O’zbekiston Respublikasi Axborot Texnologiyalari va Kommunikatsiyalarini Rivojlantirish Vazirligi Muhammad Al-Xorazmiy Toshkent Axborot Texnologiyalari Unversiteti

Giperonlar.  Keyingi zarralar guruhi  giperonlar  deyiladi. Ularning massalari 2180m

e  

dan 3278m

e

gacha

 

oraliqda

bo‘ladi.

Rezonanslar.  Keyingi   paytlarda   yashash   davrlari   juda   kichik   bo‘lgan   rezonanslar   deb   ataluvchi

zarralar

 

kashf

 

qilindi.

Ularni   bevosita   qayd   qilishning   iloji   bo‘lmay,   vujudga   kelganini   parchalanishida   hosil   bo‘lgan

mahsulotlarga

 

qarab

aniqlanadi.

Umuman   olganda,   dastlabki   paytlarda   bor-yo‘g‘i   bir   nechtagina   va   materiyaning   eng   jajji

g‘ishtchalari

 

deb

hisoblangan elementar zarralar keyinchalik, shu qadar xilma-xil va shu qadar murakkab bo‘lib chiqdi.

Antizarralar.  Birinchi   antizarra–elektronning   antizarrasi   (qarama-qarshi   zarrasi-pozitron  kashf

qilingandan

 

so‘ng,

boshqa   zarralarning   ham   antizarrasi   yo‘qmikan,   degan   savol   tug‘ildi.   Antiproton   1955-yilda   mis

nishonni

 

protonlar

 

bilan

bombardimon qilish natijasida hosil qilindi. 1956- yilda esa antineytron kashf qilindi. Hozirgi paytda

har

 

bir

 

zarraning

 

o‘z

antizarrasi,   ya’ni   massasi   va   spini   teng,   zaryadi   esa   qarama-qarshi   bo‘lgan   zarra   mavjudligi

aniqlangan.

Elektron va protonlarning antizarralari zaryadining ishorasi bilan farq qilsa, neytron va antineytron

xususiy

 

magnit

---

momentlarining   ishorasi   bilan   farq   qiladi.   Zaryadsiz   zarralar   foton,  



 

0

-mezonlarning   o‘zlari   va

antizarralarining

 

fizik

xossalari

 

bir

 

xil.

Antizarralar to‘g‘risida ma’lumotga ega bo‘lgandan keyin o‘quvchida zarra va antizarra uchrashib

qolsa

 

nima

bo‘ladi, degan savol tug‘ilishi tabiiy. Ushbu savolga javobni keyingi satrlarda topasiz.

2. 

Modda va maydonning bir-biriga aylanishi.

Elektronning o‘z antizarrasi-pozitron bilan uchrashuvi ularning

elektromagnit nurlanish kvantiga aylanishiga va energiya ajralishiga olib keladi. Bu hodisa

annigilatsiya deyiladi:

e

-

+e

+



2



 

.

Nafaqat elektron va pozitron, balki barcha zarralar ham o‘z antizarralari bilan 

uchrashganda annigilatsiyaga kirishadi.

Boshqacha aytganda, ular elektromagnit maydon kvantlariga (fotonlarga) aylanadi.

Ushbu holda annigilatsiya so‘zi uncha qulay tanlanmagan. Chunki u lotincha «yo‘qolish» 

degan ma’noni anglatadi.

Aslida esa zarra va antizarra uchrashganda hech qanday yo‘qolish ro‘y bermaydi. Barcha 

saqlanish qonunlari to‘la

bajariladi. Materiya modda ko‘rinishidan elektromagnit maydon kvantlari ko‘rinishiga 

o‘tadi, xolos.

Energiyasi elektron va pozitronning tinchlikdagi energiyalari yigindisidan katta bo‘lgan 



 

-

kvant

E



 



 

2m

0

c

2 



1,02MeV yadroning yonidan o‘tganida elektron-pozitron juftligiga aylanishi 

mumkin:



 



 

e

-

+e

+

.

Elektron-pozitron juftligining paydo bo‘lishi va ularning annigilatsiyasi materiyaning ikki 

---

shakli (modda va maydon)

o‘zaro bir-biriga aylanishlarini ko‘rsatadi.

3.  

Elementar zarralar ta’sirlashuvining turlari

Zamonaviy tasavvurlarga ko‘ra, tabiatda to‘rt xil fundamental

ta’sirlashuv mavjud. Bular kuchli, elektromagnit, kuchsiz va gravitatsion 

ta’sirlashuvlardir. Bu ta’sirlashuvlarning har

birini amalga oshiruvchi zarralar va har biriga mos keluvchi o‘z maydonlari 

mavjud. 

1)Adronlar–barcha turdagi

fundamental ta’sirlashuvlarda ishtirok etadilar. Bu sinfga barionlar va 



 

-

mezonlar kiradi. Barionlar+1 barion zaryadiga,

antizarralari esa-1 barion zaryadiga ega. Mezonlarning barion zaryadi nolga 

teng. Barionlarning spini yarim sonli,

mezonlarniki esa butun son. Nuklonlar va nuklonlarga bo‘linadigan og‘irroq 

zarralar ham barionlarga kiradi. Massasi

nuklonning massasidan katta bo‘lgan barionlarga giperonlar deyiladi.

2)Leptonlar–kuchli ta’sirlashuvdan boshqa har uchchala ta’sirlashuvlarga ham 

ishtirok etadi. Leptonlar (“leptos”

yunoncha-yengil) elektronlar, pozitronlar, 



 

-mezonlar va neytrinolardir. 

Leptonlar+1 lepton zaryadiga, antizarralari esa-

1lepton zaryadiga ega.

3)Fotonlar–gravitasion va elektromagnit ta’sirlashuvlarga ishtirok etadigan 

zarralar.

4)Gravitonlar–faqat gravitatsion ta’sirlashuvda ishtrok etadi deb hisoblanuvchi 

zarralar. Garchi oxirgi tajribalar

gravitatsion to‘lqinlarni qayd etishayotgan bo‘lsa-da gravitonlarning mavjudligi 

oxirigacha tasdiqlanmagan.

Barcha elementar zarralar bir-birlariga aylanib turishadi va bu aylanishlar ular 

mavjudligining asosiy omili bo‘lib

hisoblanadi.

1964-yilda Amerikalik fiziklar M.Gel-Man va J.Sveyglar kvarklar-deb ataluvchi 

faraziy zarralar mavjudligini

bashorat qilishdi. Ularning fikricha adronlar kvarklardan tashkil topgan. Hozirgi 

kunda ularning mavjudligini tasdiqlovchi

tajriba natijalari mavjud.

---

4 .

 Nuklonlarning kvarklardan tuzilishi

Zamonaviy nazariyalarga muvofiq yettita asosiy zarralar mavjud bo‘lib qolganlarini ulardan 

tuzish mumkin.Bular

kvark, antikvrak, glyuon, graviton va uchta xigson.

Leptonlar va kvarklar yanada maydaroq zarralardan tashkil topgan degan nazariyalar ham yo‘q 

emas.

Hozirgi paytda olimlarning asosiy diqqati elementar zarralarning “Standart modeli” ga 

qaratilgan. Ayniqsa, 2012

yil 4 iyulda Xiggs Bozoni kashf qilingani haqidagi ma’lumotlar e’lon qilingandan so‘ng bu 

modelga qiziqish yanada

kuchaydi.

Shu bilan birga “Standart model” da faqat uchta: kuchli, kuchsiz va elektromagnit 

ta’sirlashuvlargina birlashtirilib,

to‘rtinchi gravitatsion ta’sirlashuv qaralmaydi.