2 Nİzami GƏNCƏVİ

Yaqut  -  Günəş,  günəşli  gündüz;  şəvə  -  qaranlıq  gecə  deməkdir.  Yəni 

Günəş batdı, gecə oldu. 

156

                                 Əbləh atlı səhər gəlib üfüqdən. 

                                       Axuru çəməndə yerləşdirirkən... 

Əbləh atlı səhər - sübh vaxtı göyün iki rəngli olmasını bildirir; çəmən -

göy,  səma  deməkdir.  Yəni  Günəş  dan  yerinin  alaqaranlığından  çıxıb,  göyə

yüksələrkən... 

157 

                                            

Göy günbəz altında gəl qurma büsat, 

                                     Kəhrəba qələdə yaramaz nişat!. 

Göy günbəz - səma, göy; kəhrəba qələ - yer, dünya deməkdir. Yəni bu 

dünyada şadlıq, sevinc məclisi qurma. 

158

                              Üzünü kəhrəba kimi saraldar, 

                                    Əlbəsən lacivərd bir rəngə çalar. 

Yəni dünya vəfasızdır, bugünkü al yanağını sabah saraldar; bugünkü toy 

paltarını sabah matəm geyimi ilə əvəz edər. 

159 

                                           

Etsin mey özümü unudan kimi, 

                                                                                                            

443

                                     İki məğz yaratsın mənə dan kimi. 

                                                                                                            

444

Dan  -  dan  yeri  deməkdir.  Dan,  yaxud  sübh  iki  olur;  birincisinə  yalançı

sübh, ikincisinə həqiqi sübh deyərlər. Beytin mənası: elə şərab ver ki, məni 

özümdən çıxartsın, iki məğzli etsin - beynimi iki qat işıq eləsin. 

160 

                                                   

Ey dövlət, hardasan, məni sevindir, 

                                          Mehdi qapısında taxtını endir. 

Burada  Mehdi  sözü,  çox  güman  ki,  şairin  mədh  etdiyi  Atabəy 

Nüsrətəddinə işarədir. 

161

                                  - Ey qoca pəhləvan, - söylədi ona, - 

                                        Başın kölgə salmış öz ayağına. 

Yəni  qocalıqdan  belin  elə  bükülmüş  ki,  başının  kölgəsi  ayağına 

düşmüşdür. 

162

                                  Gözəlcə bir cavab verdi pəhləvan: 

                                        "Söylərkən dilimiz dönər çox zaman". 

Yəni dil ağızda sümüksüz ətdir, hər cür mənasız və yalan söz söyləməyə 

qabildir. 

163

                                   Dörd tağ altında beş növbət nə gərək? 

                                         Şeşdərsiz olurmu bu doqquz fələk? 

Dörd tağ - dörd ünsür: kainatın əsasında duran su, od, torpaq, külək; beş 

növbət - şahların sarayı önündə gündə beş dəfə çalınan hərbi musiqi; şeşdər

– nərd oyununun duşeşi; doqquz fələk - göyün xəyal edilən doqquz təbəqəsi. 

Yəni dünyada şahlığın beş növbətini vurma, çünki bu səmanın altında həyat 

nərdi duşeşsiz oynanmır, demək, səndən üstünləri də ola bilər. 

164

                                   Diləkçin kim köynək geysə tərsinə, 

                                          Duayla avanda çevirər yenə. 

Müsəlman  Şərqində  Allahdan  ehtiyacım  istəmək  üçün  köynəyi  tərsinə 

geymək adət kimi olmuşdu. Yəni ehtiyacını diləmək üçün köynəyini tərsinə

geyən adam məqsədinə çatdıqdan sonra onu yenə rastına çevirib geyə bilər. 

165 

                                                

İran başçıları xidmətdə durdu, 

                                        Onun daşlarıyla tərəzi qurdu. 

 

İranın böyük adamları ona tabe oldular. Tərəziyə onun daşlarını qoydular, 

yəni onun böyüklüyünü təsdiq etdilər. 

