D. R. Abdikarimova, G. M. Bekimbetova
BOZOR BAHOSINING QO‘LLANISH SOHASI
Yüklə 0,77 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
7.2. BOZOR BAHOSINING QO‘LLANISH SOHASI
Bozor qiymati – har bir tomon yetarli ma’lumotga ega bo‘lgan, rejali va ixtiyoriy ravishda harakat qiladigan tegishli marketing tadqiqotlari amalga oshirilganidan keyingi tijoriy bitim (kelishuv) natijasida baholash sanasida manfaatdor sotuvchi tomonidan manfaatdor xaridorga aktivning sotilishi sodir bo‘lgan hisob-kitob pul summasi. «Mol-mulk»ka turlicha ta’rif berish mumkin. Ushbu ta’rifning har bir unsuri o‘z tushuncha doiralariga ega: 116 «Hisob-kitob pul summasi...» tijorat bozor bitimida (kelishuvida) aktiv uchun to‘lanishi mumkin bo‘lgan pulda (odatda, milliy valuta – so‘mda) ifodalangan narxga tegishli bo‘ladi. Bozor qiymatini aniqlashdagi mavjud shart-sharoitlarga amal qilishda baholash sanasida bozorda oqilona mulohazalarga ko‘ra olinishi mumkin bo‘lgan ehtimolli narx bozor qiymatining o‘lchovi bo‘lib hisoblanadi. Mazkur narx – sotuvchi uchun, oqilona mulohazalarga ko‘ra, erishish mumkin bo‘lgan eng yaxshi hamda xaridor uchun oqilona mulohazalarga ko‘ra, erishish mumkin bo‘lgan afzalroq narxdir. Xususan, mazkur narxni aniqlashda moliyalashtirishning o‘ziga xos bo‘lmagan shakli, mol-mulkni qaytadan ijaraga olish bilan sotish, mazkur bitimga (kelishuvga) jalb etilgan tomonlarning birortasi tomonidan taqdim etiladigan maxsus kompensatsiya va chegirmalar yoki «Maxsus qiymat» (ta’rifi 3-sonli Mulkni baholash milliy standartida keltiriladi)ning har qanday unsuri kabi bitimning (kelishuvning) o‘ziga xos shart-sharoitlari yoki holatlari hisobiga oshirilgan yoki pasaytirilgan narxlar hisobga olinmaydi. «...u uchun aktivni ayirboshlash mumkin bo‘lgan...» aktiv qiymati oldindan aniqlanmagan yoki haqiqiy savdo narxi emas, balki ko‘zda tutilgan miqdor hisoblangan holatni ifodalaydi. Bozor qiymati ta’rifiga kiruvchi boshqa barcha shart-sharoitlarga rioya qilishda baholash sanasida bozorda kutilayotgan bitimni (kelishuvni) amalga oshirish narxidir. «...baholash sanasiga...» bozor qiymatining ko‘zda tutilgan miqdori aniq sanaga tegishli bo‘lishi talabini ifodalaydi. Bozor va bozordagi shart-sharoitlar o‘zgarishi mumkinligi sababli, ko‘zda tutilayotgan qiymat boshqa vaqtda xato yoki haqiqatga muvofiq kelmasligi mumkin. Baholash natijalari baholashning o‘tgan yoki kelgusi sanasida emas, balki haqiqiy sanasida bozorning joriy holati va shart- sharoitlarini aks ettiradi. Ta’rif, shuningdek, aktivning qo‘ldan qo‘lga o‘tishi va bitimning (kelishuvning) tuzilishi narxlarning hech bir o‘zgarishsiz bir vaqtda sodir bo‘lishini, boshqa holatda esa 117 ular bozor qiymatidagi bitimda (kelishuvda) bo‘lishi mumkinligini ko‘zda tutadi. «...manfaatdor xaridorga...» xarid qilishga sabab bo‘lgan, biroq bunga hech narcha majbur qilmayotgan shaxsga tegishlidir. Bunday xaridor xarid qilishga shoshilmaydi va har qanday narxni to‘lashga moyil emas. Bundan tashqari, u mavjud bo‘lishini ko‘rsatish, oldindan ko‘rish mumkin bo‘lmagan tasavvur yoki gipotetik bozorning emas, balki joriy bozorning haqiqat va umidlariga muvofiq ravishda harakat qilgan holda xaridni amalga oshiradi. Ko‘zda tutilayotgan xaridor bozor talab qiladigan narxdan yuqori narxni to‘lamaydi. Aktivning amaldagi egasi ham mazkur «bozor»ni tashkil etuvchilar qatoriga kiradi. Baholovchi bozor shart-sharoitlariga nisbatan haqiqatdan uzoq taxminlar qilishi yoki oqilona mulohazalarga