16
II.Bob.Maktabgacha tarbiya yoshida rivojlantiruvchi va psixokorreksion ishlarni
tashkil etish
Psixologik ishlar majmuasi ukuvchilarni maktab, kollej va litseylarda ukitish
davomida psixologik-pedagogik jixatdan chukurrok urganishga yunaltirilgan bulib, ularning
individual xususiyatlarini, ta’lim va tarbiyasidagi nuksonlarining sababini aniklashga
muljallangandir. Diagnostik va korreksion ishlar guruxiy yoki yakka tartibda (individual tarzda)
utkaziladi. Bu asnoda amaliy psixolog kuyidagi yakkol vazifalarni bajaradi:- Yosh davr
tarakkiyotining muayyan mezonlariga muvofiqligini aniklash maqsadida psixolog bolalar,
ukuvchilar, maxsus maktab va bilim yurti tinglovchilarini, oliy ukuv yurti talabalarini psixologik
tekshiruvdan utkazadi, ularning kamolot darajalarini belgilaydi. ukituvchilarning kasbiy
yarokligi va layokatini diagnostika kiladi, ularning shaxs xislatlari, irodaviy sifatlari, xis-
tuygulari, uz-uzini boshqarish imkoniyati, intellektual (akliy) darajasi va pedagogik kobiliyatini
tekshiradi;
17
Psixolog ukuvchilar va talabalarning psixologik xususiyatlari, ularning kizikish, mayl, ilk
iktidorligi kabilarni urganadi, ularga yakkaxol (individual) munosabat va yondashishni yulga
kuyadi, mutaxassis va yetuk shaxs sifatida shakllanishiga muayyan yordam kursatadi, trening
(maxsus mashk) utkazadi. Maktabgacha yoshdagi bolalar, ukuvchilar, xunar-kasb bilim yurti
tinglovchilari, yangi tipdagi maktab ukuvchilari, oliy ukuv yurti talablarida uchraydigan ukuv
malakalari va ko’nikmalarini egallashdagi nuksonlar, xulyo-atvordagi kamchiliklar, akliy
tarakkiyot va shaxs fazilatlaridagi buzilishlar sabablarini diagnostika kiladi. Bolalarning voyaga
yetgan odamlar va uz tengkurlari (tengdoshlari) bilan muomalasi xususiyatini tekshiradi.
Ularning etnokiyofasi va etnomadaniyati xususiyatini hisobga olgan holda psixofiziologik
metodikalarni muayyan sharoitga moslashtiradi (adaptatsiyalashtiradi). Boshqa soxaning
mutaxassislari bilan birgalikda ruxiy rivojlanishdagi nuksonlar xilma-xilligini hisobga olib,
tabakalashgan differensial diagnostikani amalga oshiriladi;
-Nuksonlarning tibbiy va defektologik tabiatni aniklaydi;
-Deviant (konunbuzarlik) aksil ijtimoiy xulk-atvor sabablari va ularning shakllarini
belgilaydi;
-Giyoxvandlik, taksikomanlik, alkogolizm, ugirlik, daydilikning ijtimoiy-psixologik
ildizlarini tekshiradi, ularning omillarini taxlil kiladi va boshqalar.
-Raxbar kadrlar va ukituvchilarning kasbga yarokliligini ilmiy asosda tekshirish va anik
tavsiyanomalar ishlab chiqish.
-Oliy maktab xodimlari sinov (adaptatsiya) muddatini (stajer, yosh mutaxassis, ukituvchi,
aspirant va boshqalarni) urganish va amaliy kursatmalar berish.
-Ish yuritish, saylov, saralash, tanlov, kabul bo’yicha ilmiy-psixologik prognoz qilish,
sodir bulishi mumkin bulgan xavfdan ma’muriyatni ogox etish. Attestatsiya, ijtimoiy talab va
buyurtmalar yuzasidan ijtimoiy-psixologik axborotlar tuplash va ularni umumlashtirib, tavsiya
yaratish.
-Chet el muassasalri bilan aloqa qilish, kadrlarning malakasini oshirish, ularning
intellektual potensialini aniklash, fan va texnikani rivojlantirish imkoniyati, oliy maktabning
nufuzi tugrisida materiallar tuplash, ularni psixologik jixatdan taxlil qilish va maslaxatlar berish
va
ukuv kullanmalarining sifati, kitobxonlilik muammosi, xodimlar, talabalarning davlat mulkiga
munosabati xakida ma’lumotlar tuplash va ularni umumlashtirish, ma’muriyatiga va kasaba
18
uyushmasiga axborot tayyorlash.
Yotokxonalarda ukuvchilar va talabalarning talabi, extiyoji, kizikishi, ijtimoiy karashlari, nuktai
nazari (pozitsiyasi), maslagi, turmushga nisbatan munosabati tugrisida ma’lumotlar tuplash va
ularning faolligini oshirish yuzasidan tavsiyalar ishlab chiqish.