166

                                  Diniylə atəşə çöküncə dehqan, 

                                        Həm atəş söndü, həm ona inanan. 

Dehqan - burada Zərdüştün ruhanisi, muğ mənasindadır, Beytin mənası: 

muğ atəşkədədə atəşpərəstlik dini ilə Zərdüştün ayinlərini icra ederkən həm 

od söndü, həm özü öldü. 

167

                                  Novruz ilə Səddə bayramlarında... 

                                                                                                            

445

Səddə  -  Novruza  əlli  gün  qalmış  iranlıların  bayram  etdiyi  gündür;  güya 

od  bu  gün  tapılmışdır.  Atəşpərəstlik  dininin  banisi  Zərdüştün  iradəsi  ilə

keçirilən bu bayramda od yaxıb şənlik edərlər. 

                                                                                                            

446

168

                                   Zöhrətək Babildə parladı öncə. 

                                         Haruti kəsləri təmizləyincə. 

Mifologiya  üzrə,  Zöhrə  ulduzu  sehr  və  cadu  hamiyəsi  sayılır.  Haruti 

kəslər - Harutun ardınca gedənlərdir. Harut və Marut - Babilə göndərilmiş

iki  mələkdir.  Onlar  Zöhrəyə  uyub  sehrbazlığa  başlamış  və  buna  görə  də

cəzalandırılmış, Babil quyusunda asdırılmışlar. 

169 

                                                  

Hirbüdün oduna soyuq su tökdü, 

                                         Çox hirbüd belini ikiqat bükdü. 

Hirbüd  -  atəşkədə  xidmətçisidir.  Beli  ikiqat  bükmək  -  məğlub  olmaq 

deməkdir. 

170 

                                                

Əjdaha görüncə gəlir Bəlinas. 

                                        Bildi ki, şüşəni qıracaq almas. 

Almasın  xassəsi  şüşəni  kəsməkdir.  Yəni  o  əjdaha  kimi  görünən  qız 

Bəlinası  gördükdə  bildi  ki,  sehrinin  şüşəsinə  doğru  almas  gəlir.  Demək, 

Bəlinas ona qalib gələcəkdir. 

171

  Mişku - hərəmxana. 

172

                                 Qızıldan yazılsın gərək bu sözlər: 

                                       "Çarvadar əkəni dəvəçi biçər". 

Çarvadarla  dəvəçi  eyni  rütbədə  və  eyni  hüquqdadırlar.  Birinin  əkdiyini 

ona bərabər və tay olan ikincisi biçə bilər. 

173

                                  Gecə al günəşdən düyümü dəldi, 

                                         Şəfəqin əlinə bir əqiq gəldi. 

                                        Onu da uddu Busəhaq firuzə, 

                                        Busəhaqlara bax, ilişdi sozə. 

Busəhaq - İranın Nişabur şəhərindəki firuzə mədənlərindən birinin adıdır 

ki, ondan çıxan firuzəyə Busəhaq deyirlər. Əqiq - burada qırmızı deməkdir, 

axşam şəfəqinə işarə olunur. Günəş qırmızı qızıldan düyümlənmiş böyük bir 

düyüm kimi almır; gecə bu düyümü açır, açıldıqca ondan şəfəq doğur, sonra 

gecə  şəfəqin  qırmızılığını  Busəhaq  Firuzənin  göy  rəngi  ilə  dəyişdirir,  şəfəq 

də çəkilir, səmai göy olur. 

Burada  Günəş  düyümünün  açılması,  şəfəq  əqiqinin  görünməsi,  sonra 

qırmızının  göylə  örtülməsi  -  İskəndərlə  Rövşənəyin  zifaf  gecəsindəki 

vəziyyətini təsvir edir. 

174

                                     Ondan başqa hər kəs adını çəkər, 

                                            Saçıntək başları kəmərə dəyər. 

