Ma’ruza-1 : Iqtisodiy va ijtimoiy geografiyaning hozirgi zamon mazmuni tarkibiy tuzilishi va vazifalari
Mavzu- 11: Iqtisodiy geografiya va amaliyot
Yüklə 0,5 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Tayanch so’z va iboralar
- Mavzuni mustahkamlash uchun savollar
|
Mavzu- 11: Iqtisodiy geografiya va amaliyot.
Reja:
11.1. Amaliy geografiyaning maqsadi va vazifalari 11.2. Amaliy geografiyada tadqitod usullari 11.3. Amaliy geografiyaning ahamiyati tadqiqotlar. 11.4 Sanoat korxonalarini joylashtirishda amaliy geografiyaning roli. 11.5 .Injener-geografik va gidrogeologik izlanishlar usullari. 11.7. Landshaft arxitekturasi.
geografiyada tadqiqod usullari, Amaliy geografiyaning ahamiyati , Amaliy geografik tadqiqodlar, Sanoat korxonalarini joylashtirishda amaliy geografiyaning roli, injener-geografik. Bizga ma'lumki, geografiya fani Yer yuzasi tabiatini, aholisi va uning xo'jalik faoliyatini o'rganadi.Amaliy geografiya fani tabiiy va ijtimoiy muhitning o'zgarishini baholash va bashorat qilish bilan shug'ullanadi. Insoniyat paydo bo'lgan davrdan boshlab jamiyat taraqqiy etgan sari inson va tabiat o'rtasidagi o'zaro munosabatlar murakkablashib bormoqda. Buning natijasida mahalliy, mintaqaviy hamda umumsayyoraviy ekologik muammolar va inqirozlar paydo bo'lmoqda. Ana shunday ekologik muammolar va inqirozlarni o'rganish, baholash va ularning sodir bo’lishini oldindan bashorat qilishda geografiya fanining o'rni va ahamiyati nihoyatda muhimdir. Mazkur muammolarni o'rganish va ularning yechimini topish davomida geografiya fanlari tizimida yangi yo'nalish, ya'ni amaliy geografiya fani paydo bo'ldi va u hozirgi paytda tez sur'atlar bilan rivojlanmoqda. Amaliy geografiyaning maqsadi tabiiy muhit va resurslarni baholash, tabiiy va ijtimoiy muhitning o'zgari shini bashorat qilishdan iboratdir. Amaliy geografiyaning muhim vazifalari quyidagilardan iborat: 58
1) xo'jalik maqsadlarida foydalanish nuqtayi nazaridan tabiiy sharoit va resurslarni o'rganish va baholash; 2) tabiiy geografik jarayonlarni o'rganish, baholash va bashorat 3) inson tomonidan tabiiy va ijtimoiy muhitning o'zgartirilishi jarayonini baholash va ba shorat qilish; 4)umumsayyoraviy, mintaqaviy va mahalliy ekologik muammolaraing yuzaga kelish sabablarini ochib berish va ular yechimining geografik asoslarini ishlab chiqish; 5) ishlab chiqarishni hududiy tashqi qilish muammolari va aholi joylashuvi masalalarini yechish. Amaliy geografiya fani geografiyaning rivojlanib kelayotgan yangi tarmoqlaridan biri bo'lsa ham, uning ildizi uzoq tarixiy davrlarga borib taqaladi. Yurtimizdan yetishib chiqqan buyuk allomalar amaliy geografiyaning rivojlantirishga muhim hissa qo'shganlar. Masalan, Ahmad al-Farg'oniy Nil daryosining suv sarfini o'rganish va bashorat qilish bo'yicha amaliy geografik ishlarni olib borgan. Abu Rayhon Beruniy esa bir gradus yoyning uzunligini aniqlab, Yerning asosiy o'lchamlarini hisoblashga juda ulkan hissa qo' shgan .
bosqichlarida olib boriladi. Tadqiqot usullari bir qancha bosqichlarda amalga oshiriladi: -tadqiqot muammosini shakllantirish bosqichi; -ilmiy farazni shakllantirish, ya’ni tadqiqotni amalga oshirish uchun ma’lumotlar qanday usulda, qanday qilib to’planadi, shuni aniqlashtirib olish; -ma’lumotlar to’plash; -to’plangan ma’lumotlarni tahlil qilish va qayta ishlash; -xulosa ba bo shqalar [16] .