-Maktab xodimlari, ukituvchilar va talabalarning ekologik, iktisodiy, siyosiy,
etnopsixologik bilimlari saviyasini tekshirish va mustakillikni mustaxkamlash imkoniyatini
urganish, vatanparvarlik xis-tuygularini shakllantirish maqsadida tadbirlar tizimini ishlab
chiqish.
-An’anaviy ta’lim va tarbiya metodlarining yutugi xamda kamchiliklarini tadqiqot qilish,
innovatsion, faol uslublar samaradorligini amaliyotda sinab kurish, ukuvchilarning ularga
nisbatan munosabatini aniklash va ana shularga asosan ukitishni individuallashtirish,
tabakalashtirish bo’yicha ukuv-uslubiy kursatmalar tavsiya qilish.
-Iktidorli ukuvchilar, talabalar, yosh mutaxassislar, aspirantlarni tanlashda ishtirok qilish,
ilmiy-psixologik tavsiyalar ishlab chiqish va shunga asoslanib ularga nafakalar belgilash.
-ukuvchilar, ukituvchilar, xodimlar, talabalar ijodiy faoliyati maxsuldorligi, tugaraklar
faolligini kutarishning tadbirlarini ishlab chiqish, ularning imkoniyatlarini tekshirish, kasb
maxoratini egallash bo’yicha musobakalar, munozaralar tashkil qilish va ularning maxsuli
tugrisida bashorat (prognoz) qilish.
-ukuvchilar, ukituvchilar, xodimlar, talabalar o’rtasida bush vaktni taksimlash va undan
omilkorlik bilan foydalanish muammosini ijtimoiy-psixologik nuktai nazaridan tekshirish va
bush vaktni maqsadga muvofiq tashkil qilish yullari xamda ulardan etnopsixologik bilimlar,
ma’naviy kadriyatlarni egallashda foydalanish imkoniyatini psixologik jixatdan taxlil qilish.
-Maktab ukuvchilari, ukituvchilari, xodimlari va talabalarida davlat mablagini tejash
tuygusini aniklash, tejamkorlik, mol-mulkni asrash xissini, noxush kechinmalarni jamoa orasida
yoppasiga tekshirish, ularda mexnatni kadrlash burchini shakllantirish bo’yicha tadbirlar ishlab
chiqish, milliy gurur, millatlararo munosabatlar madaniyatini tarkib toptirish majmuasini ishlab
chiqish.
-ukuvchilar, ukituvchilar va maktab xodimlari, talabalarda ishbilarmonlik kobiliyatini
rivojlantirish yuzasidan ilmiy-psixologik dastur yaratish xamda uning moddiy boylik ishlab
chiqarishdagi ulushini taxlil qilish.
19
Psixologik xizmatning mazkur yunalishi psixologdan inson shaxsi va individualligini
tarkib toptirish jarayoniga faol ta’sir o’tkazishni takozo kiladi. Halq ta’limi tizimidagi
psixologning vazifasi psixologik xizmatni muayyan koida, mezonga asoslanib tashkil qilishdan
iborat bulib, yosh davr xususiyatlariga binoan (bolalar, ukuvchilar, talabalar) psixikaning
rivojlanishi, shaxsning shakllanishi qonuniyatlarini amaliyotga tatbik etish, ukituvchilar
jamoasiga
bolalar,
ukuvchilar
va
talabalar
ta’lim-tarbiyasini
individuallashtirishda
yordamlashish, ularning kobiliyati, maylining darajasiga karab ukituvchilarga korreksion
(tuzatish) ishlarini amalga oshirishda kursatmalar berish. Psixologik xizmatning ushbu
yunalishida aloxida ahamiyat kasb etadigan narsa – bu bolalar, ukuvchilar, talabalar usishida
(rivojlanishida) kechiqish (orkada kolish), ularda xulkning buzilishi, ta’limda uzlashtirishning
yomonlashuvi hisoblanadi: psixolog bolalar, ukuvchilar, talabalarning yosh xususiyatlarini
xamda jadal rivojlanishini hisobga oluvchi, ular psixikasining barcha jabxalarini kamrab oluvchi
dinamik tarakkiyotga kafolat beruvchi dastur ishlab chiqarishga butun faoliyatini yunaltiradi,
ijtimoiy usish talabiga javob beruvchi, umuminsoniy, etnopsixologik qonuniyatlar muxitida
kamolotga intiluvchi shaxsni tarkib toptirishni bosh maqsad deb tanlaydi.
Amaliy psixolog bolalar, ukuvchilar, talabalarning psixik tarakkiyotidagi, xulki va
muomalasidagi nuksonlar xamda kamchiliklarni asta-sekin tuzatish, korreksiya qilish dasturini
ishlab chikadi va amaliyotga uni tatbik etadi. Buning uchun ular bilan maxsus mashgulotlar,
buzilishni kamaytirish mashklarini utkazadi, ijodiy (kreativ) kobiliyatlarni ustirish maqsadida
treninglar olib boradi.