ko‘ra bozor qiymatining erishish mumkin bo‘lgan darajasidan yuqori darajani ko‘zda tutishi mumkin emas. «...manfaatdor sotuvchi tomonidan...» sotishga majbur qilinmayotgan yoki istalgan narxga sotishga yoki ayni vaqtda bozorda oqilona hisoblangan narxni ma’qullashga tayyor bo‘lmagan xaridor ko‘zda tutiladi. Ushbu narx qanday bo‘lishidan qat’i nazar, tegishli marketing tadqiqotlari o‘tkazilganidan so‘ng aktivlarning ochiq bozorda maksimal bo‘lishi mumkin bo‘lgan narxda bozor sharoitlarida sotilishi manfaatdor sotuvchining sababi bo‘lib hisoblanadi. Aktivning haqiqiy mulkdorining amaldagi holati e’tiborga olinmaydi, chunki «manfaatdor sotuvchi» – bu gipotetik (taxminiy) mulkdordir. «...tijoriy bitim (kelishuv) natijasida...» tomonlar o‘rtasida narx darajasini bozor uchun xos bo‘lmagan yoki maxsus qiymat unsurlarining mavjudligi sababli yuqori narxga aylantiruvchi biror o‘ziga xos yoki maxsus o‘zaro munosabatlarning (masalan, bosh va sho‘ba kompaniyalari yoki uy egasi va ijarachi o‘rtasidagi munosabatlar) mavjud emasligini ifodalaydi. Ko‘zda tutiladiki, bozor qiymati bo‘yicha bitim (kelishuv) biror munosabatlar bilan o‘zaro bog‘liq bo‘lmagan tomonlar o‘rtasida amalga oshirilishi 118 lozim bo‘lib, tomonlarning har biri mustaqil harakat qilishi lozim. «...tegishli marketing tadqiqotlari o‘tkazilganidan so‘ng...» bozor qiymati ta’rifiga muvofiq oqilona mulohazalarga ko‘ra erishish mumkin bo‘lgan eng yaxshi narxda uning sotilishini ta’minlash maqsadida muvofiq tarzda bozorga olib chiqilishini ifodalaydi. Olib chiqishning davomiyligi bozorning shart-sharoitlariga bog‘liq holda turlicha bo‘lishi mumkin, biroq har qanday holatda ham aktiv yetarli miqdordagi salohiyatli xaridorlarni o‘ziga jalb etishi uchun yetarli bo‘lishi lozim. Olib chiqish vaqti baholash sanasidan oldin bo‘lishi lozim. «...har bir tomon yetarli ma’lumotga ega bo‘lgan, rejali harakat qiladigan...» manfaatli xaridor va manfaatli sotuvchilarning sotilayotgan obyekt, undan amalda va salohiyatli foydalanish xarakteri va xususiyatlari, shuningdek, bozorning baholash sanasidagi holati to‘g‘risida yetarli darajadagi ma’lumotga ega bo‘lgan taxminni ifodalaydi. Keyinchalik, ularning har biri ushbu ma’lumotlarga ega bo‘lgan holda, uning bitimdagi (kelishuvdagi) holati, narx nuqtayi nazaridan eng yaxshisiga erishishga intilgan holda, o‘z manfaatlari doirasida, rejali harakat qilishi taxmin qilinadi. Keyingi sana uchun oldingi sanadagi mulohazalarga nisbatan emas, balki bozorning baholash sanasidagi holatiga nisbatan rejalilik ko‘zda tutiladi. Sotuvchi mol-mulkni kamayuvchi narxlar bilan bozor sharoitlarida bozor narxlarining oldingi darajasidan past narxda sotayotgandagi rejasizlikning namoyon bo‘lishi majburiy emas. O‘zgaruvchan narxlar sharoitida savdo- sotiqning boshqa holatlari kabi ushbu holatda rejali xaridor yoki sotuvchi bozorning ayni vaqtdagi holati to‘g‘risidagi to‘liq ma’lumotga muvofiq harakat qiladi. «...va ixtiyoriy ravishda...» tomonlarning har birida bitimni (kelishuvni) amalga oshirish uchun sabablarning mavjudligi, biroq ularning hech biri bitimni (kelishuvni) amalga oshirish maqsadida majburlash yoki bosimga duch kelmasligini ifodalaydi. 119 Bozor qiymati aktivning sotish yoki xarid qilish bilan bog‘liq xarajatlarni hisobga olmasdan hamda har qanday yo‘ldosh soliqlarni (qo‘shilgan qiymat solig‘i va boshqalar) to‘lash xarajatlarini qoplamasdan aniqlangan qiymati sifatida tushuniladi. Yüklə 0,77 Mb. Dostları ilə paylaş:
|