Amaliy geografiyaning tadqiqot usullariga quyidagilar kiradi: sistemali, ekologik, landshaft va ushbu usullarni yondashuv deb atash ham mumkin. Geografik tadqiqot usullari miqdoriy (sistemali,statistik va matematik modellashtirirsh) va sifat (kuzatish, tajriba) kabi turlarga bo’linadi [17] Sistemali usul (yondashuv). Mazkur usulda o'rganilayotgan hudud ma'lum bir sistema sifatida qaraladi. Bu sistema esa bir-biri bilan bog'langan qator kichik sistemalardan iborat bo'ladi, ekologik usul (yondoshuv). Ushbu usulda ma'lum bir hudud yoki muammo o'rganilayotganda, unga tirik mavjudotlaming (o'simlik va hayvonot dunyosi), insonning atrof-muhit bilan bo'ladigan o'zaro aloqalari nuqtayi nazaridan qaraladi. Landshaft usuli (yondashuvi). Mazkur usul qo’llanganda, hudud ma'lum bir landshaft turlariga bo'lib o'rganiladi. . - . Iqtisodiy usul (yondashuv). Bu usulda aniq matematik-statistik hisobla shlar orqali tabiiy sharoitga, tabiiy resurslarga, aholi va xo'jalik korxonalariga baho beriladi hamda ularning o'zgarishi bashorat qilinadi. Masalan, aholi sonining o'sishi yoki kamayishi va h.k. Amaliy geografiya muhandislik geologiyasi, amaliy landshaftshunoslik fanlariga yaqin turadi, ularning tajriba va ilmiy yutuqlaridan foydalanadi. Shu bilan birgalikda, bu fan tomonidan ishlab chiqilgan ilmiy usullardan tabiatni muhofaza qilishda,atrof-muhitning tabiiy va sun'iy omillar ta'sirida o'zgarishini ba shorat qili
59
shda bo shqa fanlar ham keng foydalanadi. ___________________________________________________- 16 Nicholas Clifford, shaun French and Gill Valentine. Key Methods in Geography, 34-page 17 Nicholas Clifford, shaun French and Gill Valentine. Key Methods in Geography, 8-page
Amaliy geografiya fani bugungi kunda insoniyat uchun muhim ahamiyatga ega bo'lgan tabiiy va ijtimoiy muhitning o'zgarishi va uni yahshilashning umumsayyoraviy, mintaqaviy va mahalliy muammolari bilan shug'ullanadi. Hozirgi paytda amaliy geografiyaning ilmiy yutuqlaridan inson uchun qulay
ekologik sharoitlar yaratishda keng foydalanilmoqda. Natijada "ozon "tuynugi"ning maydoni qisqarib bormoqda, yo'qolib ketish arafasida turgan ko'plab o'simlik va hayvonlar saqlab qolinmoqda, ifloslangan daryo va ko'llar suvi tozalanib bormoqda. Sanoatning rivojlantirish natijasida buzilgan va ifloslangan landshaftlarni qayta tiklashning ilmiy asoslari ishlab chiqilmoqda. Amaliy geografiya tabiiy resurslardan foydalanishning ilmiy asoslarini ishlab chiqish, tabiat va jamiyatning o'zaro ta'sirini yahshilash, tabiiy ofatlarning oldini olish, hududlarning rivojlantirishni bashoratlash, yirik loyihalarni ekspertiza qilishning geografik-ekologik asoslab berish muammolarini hal etmoqda. Bu esa amaliy geografiya fanining yirik davlatlar va dunyo ahamiyatiga ega bo'lgan muammolarni yechishdagi ishtiroki ortib borishiga sabab bo'lmoqda. Muhandislik geografiyasi inson bilan tabiat o'rtasidagi o'zaro ta'sir natijasida vujudga kelishi mumkin bo'lgan oqibatlami baholash va bashorat qilish hamda ularning oldini olish muammolari bilan shug'ullanadi. Muhandis-geografik tadqiqotlar qurilish loyihalarini amalga oshirishda asos
bo'lib xizmat qiladi. Muhandis-geografik tadqiqotlar asosan sanoat korxonalarini joylashtirishda, gidrotexnik inshootlarni (kanallar, to'g'onlar, suv omborlari va h.k.), yo'llarni loyihalashda, foydali qazilma konlarini qidirishda olib boriladi Muhandislik geografiyasi inson bilan tabiat o'rtasidagi o'zaro ta'sir natijasida vujudga kelishi mumkin bo'lgan oqibatlarni baholash va bashorat qilish hamda ularning oldini olish muammolari bilan shug'ullanadi.
Tibbiy geografiya geografik muhitning, ya'ni tabiiy va ijtimoiy- tashqii omillarning aholi salomatligiga ta'sirini, kasalliklarning vujudga kelishi va geografik tarqalishini o'rganadi.