Yəni İskəndərdən başqa kim səninlə evlənmək fikrinə düşsə, o öz başını 

daşa vurar, boş qayıdar. 

175

                                      Səhər çöhrəsindən pərdə atarkən, 

                                                                                                            

447

                                            Həbəşə bac üçün dağ çəkdi Xütən. 

                                                                                                            

448

Xütən - burada gün, həbəş isə gecə deməkdir. Dağ çəkdi - yəni Günəşi 

parlatdı. 

176

                                  Fələk dəvəsini sürətlə sürür, 

                                        Ondandır ki, gündə bir oyun doğur. 

Yəni dünyanın işləri tez-tez dəyişilir, bu gün sülh ilə, sabah dava ilə keçir. 

177 

                                                   

Kəyan ovlağıdır əcəm torpağı, 

                                          Orda bir vəhşidir yadlar ayağı. 

Yəni İran Keylərin qəbiristanıdır. Orada yabancılar gəldi-gedərdir. Onlar 

burada çox qala bilməzlər. 

178 

                                                

Dövran gümüş teştin ağzını açdı. 

                                        Qara qarğa qızıl yumurta saçdı. 

Gümüş  teşt  -  səhər,  qara  qarğa  -  gecə,  qızıl  yumurta  isə  Günəş 

deməkdir. Yəni səhər oldu, gecənin qoynundan Günəş doğdu. 

179

                                 Qoca möbidlərsə tarix boyunca 

                                        Yumurta və teştdən demiş doyunca. 

Yumurta və teşt - burada astronomiyaya işarədir. İranda möbidlər, yəni 

Zərdüşt dini ruhaniləri, bunların köməyi ilə guya qeybdən xəbər verərdilər. 

180

                                 Yaxşıdır hər falı xeyr işə yormaq, 

                                       "Rux"u yox, oyunda "şahrux"u vurmaq. 

Yəni  insan  çətinliyə  düşəndə  ümidsiz  olmamalı,  əksinə,  cəsarətlə 

mübarizəyə atılmalıdır. 

Şahrux - şahmat oyununda elə bir gedişdir ki, bununla eyni zamanda da 

şah qaçırılır və fil də vurulur. Rux - şahmatda top fiqurudur. 

181

                                 İskəndər əmr etdi, cavab olaraq, 

                                       Məktublar müşk ilə yazılsın ancaq. 

Yəni  İskəndər  hər  ölkədən  ona  müraciət  edənlərə  müsbət  cavab  verdi, 

sülh və xeyirxahlıq bildirdi. 

182

                                 İstədi büsatı İranda qursun, 

                                       Ərəb də bu yolda ona baş vursun. 

Yəni şahlığını İranda etsin, eyni zamanda Ərəbistan da ona tabe olsun. 

183

                                 Təvaf işlərindən azad olaraq, 

                                       Basaraq Yəmənin gönünə ayaq. 

Yəni  Kəbəni  (bütxanəni)  ziyarət  şərtlərini  yerinə  yetirdikdən  sonra, 

Yəmənin məşhur qiymətli dərilərini ayağı altına saldı, onlara sahib oldu. 

184

                                Şəbdizə vurunca gündüz qızıl nal, 

                                      O dünya günəşi atlandı dərhal. 

Şəbdiz - gecə; qızıl nal - Günəş; dünya günəşi - İskəndər deməkdir. Yəni 

səhər olcaq İskəndər atına mindi. 

                                                                                                            

449

185 

                                             

Örtmə öz qaşınla uca göyləri. 

Göyləri  qaş  ilə  örtmək  -  çox  çətin,  yaxud  mümkün  olmayan  bir  işə 

girişmək deməkdir. 

186

                                Mən qalib gəlsəm, kin coşduğu zaman  

                                    Ataram gizlənən şahı ortadan. 

Yəni sən dünyanı tutmuş bir padşahsan, mən cuşə gəlib səni yıxsam, Yer 

kürəsini yıxmış olaram. 

