Dərs vəsaiti II hissə Ai3rhaycan Respublikası Təhsil

M-000906 
700122  - 2002. Sifarişlə 
“Təhsil” EİM, 2001 

---

II hissə 
VII  FƏSİL. İSTEHSALATA MƏSRƏFLƏRİN UÇOTU 
^ L Maliyyə uçotu sistemində istehsalat məsrəfləri rə buraxılmış 
məlısııllarııı maya dəyəri lıaqqıııda informasiya, istehsalata 
məsrəflərin uçotunun vəzifələri. 
Bazar iqtisadiyyatının tətbiqinin sürətləndirilməsi, istehsalın yeni 
texnika  ilə  təchiz  olunması  və  yenidən  qurulması  yaradılmış  istehsal 
potensialından  intensiv  istifadə  edilməsi  və  idarə  etmə  sisteminin 
təkmilləşdirilməsi  əsasında  iqtisadiyyatın  inkişafının  sürət  və 
səmərəliliyini  artırmaqdan  və  bunun  əsasında  xalqın  rifahını  daha  da 
yüksəltməkdən ibarətdir. 
Uçot  və  kalkulyasiyanm  məlumatları,  istehsalın  inkişafı  və 
təkmilləşdirilməsi  üzrə  təşkilati-texniki  tədbirlərin  faktiki  səmərəliliyi 
müəyyən  edilən  zaman,  habelə  müəssisənin  istehsalat  və  maliyyə- 
təsərmfat  fəaliyyətinin  müxtəlif  tərəflərini  qiymətləndirmək  uçun, 
plan-iqtisad və analitik hesablamalar zamanı istifadə olunurlar. 
Faktiki istehsalat məsrəflərinin düzgün və dəqiq uçotu üçün mütləq 
şərt,  ilk  sənədlərin  lazımi  səviyyədə  rəsmiləşdirilməsindən  ibarətdir. 
Mühasibat  uçotunun  xarakterik  xüsusiyyəti  ondan  ibarətdir  ki, 
0
 
təsərrüfat  əməliyatlarmm  ciddi  sənədləşdirilməsinə  əsaslanır. 
Müəssisənin  vəsaitlərinin  sərf  edilməsinə  nəzarət  və  lazımi  üçotun 
təşkili, sənədlərin keyfiyyətindən və düzgünlüyündən asılıdır. İstehsalat 
uçotunun  təşkili,  məhsulun  istehsalına  və  satışına  çəkilən  faktiki 
məsrəflərin tamlığının müəyyən edilməsi zamanı, təsadüfi deyildir ki, 
maddi  qiymətlilərin  sərf  edilməsi  üzrə  və  əmək  haqqının  istifadə 
edilməsi  üzrə  əməliyyatların  rəsmiyyətə  salınmasına  birinci  dərəcəli 
əhəmiyyət  verilir.  Bu  problemin  vacibliyi  onunla  izah  olunur  ki,  ilk 
sənədlərdə  mütləq  hansı  məhsulun  hazırlanmasına  onun  aid  olduğu 
göstərilir.  Bu,  kalkulyasiya  obyekti  olan  məhsulun  müəyyən  növünün 
istehsalına  aid  edilən  məsrəfləri  quraşdırmağa  və  son  nəticədə  onun 
maya dəyərini müəyyən etməyə imkan verir. 
Müəssisədə  ilk  sənədlərin  rəsmiləşdirilməsi  ilə  çoxlu  miqdarda 
işçilər,  fəhlələr,  ustalar,  anbar  işçiləri,  normalaşdırıcılar  və  i.a. 
məşğuldurlar.  Maddi  qiymətlilərin  sərf  edilməsinə  və  əmək  haqqının 
istifadə edilməsinə, onların ilkin sənədlərinin düzgün tərtib 