Hozirgi paytda tibbiy-geografik tadqiqotlar ikkita yirik yo'nalishda olib borilmoqda. Birinchi yo'nalishda atrof-muhitning inson salomatligiga ta'siri baholanadi va bashorat qilinadi. Ikkinchi yo'nalishda kasalliklarning mahalliy tabiiy o'choqlari aniqlanadi. Bozor munosabatlarigi o’tish ilgari mavjud bo’lgan sotsialistik ishlab chiqarishning qator g’oya va tushunchalaridan qat’iylik bilan voz kechishni talab qiladi. Endigi sharoitda mulkchilikning turli shakllarini vujudga keltirish va shu asosda erkin raqobat muhiti va ko’p qatlamli tashqiot tizimini joriy etish katta aqamiyatga ega. Xususiylashtirish va mulkchilikning nodavlat shakllarini rivojlantirish ko’proq va ildamroq qishloq xo’jaligida amalga oshiriladiki, bu ham bo’lsa mamlakatimiz iqtisodini bozor munosabatlariga o’tishining o’ziga xos xususiyatini ifodalab beradi. . 60
Bozor munosabatlariga o’tish davrida sanoatning ijtimoiy tashqi etish shakllarida sezilarli o’zgarishlar bo’lishi aniq. Jumladan, kontsentratsiya (mujassamlashuv) hozirgi sharoitda keskin o’zgaradi. Bunday o’zgarish bevosita yoki sofholdagi ishlab chiqarish mujassamlashuviga ham, shuningdek, uning hududiy shakliga ham taalluqlidir.
O’tish davrida ixtisoslashuv ham o’zgacha kechadi. Bunda avvalgi tor ixtisoslashuv, «monopoliya»ga, yakka hokimlikka barham beriladi, detal (qism) va texnologik ixtisoslashuv kamayib, predmet ixtisoslashuv rivojlanib boradi. Demak, o’tish davrida hududiy mehnat taqsimoti, ishlab chiqar sh kuchlarini joylashtirish printsiplari ham o’zgaradi, eng muhimi –qaer nimani ishlab chiqarishi, nimaga ixtisoslashuvi bozor, talab bilan bog’liq bo’lib qoladi.
Ixtisoslashuv rayon iqtisodiyotining harakatlantiruvchi kuchidir, u ochiq, erkin iqtisodiyotning vujudga kelishida eng asosiy omildir. Darhaqiqat, ixtisosla shgan sohalar orqaligina korxonalar, viloyat va mamlakatlar o’zaro munasabat qiladilar. Bu mamlakat ichida geo tashqi xavfsizlikni ta’minlashga olib keladi, jahon bozorida esa uning mavqeyini ifodalaydi.
Ixtisoslashuv hamkorlik, kooperatsiya bilan chambarchas bog’liq. Yuqorida ta’kidlaganimizdek, o’tish davri iqtisodiyotida mamlakatlararo, xususan sobiq ittifoqdosh respublikalar orasidagi kooperatsiya ancha buzildi. Mamlakat ichida dastlabki paytlarda har bir korxona, shahar yoki viloyat xo’jaligi ham mustaqil bo’lishga uringanligi tufayli ular o’rtasidagi hamkorlik ham biroz qisqarishi mumkin.
Ishlab chiqarishda detal va texnologik ixtisoslashuvning vaqtincha kamayishi, kooperatsiya jarayonining qisqarishi o’z navbatida kombinatla shuvning rivojlantirishni taqozo etadi. Chindan ham hozirgi sharoitda har qanday yiriklikdagi korxona yoki tashqiot «universal» bo’lishga harakat qilmoqda.
Muhandislik geografiyasi inson bilan tabiat o'rtasidagi o'zaro ta'sir natijasida vujudga kelishi mumkin bo'lgan oqibatlami baholash va bashorat qilish hamda ularning oldini olish muammolari bilan shug'ullanadi . Muhandis-geografik tadqiqotlar qurilish loyihalarini amalga oshirishda asos bo'lib xizmat qiladi. Muhandis-geografik tadqiqotlar asosan sanoat korxonalarini joylashtirishda, gidrotexnik inshootlarni (kanallar, to'g'onlar, suv omborlari va h.k.), yo'llarni loyihalashda, foydali qazilma konlarini qidirishda olib boriladi. Sanoat korxonalarini joylashtirishda muhandis-geografik tadqiqotlar ikki bosqichda o'tkaziladi. Yo'l qurilshini loyihalashda muhandis-geografik tadqiqotlar, asosan relyefning tahliliga yo'naltirilgan bo'ladi. Chunki ko'p hollarda loyihalanayotgan yo'lning yo'nalishini, uzunligini, kengligini, arzon-qimmatligini relyef sharoiti belgilab beradi. shuning uchun yo'llarni loyihalashda relyefning qulayligi, qanday tog' jinslaridan tashqi topganligi, mutlaq balandligi birinchi navbatda tahil qilinadi. Avtomobil yo'llarining qiyaligi 12—15° dan oshmasligi lozim. Baland va qiyaligi yuqori bo'lgan joylarda yo'llar yer osti tunnellari orqali o'tkaziladi. Masalan, To shkent — Andijon avtomobil yo'lining Kamchiq dovonida uzunligi 2,5 km tunnel qazilgan bundan. tashqari, yo'llarni loyihalashda surilmalar, sellar, qorko'chkilari, daryo toshqinlari ham hisobga olinadi. Foydali qazilma konlarini qidirish davomida muhandis-geografik tadqiqotlar 61
