Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги бухоро давлат университети
Yüklə 0,72 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
1 .5. Urug’kurtak
Ochiq urug’lilar urug’kurtagi qanday qismlardan tuzilgan bo’lsa,yopiq urug’li o’simliklarning urug’kurtagi yoki megasporangiysi ham umuman o’sha qismlardan: urug’kurtakni urug’ yo’liga biriktiriladigan urug’kurtak bandi, nutsellus (yoki yadro) va (bitta tojibarglari birlashgan o’simliklarning deyarli hammasida) yoki ikkita qoplagich to’qima-integumentlar (bir pallali va tojibarglari birlashmagan o’simliklar)ning deyarli hammasida tuzilgan; integumentlarning yuqori tomoni ochiq qoladi-chang yo’li (mikrolim) deb shuni aytiladi. Juda kamdan-kam o’simliklardagina urug’kurtaklar qoplag’ichsiz bo’ladi ( santalsimonlar, balanoforalilar, remnegullilar va boshqalar). Tojibarglari birlashmagan o’simliklar bilan aksariyat bir pallali o’simliklarda nutsellus yaxshi taraqqiy etgan va odatda,bir necha qator hujayralardan tuzilgan bo’lib,uzoq saqlanadi (krassinutselyalik urug’kurtaklar). Tojibarglari birlashgan o’simliklarda nutsellus, odatda kuchsiz taraqqiy etgan va kam miqdordagi hujayralardan iborat bo’lib, ichida embirion xaltachasi rivojlanar ekan, shu xaltacha nutsellusni siqib chiqaradi va embirionning oziqlanishiga sarf bo’lib, tamoman,deyarli yo’qolib ketadi(tenuinusilyat urug’kurtaklar). Nutsellusning birinchi tipi soda deb hisoblansa,uning reduksiyalanishi esa so’nggi evolyutsiyalanishidan yuzaga kelgan.
26
Urug’kurtakning urug’ bandiga birikkan qindek deb atalsa ( u urug’larda yaxshi ko’rinadi), nutsellusning qoplag’ichlar o’sib chiqadigan pastki tomoni xalatsa deb ataladi. Urug’kurtak dermatogen bilan periblemadan bo’rtib chiqadi; keyinroq uning tagi-xalatsadan qoplag’ichlar yuzaga keladi, ular ko’p o’simliklarda bazipetal ravishda ya’ni ichkisi tashqisiga nisbatan oldinroq hosil bo’ladi. Urug’ bandini sporangiy bandi bilan, nutsellusni megasporangiy devoir bilan gomolog deyish mumkin. Ba’zi olimlar qoplag’ichlar ( integumentlar)ni qirqquloqlarning qoplag’ichi ( induziumi) bilan gomolog deb hisoblaydi. Ko’pchilik olimlar esa integumentlarni urug’kurtakning o’zidan hosil bo’lgan tuzilma deb,qirqquloqlarning qoplag’ichini esa sporofill o’simtasi deb hisoblaydi. Ochiq urug’li o’simliklar ko’zdan kechirilayotganida aytib o’tilganidek, urug’kurtaklar qoplag’ichi reduksiyalanib, hosilsiz bo’lib qolgan va nutsellusni vujudga keltirgan markaziy megasporangiy qoldiqlaridan iborat bo’lishi ham mumkin.Qoplag’ichlar shu tariqa kelib chiqqan deb hisoblanar ekan, aslida, nutsellusgina megasporangiyga, butun urug’kurtakni sorusga gomolog, to’g’rirog’I, megasporangiylar sinangiysiga gomologdir demasdan, o’sha megasporangiylarning faqat bittasida megaspore bor, qolganlari esa reduksiyalanib, qoplag’ichga (yoki ikkita qoplag’ichga) aylangan deyish kerak. Kamdan-kam o’simliklarda (torongullilar, qichitqisimonlar, qalampirsimonlar va boshqalarda) urug’kurtak rivojlanar ekan, dastlabki vaziyatini saqlab qoladi, natijada nutsellus urug’ bandining bevosita davomi bo’lib qoladi, to’g’ri yoki atrop urug’kurtak deb shuni aytiladi. Ko’p o’simliklarda esa, urug’kurtaklar taraqqiy etar ekan, baravar o’smasligi natijasida quyoshning tik tushgan kuchli nuri, quruq havo va quruq tuproq, uglevodlar (asosan, shakarlar)ning o’simlikda to’planishi gullashni tezlashtiradi. Gulga kirish uchun muayyan ichki va tashqi sharoit kompleksi 27
bo’lishi zarur, albatta. O’sha sharoitni o’zlashtirishi va bir-birini almashtirish yo’li bilan o’simlik hayotidagi ana shu eng muhim prosessga ma’lum darajada ta’sir ko’rsatsa bo’ladi. Bir yillik o’simliklar (zig’ir, nasha, qora bug’doy, bug’doy va boshqa ko’pgina o’simliklar) bilan ikki yillik o’simliklar (karam, lavlagi, sabzi va boshqalar) umrida bir marta gullaydi va meva berganidan keyin qurib ketadi; bunday o’simliklar monokorpik o’simliklar deb ataladi. Ko’p yillik o’simliklar, odatda, umrida necha martalab gullaydi; bunday o’simliklar pokolarpik o’simliklar daeb ataladi. Kamdan-kam ko’p yillik o’simliklargina monokarpikdir, ya’ni ular, birinchi bor gullab meva berganidan keyin qurib ketadi; masalan, ba’zi agavalar, bir xil bambuklar, kamdan-kam xurmo daraxtlari (masalan,Arenda saccharifera Corupha, Metraxulan). O’rta Osiyoda o’sadigan ba’zi ferullar (masalan, Ferula assa-foetida) shular jumlasidandir. Gulkurtaklar (g’unchalar) gullash yo’liga yoki ko’pchilik daraxtlarimizda bo’lganidek gullash yo’lidan oldingi yilda vujudga keladi va faqat bir barg chiqaradigan novda beradigan kurtaklardan shakli va kattaligi bilan farq qiladi.(meva daraxtlarida ular, odatda meva kurtaklari deb ataladi.) Gul g’unchalari tashkil topar ekan, kosachabarglari va tojibarglari pastki (tashqi) yuzasi bilan tezroq o’sadi, shunga ko’ra g’uncha yopiq holatda qoladi. Gullar kosachabarglari bilan tojibarglari pastki qismlarining yuqori (ichki) tomoni bilan tezroq o’sishi natijasida ochiladi; ayni vaqtda ularga ko’p suv keladi,bu g’unchada bujmayib, o’ralib yotgan qismlarning yozilishga sabab bo’ladi. Ba’zi tropik o’simliklar, masalan, kakao,kakos, palma va boshqalar bir gulaga kirgandan keyin umr bo’yi to’xtovsiz gullayveradi. O’simliklarning juda ko’pchiligi esa ma’lum davrlarda changlar suv bilan (gidrofiliya) va hatto tasodifan shilliq qurtlar bilan ham tarqaladi.
|