187

                                Qarınca düşərsə parlaq bir tasa, 

                                      Bir çarə düşün, güc iş görməz yoxsa. 

Yəni sürüşkən bir qaba qarışqa düşəndə onu bir çöp, bir samanla oradan 

xilas etmək lazımdır, yoxsa zor ilə onu tutmaq istəsən əzilib məhv olar. 

188

                               Padşah da yuxuya tez hazırlandı, 

                                     Dörd ünsür də yatdı, qapı bağlandı. 

Dörd  ünsür  -  dünya  və  dörd  divar;  qapı  -  burada  qapının  iki  tayına 

bənzədilən iki göz qapağı. Yəni padşah dörd divar arasında gözlərini qapayıb, 

yuxuya daldı. 

189

                               Günəşin əlində bir narınc vardı, 

                                      Fələk narıncının başını yardı. 

Narınc  –  Günəş,  Günəş  kürəsi.  Yəni  Günəş  çıxdı,  üfüqü  qan  rəngli 

şəfəqlə boyadı. 

190

                               Lacivərdə şəncərf vurunca dövran 

                                     Samur sarı tülkü doğdu o zaman. 

Yəni  şəfəq  keçib,  havalar  qatı  maviyə  çalanda  qara  gecədən  sarı  ay 

doğuldu. 

191

                               Nəğməyə başladi pəriüzlülər, 

                                     Günəş mehreganda daha xoş gələr. 

Mehregan  -  mehr  iranlılarin  qədim  təqvimi  üzrə  aylardan  biri,  payızın 

birinci  ayıdır.  Mehregan  həmin  ayın  on  altıncı  günüdür  ki,  farslar  bu  günü 

böyük bayram edərlər; payızda gecə və gündüzün bərabər olması. 

192

                               Göy soyuq, Günəşin xeyməsi ocaq, 

                                     Yer quru, Cəmşidin yastığı yumşaq. 

Yəni  havanın  soyuqluğundan  yer  buz  bağlamışdı,  quru  idi.  Lakin 

İskəndərin səxavəti və Cəmşid kimi ucalığı ilə soyuq qışda çadır isti, yastıq 

yumşaq olmuşdu. 

193

                                Günəş Dəlv bürcündən çıxdı qırağa, 

                                      Girdi Hut bürcünə balıq tutmağa. 

                                                                                                            

450

Ulduzşünaslıqda Dəlv bürcü Günəşin "ev"lərindən biri sayılır. Günəş bu 

bürcə yanvar ayında girir. Hut, yəni Balıq və ya Su bürcünə isə Günəş fevral 

ayında girir. Yəni bu məclis düzələn zamanda il yanvardan fevrala keçirdi. 

                                                                                                            

451

194

                                 Buzlamış ceyranın kabablıq budu, 

                                       Suların bağrına hey duz vururdu. 

Yəni  ceyranlar  qışın  bərk  soyuğundan  donub  ölmüş,  buz  bağlamış  və 

suyun  bağrı  onların  halına  yanmışdı.  Demək,  ceyranlar  odda  deyil,  suda 

kabab olmuşdu. 

195

                                Buludlar o qədər sıx kafur saçmış. 

                                      Çinarın qolları ağ çiçək açmış. 

Burada  kafur  sözü  qar  mənasında  işlənmişdir.  Yəni  çinarın  budaqları 

qardan ağ çiçək açmışdı. 

196

                                Ya qoca insafsız, rəhmsiz məcus 

                                      Əmr etmiş həbəşi qarət etsin rus. 

Yeni  od  yandıran  qoca  atəşpərəst  həbəşin  qaranlığını  -  kömürü  rusun 

qırmızılığına - oda qarət etdirdi. 

197 

                                              

Muğ arpa yerinə əkmiş ərğəvan, 

                                      Bənövşə düşürmüş biçdiyi zaman. 