ikki yo'nalislida olib boriladi. Birinchi yo'nalishda kon joylashgan hududning tabiiy va iqtisodiy-geografik sharoiti o'rganiladi va baholanadi. Ikkinchi yo'nalishda foydali qazilma konini qazib olish jarayonida atrof-muhitda ro'y beradigan o'zgarishlar bashorat qilinadi (relyef, tuproq, o'simlik, iqlim, ichki suvlari, qishloq xo'jaligi, sanoati, transporti, aholisi va h.k.). Eslab qoling! Muhandislik geografiyasi inson bilan tabiat o'rtasidagi o'zaro ta'sir natijasida vujudga kelishi mumkin bo'lgan oqibatlarni baholash va bashorat qilish hamda ularning oldini olish muammolari bilan shug'ullanadi. Tabiiy geografik jarayonlar deb, tabiiy va sun'iy omillar ta'sirida sodir bo'ladigan jarayonlarga aytiladi. Amaliy landshaftshunoslikning tub mohiyatii xalq ho`jaligining turli hil amaliy maqsadlarini xal etishda landshaft haqidagi ta`limotning nazariy tamoyillari va usullaridan foydalanish va tatbiq etishdan iboratdir. Landshaftshunoslikning amaliy jixatlaridan biri, asosan xalq ho`jaligining u yoki bu tarmogi talablaridan kelib chiqqan holda landshaftlarni ta`riflovchi turli ma`lumotlar bilan ta`minlab turishdir. Masalan, landshaft haritalari tabiiy geografik rivojlantirish natijalari landshaftlarning batafsil ta`rifi va xakozolar kiradi. Landshaftlarga ta`luqli ma`lumotlarni amaliyotga tadbiq qilishning yana bir turi landshaftlarni xalq ho`jaligining ma`lum tarmoqlari maqsadlarida baholash bo`lishi mumkin. U ayniqsa qishloq ho`jaligi maqsadlarida yo’l qurilishi, shahar qurilishi sogliqni saqlash yoki rekreatsiya maqsadlarida qilingan ishlarda yaqqol ko’zga tashlanadi. Landshaftlarga taaluqli ma`lumotlarni amaliyotga tadbiq qilish jarayonida landshaftlarning ma`lum bir maqsadni kuzlagan holda guruxlarga birlashtirish ya`ni landshaft turlarini aniqlash zaruriyati tugiladi. Ularni xalq ho`jaligining u yoki bu tarmogini rivojlantirish maqsadlaridan kelib chiqqan xolda inson tomonidan amalga oshiriladigan tadbir (inshoot qurilish, melioratsiya, agrotexnika va xokazo) larga qanday reaktsiya berishiga qarab ayrim guruxlarga birlashtirish landshaftlarni amaliy jixatidan baholanishni osonlashtiradi. Yana bir narsani ta`kidlab quymoq kerakki zalvorli ilmiy nazariy landshaft tadqiqotlarning natijalari joylar amaliy jixatidan baholash zarur asos bo`lishi bilan bir qatorda har doim ham ma`lum maqsad uchun zarur bo’lgan ma`lumotlarni beravermaydi. Bunday holda qo’ shimcha tarzda tadqiqotlar dalada o`rganish ishlari o’tkazishga tugri keladi A.G. Isachenko 1991 tabiiy muhitni muvofiqlashtirish maqsadlarida bajariladigan landshaft tadqiqotlarning ikki qismdan iborat deb kursatadi. 1.Tadqiqotlarning zalvorli qismi geotizmlarning strukturasi va xayotiy faoliyatiga bo’ladigan inson ta`sirini har tomonlama tahlil qilish sanaladi. 2.Amaliy qismi esa geotizmlarni muxofaza qilish, yahshilash va oqilona foydalanish bo’yicha amaliy masalalarni echishda zarvorli tadqiqotlardan olingan ma`lumotlarni qullay bilishdir. Mavzuni mustahkamlash uchun savollar:
1. Amaliy geografiyaning maqsadi va vazifalari qanday? 2. Amaliy geografiyada tadqiqod usullarini gapiring? 3. Amaliy geografiyaning ahamiyati qanday? 62
4. Amaliy geografik tadqiqotlarining ahamiyati ? 5.Sanoat korxonalarini joylashtirishda amaliy geografiyaning o’rni?. 6.Injener-geografik va gidrogeologik izlanishlar usullariga baho bering?. 7.Landshaft arxitekturasi xaqida gapiring?. Yüklə 0,5 Mb. Dostları ilə paylaş:
|