Rivojlantiruvchi va psixokorreksion ishlar psixolog tomonidan xar xil shakllarda,
vaziyatlarda va xolatlarda tashkil kilinadi:
a) amaliy psixologning maxsus ishi, mashguloti ayrim bolalar, ukuvchilar va talabalar bilan
aloxida utkazilishi rejalashtiriladi;
b) psixologlarning boshqa bir faoliyati maxsus ravishda amalga oshirilib, bolalar, ukuvchilar,
talabalar guruxlariga tarbiyaviy ta’sir o’tkazishga yunaltirilgan buladi;
v) ota-onalar, pedagogik jamoa ishtirokida tarbiyaviy tadbirlar tarzida mashgulotlar olib borish
nazarda tutiladi.
Rivojlantiruvchi va psixokorreksion ishlar dasturini shunday tuzish kerakki, unda
korreksion ishga jalb kilinuvchilar guruxining kadriyatga yunalganligi, etnopsixologik va
etnomadaniyat xususiyatlari uz aksini topsin: dasturni halq, etnos, millat, elat tarixi, an’analari,
rasm-rusumlari, udumi, odati, stereotipi kabilarni hisobga olgan holda tuzish maqsadga muvofiq,
20
xunar-texnika bilim yurtlari ukuvchilari bilan murabbiylar o’rtasidagi nomutanosiblikni yukotish
maqsadida maxsus mashgulotlar o’tkazish: ulardagi ukishdan, ijtimoiy muxitdan, egallagan
urnidan, mavkeidan konikmaslik xissini kamaytirish uchun trening, ishchanlik uyinlari,
psixodramadan foydalaniladi, emotsional zurikishning oldini olish va uni kamaytirish niyatida
maxsus xonalar jixozlash (xona jaxon standartlariga javob berishi, boshqaruv pulti, ekran
vositalari, audiotrening, sotsial trening, texnik vositalariga, ilmiy-amaliy metodikalarga ega
bulishi lozim).
Korreksion ishlar ma’lum tartibda, ilmiy tanlov asosida, muayyan seans bo’yicha
utkazilishi shart. Bunda emotsional zurikishga uchragan shaxs millati, yoshi, jinsi, individual-
tipologik xususiyati, ta’sirlanish darajasi hisobga olinishi kerak; tuzatish ishlari mashgulot,
faoliyat, kasb xususiyatiga mos, mutanosib bulishi ta’sir o’tkazish samaradorligini oshiradi; unda
yapon uslublarini kullash xam zarur ma’lumotlar tuplash va tanglikni yukotish imkonini
yaratadi.
Xal qilishning psixologik shartlari, ta’lim –tarbiyadagi nuksonlarning oldini olish
omillari, yullari yuzasidan yordam kursatish zarur. Bolalar, ukuvchilar, talabalarning shaxsiy
muammolarini xal qilishda baxoli kudrat kumak berishi darkor. Ota-onalarga tarbiyaviy ishlarni
amalga oshirishda maslaxatlar berish, nizoli vaziyat va psixologik xolatlarni birgalikda taxlil
qilish va amaliy tavsiyalar beriladi. Ota-onalarga farzandlarning tibbiy yordamga muxtojligi yoki
boshqa muassasalarga murojaat qilish zaruriyat ekanligini yuysak pedagogik odob bilan
tushuntirish, berilayotgan kursatmalarga ularni ishontirishi shart.
Barcha koidalarga va tasdiklangan xujjatlarga rioya kilingan holda utkaziladigan ishlarni kayd
qilish va belgilashi lozim.
Uz faoliyatining (yutuk, nukson, nizo, xamkorlik) natijalari yuzasidan yukori
tashkilotlarga uz muddatida axborot berib borishi, kabul kilingan hisobot shakllariga xech
ogishmasdan rioya qilishi kerak. Bogcha, maktab, yangi tipdagi ukuv yurti va oliy ukuv
yurtlarida maxsus talablarga javob beruvchi, jixozlangan psixologik kabinetni tashkil qilishi
maqsadga muvofiq. Amaliy psixologlarning seminarlari va ilmiy-amaliy anjumanlarida faol
ishtirok qilishi kerak. Uzbekiston Respublikasining mafkurasiga, Konstitutsiyasiga, ijtimoiy,
etnopsixologik, axlok-odob koidalariga zid bulgan tekshirishlar utkazmasligi kerak. Bolalar,
ukuvchilar va talabalar tanlash komissiyasida katnashishi lozim. Ijtimoiy psixologik xolatlarni
urganishda maxalliy xokimiyatga yordam berish va ommaviy xarakatlarni barkarorlashtirishda
oldingi safda bulishi darkor
Dostları ilə paylaş: |