---

edilməsindən,  üçotun  və  məhsulun  maya  dəyəri  kalkulyasiya 
edilməsinin keyfiyyətindən asılıdır. 
Bununla 
əlaqədar 
olaraq, 
təsəiTÜfat 
vasitələrinə 
və 
əməliyyatlarına 
ilkin 
sənədlərin 
tərtib 
edilməsinə 
və 
rəsmiləşdirilməsinə  görə  məsuliyyət  haqqında  məsələ  prinsipial 
əhəmiyyət daşıyır. Bu təkcə hüquqi problem deyil, həm də, bilavasitə 
icraçının  və  müəssisənin  mühasibat  aparatının  qarşılıqlı  münasibət 
problemidir. 
Onu da qeyd etmək lazımdır ki, uçotun və nəzarətin düzgün təşkil 
edilməsinin əsas şərti, nonnadan kənarləşmam aşkar etmək məqsədilə 
müəyyən  edilmiş  normalarla,  məhsul  istehsalı  porsesin-  dəki  faktiki 
xərcləri  müqayisə  etməkdən  ibarətdir.  Ancaq  faktiki  məsrəlləri 
normativ məsrəflərlə müqayisə etməklə və normalardan kənarlaşmanı 
aşkar  etməklə,  məhsul  istehsalı  prosesində  əmək  vəsaitlərinin,  əmək 
əşyalarının və canlı əməyin düzgün istifadə edilməsi müəyyən edilir. 
İstehslat  məsrəflərinin  mühasibat  uçotunun  qurulmasına  əsas 
istehsalatın təşkili və texnologiyası böyük təsir göstərir. Əsas istehsalat 
dedikdə,  proses  zamanı  əmək  əşyası  məhsula  çevrilir  ki,  həmin 
məhsulun istehsalı üçün müəssisə yaradılır. 
Uçotun qurulmasına istehsalın mürəkkəbliyi böyük təsir göstərir. 
Həqiqətən  də  sadə  istehsallarda  bütün  məsrəflər,  müvafiq  material, 
hesablaşmalar  və  digər  hesablardan,  bilavasitə  köməkçi  və  əsas 
istehsalata silinir. Mürəkkəb istehsallarda isə bilavasitə əsas istehsalat 
və  köməkçi  istehsalat  hesablarına  aid  edilən  məsrəflərin  əhatəsi, 
əhəmiyyətli  dərəcədə  azalır,  bu  zaman  dolayı  yolla  bölüşdürülən 
xərclərin  əhatəsi  bir  qədər  genişlənir  ki,  bu  istehsalata  məsrəflərin 
uçotunun ümumi sxemini mürəkkəbləşdirir. 
Məhsul  istehsalının  hər  hansı  bir  prosesində  əmək  vasitləri  və 
əmək  əşyalərı,  istehsal  vasitləri  kimi  iştirak  edirlər,  əmək  özü  isə 
m.>hsuldar  əmək  kimi  çıxış  edir.  İstehsal  xərclərinə  əmək  vasitələri 
d.'vərinin  bir  hissəsi,  əmək  əşyalarının  tam  dəyəri  və  əmək  həqqı  - 
əməyin  mükafatlandırılması,  işçi  qüvvəsinin  marağının  daha  da 
yüksəldilməsinə təsir göstərə bilən vəsaitləri daxil edirlər. 
İstehsal  tapşırıqlarını  yerinə  yetinnək  üçün  hər  bir  müəssisə 
istehsal  vasitələrinə,  əmək  ehtiyatlarına  və  istehsalat  fəhlələrinin 
müvafiq sayına malik olmalıdır. Sərf edilmiş materialların dəyəri. 

---

hesablanmış  əmək  haqqı  və  istehsal  prosesində  iştirak  edən  əsas 
vəsaitlər  üzrə  həsablanmış  amortizasiya  ayınnaları  əsas  istehsal 
xərclərini təşkil edir. 
İstehsal xərclərinə həmçinin istehsalata xidmət və idarə etmək üzrə 
xərclər,  maşın  və  avadanlıqların  saxlanması  və  istismarı  üzrə  xərclər, 
ümumistehsalat  və  ümumtəsərriıfat  xərcləri,  köməkçi  istehsalat 
sexlərinin  xərcləri,  istehsalata  bilavasitə  aid  edilən  pul  xərcləri, 
kommersiya  xərcləri  və  s.  xərclər  aid  edilir.  Bütün  bu  xərclərin  pulla 
ifadəsi  məhsulun  maya  dəyərini  təşkil  edir.  Bütün  bu  xərclər-  yəni 
məhsul  vahidinin  maya  dəyərinin  hesablanması  prosesi  isə  kal- 
kulyasiya etmə adlanır. Buna görə də təkrar istehsalın səmərəli surətdə 
həyata  keçirilməsi  üçün  məsrəflərin  uçotu  və  maya  dəyəri 
kalkulyasiyasının aparılması böyük əhəmiyyətə malikdir. 
Bütün bu deyilənləri həyata keçinnək üçün istehsal məsrəflərinin 
uçotu  və  məhsulun  maya  dəyəri  kalkulyasiyası  qarşısında  yerinə 
yetirilməsi  vacib  olan  bir  sıra  yeni  vəzifələr  durur.  Bu  vəzifələr 
aşağıdakılardan ibarətdir: 
- faktiki istehsal xərclərini, habelə kommersiya xərclərini və itkiləri 
öz vaxtında uçota almaq; 
- xammal, material, yanacaq və enerjidən,  əmək haqqı fondundan 
düzgün istifadəyə, habelə istehsalı idarəetmək və istehsalata xidmətlər 
üzrə smetada nəzərdə tutulan xərclərə nəzarət etmək; 
-ayrı-ayrı  məhsulların  və  ya  qrup  məmulatların  faktiki  hesabat 
maya dəyəri kalkulyasiyasını tərtib etmək; 
-istehsalda 
istifadə  olunmamış  ehtiyatları  aşkar  eımək, 
təsənüfatsızlığa,  çıxdaş  m  'ilısula  və  boş  dayanmalara  qarşı  mü''”’-izə 
aparmaq; 
-məhsulların istehsalı və satışı ilə əlaqədar olan f 'uiki məsrəfləri öz 
vaxtında tam və düzgün əks etdirmək; 
-istehsal  xərclərinin  uçotunda  və  yaxud  məhsulların  maya 
dəyərinin  kalkulyasiya  edilməsində  uçot  və  kalkulyasiyanın  yeni 
metodlarının,  yəni  normativ,  mərhələ  və  sifariş  metodlarını  tətbiq 
etməkdən və s. ibarətdir. 

---