Yəni muğ  (atəşpərəst)  arpa  əvəzinə  ərğəvan  əkmiş  və  bənövşə  rəngində 

gül biçilmişdir. Ağacın yanmasına işarə olunur. 

198

                              Katibin dalından göyərmiş qələm, 

                                    Barmağında müşkin qələmlər möhkəm. 

Burada  katib  manqal,  onun  barmaqlarında  tutduğu  manqalın  içində  olan 

qara kömür lülələri mənasında işlənmişdir. 

199

                              Reyhanla bəzənmiş saxsı güldandır, 

                                    Ancaq bu, meşədən çıxan reyhandır. 

Saxsı güldan - burada saxsıdan qayrılmış manqal, onun reyhan gülləri də 

manqalın içindəki odlardır. Meşədən çıxan reyhan - kömürdən əmələ gələn 

odlar deməkdir. 

200

                               Ey saqi, qırmızı süddən ver ki hər 

                                     Civəyə əks etsə, ona can verər. 

                                     Ver mənə, dönmüşdur qanım civəyə, 

                                     Söz düzüm dırnaqdan keçən riştəyə. 

Dırnaqdan keçən riştə - zərif keçi tükündən və ya yundan əldə əyrilmiş 

iplikdir  ki,  bu,  baş  barmağın  uzadılmış  dırnağından  keçirilib  əyirilir.  Belə

iplik  cəhrə  ipliyindən  daha  incə  və  saf  olur.  Mətnin  mənası:  "Ey  saqi,  o 

qırmızı süd olan şərabdan mənə ver ki, sarılıq xəstəliyinə tutulanlar onu civə

kimi  içərkən  rəngləri  qan  kimi  qızarır.  Mən  bu  saat  qəmdən  qana  dönmüş

titrəyən  civəyə  bənzəyirəm,  dərdimi  sözün  dırnaqdan  keçən  incə  və  saf 

ipliyinə düzürəm". 

201

                               Elə ki İskəndər çadırı qurdu, 

                                                                                                            

452

                                     Quldurlar çadırı yuxarı vurdu. 

Yəni quldurlar baş qaldırıb, ona itaətsizlik etdilər. 

                                                                                                            

453

202

                                Sürmədən Günəş mil çəkdi gözünə, 

                                      Batdı bir al gövhər Nil dənizinə. 

Burada  Günəş  gözə  bənzədilir.  Yəni  göyün  gözü  olan  Günəş  gecənin 

sürməsindən  çəkdi,  özünü  onun  qaranlığı  ilə  gizlətdi,  göyün  mavi  dənizinə

batıb getdi - Günəş batdı, gecə düşdü. 

203

                              Onda çöl xalqının axınlarından 

                                    Rahatlıq içində dincələr xəzran. 

Xəzran  -  yəni  xəzərlilər.  Xəzər  dənizinin  şimal-qərbində  və  Volqa 

çayının hər iki sahilində yerləşən türk qəbilələrindən biri olmuşdur. 

204

                              Gündüz qarğa rəngli qara gecədən, 

                                    Çıxmış Zəngibardan kafur kimi şən. 

Burada  ağlıq  mənasını  verən  kafur  Zəngibarda  və  Həbəşistanda  istehsal 

edilir. Yəni səhər açılmışdı. 

205

                              Yaşıl donlu tovuz humay quşundan 

                                    Ağ parlaq sümüyü qapdığı zaman... 

Yaşıl donlu tovuz - göy, səma; humay quşu - günəş; ağ parlaq sümük - 

sübh, səhər deməkdir. Yəni göy Günəşdən sübhü aldı, - səhər açıldı. 

206

                               Nəfsinin ağacı yamyaşıl durur, 

                                     Başını burmadan, başını sən bur! 

Yəni  həvəs  və  ehtiras  sənin  qapında durmuşdur.  O  sənə  qalib  gəlmədən 

sən ona qalib gəl - nəfsini öldür. 

