ZabiTƏ teymurlu

Azərbaycan dilinin dialekt leksikası 

 
97
 

 
Ən qədim leksik vahid olan bay sözünə sözdüzəldici şəkilçi ar-
tırmaqla düzəltmə feillər yaranmışdır. Məsələn: Gəncə dialektində 
baylandırmax sözü “kökəltmək” mənasında işlənib: Atdarı laf baylan-
dırıfsan. Baylaşmax sözü isə həmin dialektdə “kökəlmək” mənasını 
ifadə edir: Atdarı biyil yazda birki ay xama buraxdıx, yaxşı baylaşmış-
dılar (7, 44). Bu söz Azərbaycan dilinin Qazax dialektində mürəkkəb 
feil tərkibində də saxlanmışdır: Səni göröm balaların bay olsun (4, 53). 
Baylamax. Bu leksik vahid Azərbaycan dili şivəsində (Başke-
çid) “ürəyi keçmək, özündən getmək” mənasında işlənir (7, 44).  
Türk ədəbi dilində bayılmak sözü “hərəkət qabiliyyətini itirə-
rək özündən getmək, ürəyi keçmək” mənasını ifadə edir (75, 121): 
İslam Bey bayılır, Zekiyenin kucağına düşer  (Namık  Kemal).  Bayıl-
mak sözü  türk  mənşəli  olub baymak  (inandırılmak,  qayğılanmak, 
sıxılmaq) sözündən bay-ı-l-mak/bayılmak (qayğılanmaq, sıxıntıya 
düşmək, kədərlənmək) sözü əmələ gəlmişdir. Məna genişləməsi ilə 
“özündən keçmək, gücü azalmaq, sehirlənmiş kimi olmaq, bir əşya-
ya qarşı çox istəkli olmaq” anlamlarını ifadə edir (80, 79). “Yeni ta-
rama  sözlüyü”ndə  bayılmaq  sözünün  “həyəcanlanmaq,  üzülmək” 
mənaları qeyd olunub (103, 28). Türk dilinin şivələrində bay- vari-
antı da işlənir. Məs: Tatlı elmayı hiç yiyemem, içimi bayar (69, 307). 
Bellətmək. Bu söz Azərbaycan dilinin dialekt leksikasında (Ucar) 
“göstərmək” mənasında işlənir: Mən sənin şəkilu: Həsənə də bellət-
dim (7, 46). 
Türk ədəbi dilində belletmek leksik vahidinin mənası “əzbərlə-
məsinə, öyrənməsinə kömək etmək”dir (75, 129):  Çünkü Kemal Bey 
bedi kitaplarından (...) nazariyeler belleten bir muallim değil (Reşat 
N. Güntekin) (68, 326). “Türk dilinin etimoloji lüğəti”ndə bellemek 
sözünün etimoloji inkişafı aşağıdakı kimi verilmişdir:  bel (əlamət, 
damğa, iz) sözündən bel-le-mek/bellemek (hafizədə izi qalmaq, hafi-
zəyə damğasını vurmaq, öyrənmək, başda, könüldə tutmaq, alınanı 
qorumaq) (80, 84). 
Boğazdamax. Azərbaycan dili şivəsində (Daşkəsən) “boğazın-
dan tutub başını kəsmək” mənasında işlənir: Pıçaxnan qoyunu bo-
ğazdeyrıx (7, 60). 

---