanların sayına nisbəti;
Bir x
əstələnmənin orta davam etmə müddətini xarakterizə edən
x
əstələnmənin ağırlığı göstəricisi;
İqtisadiyyatın sahəsi üzrə orta hesabla hər 1000 nəfər işləyənə düşən
müv
əqqəti əmək qabiliyyətinin itirildiyi günlərin sayını xarakterizə edən gös-
t
ərici.
Şirkətin müştəriləri haqqında, onların hansı qrupa aid olması məlumatla-
rının statistik təhlilindən asılı olaraq bu göstəricilər bədbəxt hadisələrdən
sığortalanma portfelinə yenidən hesablanır.
Qeyd edək ki, yuxarıda qeyd olunanlarlala yanaşı Sığorta üzrə statistik
informasiyanın toplanması baxımından müəyyən çatışmayan cəhətələr də
mövcuddur:
Müvafiq
qurumların statistik məlumatları elmi ictimayyət və sığorta
şirkətlərinin mütəxəssisləri üçün məxfi xarakter daşıyır;
Dövl
ət səviyyəli statistikada isə yalnız ən çox ümumiləşmiş
göst
əricilər əks olunur;
Bu sah
ədə statistik informasiyanın toplanılması işində seçmə müşahi-
d
əsi metodundan çox zəif istifadə olunur.
Onu da qeyd edək ki, hərtərəfli statistik informasiya olmadan sığorta
bazarının inkişafı prosesinin modelləşdirilməsi, hadisələr və proseslər arasında
əlaqənin öyrənilməsi, sığorta bazarının cari və gələcək konyukturasını qiymət-
ləndirmək çox çətindir.
130
Sığorta işinin hüquqi əsası kimi “Mülki məcəllə” və “Azərbaycan Res-
pub
likasının Sığorta haqqında qanunu” (25 iyun 1999-cu il № 696-IQ) və ona
əlavələr və həmçinin Dövlət sığorta nəzarətinin normativ sənədləri, əmrləri,
məktub və açıqlamaları hesab olunur. Məsələn, bu qeyd olunan sənədlər əsa-
sında sığorta statistikasının ən vacib işi hesab olunan tariflərin hesablanması
müəyyənləşdirilir.
Əmlak növlərinin sığortası üzrə tariflərin hesablanması Dövlət Sığorta
Nəzarəti orqanının sərəncamı ilə təsdiq olumuş qaydada, sığortanın risk növ-
ləri üzrə tarif dərəcələrinin hesablanma metodikasına əsasən aparılmalıdır.
Sığorta üzrə texniki ehtiyyatların formalaşdırılması Dövlət Sığorta Nəza-
rətinin “Sığotra ehtiyyatlarının formalaşdırılması qaydası” haqqında təsdiq
edilmiş əmrə əsasən müəyyən edilir.
Dostları ilə paylaş: |