207

                              İndi ki, zəfəran yemədən şadsan, 

                                    Yemə zəfəranı, ölərsən, inan! 

Zəfəran yemək, deyilənə görə, adamı gülməyə sövq edir. Burada zəfəran 

bu  cəhətdən  şərabla  müqayisə  edilir  və  zəfəran  sözü  altında  şərab  nəzərdə

tutulur. Yəni əgər şərab içmədən şadsan, kefin yaxşıdırsa, onda şərab içmə, 

çünki sərxoşluqdan və lüzumsuz yerə çox gülməkdən məhv ola bilərsən. 

208

                             O ceyran otaran çobanlar belə 

                                   Çomağın yerinə ox almış ələ. 

Yəni çobanlar da çobanlıq ağacını atıb, əllərinə silah almışlar, yollarından 

azmışlar. 

209

                            Kiçikdən ən böyük bir fitnə doğur, 

                                  Hər qurdun sümüyü ayağa oxdur. 

Deyirlər,  qurd  topuğunun  sümüyü  zəhərli  olur.  Beytin  mənası:  xırda  bir 

şeydən çox vaxt böyük bir ziyan baş verə bilər. Qurd topuğunun bir sümük 

qırıntısı ayağa batsa, bir oxun başı qədər yara salıb əzab verər. 

210

                            Bənzər o dastana bu tac, taxt, ordu, 

                                 "Hindudan sərvəti çalar bir hindu". 

                                                                                                            

454

Yəni  mənim  bu  taxt-taca  malik  olmağını  "Bir  hind  oğrusunun  paltarını

başqa bir hind oğrusunun oğurlaması" hekayəsinə bənzər. 

  

211

                                 Önünə çıxarkən bir atəşkədə 

                                       Ondan buz yaratdı atəşpərəstə. 

Yəni bütün atəşkədələri dağıdıb xaraba qoydu. 

212 

                                               

Orada bir bahar vardı qəlb açan, 

                                       Güllərin dimağı acıydı ondan. 

Burada bahar - atəşkədə mənasındadır. Yəni orada bir atəşkədə vardı ki, 

qızıl  gül  onun  rənginə  paxıllıq  etdiyindən  acı  olmuşdu.  Qızılgülün  dadı  acı

olur. 

213

                                 Hurini cənnətdən atdı dişarı, 

                                       Qovdu cəhənnəmə dost olanları. 

Yəni hurilər yaşayan cənnəti hurisiz qoyub, hurilərini dağıtdı, cəhənnəm 

əhli  olanları  da  cəhənnəmdən  qovdu.  Burada  cənnət  -  atəşkədə,  huri  -  od, 

cəhənnəmə dost olanlar - muğlardır. 

214

                                  Saqi, ver ərinmiş o saf qızıldan, 

                                        Qırmızı kükürdü odur doğuran. 

Qırmızı  kükürd  -  əski  kimyagərlərin  fikrincə,  elə  bir  maddədir  ki,  hər 

hansı maddəyə vurulsa qızıla çevirər. 

215

                                   Mənə ver, dərmantək tutiya edim, 

                                         Misimi onunla kimiya edim. 

O iksiri mənə ver ki, mis vücudumu onunla qızıla döndərim. 

216 

                                                   

Ulduzu ona yar olduğu gündə. 

Yəni bəxti açıldığı, xoşbəxt olduğu zaman. 

217

                                   Uca fil başına kəmənd atım mən, 

                                         Qandan bixi-ruyən çıxarım nildən. 

Bixi-ruyən  - boyaqçılarm  işlətdiyi  qırmızı  kök, nil  isə  Hindisanda  bitən 

qara otdur. 

Beytin  mənası:  Hindistanda  o  qədər  qan  töküm  ki,  qara  ot  (nil)  əvəzinə 

qırmızı boya kökü bitsin. 

218

                                   Örtülü sərvətə növbət gəlincə, 

                                          Hinddə Çin çinisi göründü incə.