Ilmiy-metodik jurnali scientific-methodical journal ministry of public education of the
Yüklə 1,2 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Davlatjon MAMATQULOV,
a.avloniy nomidagi xalq ta’limi tizimi rahbar va mutaxassis xodimlarini qayta tayyorlash va malakasini oshirish instituti tayanch doktoranti TA’LIM JARAYONIDA O‘QITUvCHILARNING MA’NAvIY DUNYOQARASHINI RIvOJLANTIRISH OMILLARI Annotatsiya 43 Ma’naviyat va mafkura tushunchalarini tahlil qilishdan oldin eng avvalo, dunyo haqida fikr yuritadagan bo‘lsak, u yagona unsur hosilasi emasligiga amin bo‘lamiz. Uning mohiyati va tuzilish asosini moddiy va nomoddiy unsur (element)lar tashkil etadi. Ta’kidlash kerakki, dunyo asosini tashkil etuvchi bu ikki moddiy (shakl, ta’m, hid, rang va ovozga ega bo‘lgan) va nomoddiy (faqat mazmungagina ega bo‘lgan) unsur- lar o‘rtasida o‘zaro bog‘liqlik bo‘lib, ularni har ikkisining majudligi bilangina dunyo tom ma’noda mukammallik kasb etadi. Ma’naviyat insondagi yaratuvchilik qudratidir, shu qudratni uyg‘otish va hara- katga keltirishga muvaffaq bo‘linsa, barcha ulug‘vor rejalarni amalga oshrish uchun imkon vujudga keladi. Masalaga bugungi jahon taraqqiyotining ilg‘or tamoyillari darajasida yondashilsa, milliy ta’limning eng muhim vazifasi ham ana shu imkonni shakllantirish, ya’ni yosh avlod ruhida yaratuvchilik qudratini uyg‘otib, uni basha- riyat taraqqiyotiga xizmat qiluvchi muayyan o‘zanlar sari yo‘naltira bilish bilan bel- gilanadi. “Ma’naviyat” arabcha so‘z bo‘lib, “ma’no” fe’lidan olingan: ruh, aql, ong, idrok, ruhiy holat, ichki kayfiyat, dadillik, jasorat, xususiyat, mohiyat, g‘amxo‘rlik, qayg‘urish kabi bir necha ma’nolarni anglatadi. Ma’naviyat – odamning ruhiy va aqliy olami yig‘indisidir. U jamiyatning, millatning yoki ayrim bir kishining ichki hayoti, ruhiy kechinmalari, aq- liy qobiliyati, idrokini mujassamlashtiruvchi tushuncha. Ma’naviyat – inson va jamiyat madaniyatining negizi, inson va jamiyat hayoti ma’lum yo‘nalishining bosh omili. U muayyan iqtisodiy-ijtimoiy hayot tizimining shakllanishi, o‘zgarishi yoki inqirozga yuz tutishiga kuchli ta’sir ko‘rsatadi. Ma’naviyat boyib borsa, jamiyat ravnaq etib boradi va aksincha, qashshoqlashsa, jamiyat bora-bora tanazzulga yuz tutadi. Mustaqillik yillari- da mazkur masalaga munosabat tubdan o‘zgarib, uning boyib borishiga kuchli e’tibor berilayotganining boisi ham shunda. Qolaversa, muayyan yoshga kelib to‘g‘ri tarbiyalangan inson (bu yosh har bir in- sonda har xil bo‘lib, u insonning irsiyati, oilaviy muhiti, o‘zlashtirish qobiliyati va boshqa shu kabi omillarga bog‘liq) endilikda nomoddiy unsurlar majmuasi bo‘lmish ma’navi- yatni o‘zida shakllantirish zarurligini anglay boshlaydi. Shu davrdan boshlab ma’na- viyat insonda boshqalarning ta’sirisiz, ixtiyoriy tarzda shakllana boshlaydi. Bu davrda tashqi majburlovning yo‘qligi, jarayonni ongli va ixtiyoriy tarzda kechishi inson hayotida ma’naviyatni shakllanish davri boshlanganligini bildiradi. insonda ma’naviyatni shakl- lantirish yoki shakllanish jarayoni uzoq vaqt davom etadigan, mashaqqatli va murak- kab bo‘lib, bu jarayonni mafkurasiz tasavvur etib bo‘lmaydi. “Mafkura” deganda muayyan ijtimoiy guruh, sinf, millat yoki xalqning dunyoqa- rashini ifodalaydigan ilmiy-falsafiy, ijtimoiy-siyosiy yoki boshqa (masalan, diniy) tomon- dan tizimga solingan g‘oyalar, tamoyil va kategoriyalar yig‘indisi hamda ularning jami- yat hayotiga tatbiq etish yo‘llari, usul va vositalari majmuasi tushuniladi. Mafkuralar ma’no-mohiyatiga ko‘ra, falsafiy, dunyoviy, diniy va boshqa turli ta’li- motlar asosida yaratiladi. Xilma-xil ijtimoiy-siyosiy kuchlar o‘z mafkuralarini yaratishda siyosiy g‘oyalar bilan birga, diniy oqimlar va ilm-fan yutuqlariga tayanadi, ulardan na- zariy asos sifatida foydalanadi. Mafkura asosan, uch tarkibiy qismdan tashkil topadi. Uning ushbu tarkibiy qism- lari: – muayyan tizimga solingan (ilmiy, falsafiy, diniy va boshqa tomondan asoslan- gan) g‘oyalar, kategoriyalar, tamoyillar majmui; |