Microsoft Word Qasimov-ias docx

6.8.  Qeyri-səlis model 
Effektiv İAS-ın yaradılması üçün axtarış aparılan infor-
masiya mühitini bütövlükdə öyrənmək, informasiya ehti-
yatlarının tematik bölünməsi, indeksləşdirilməsi və axta-
rılması, sənədlərin və sorğuların təqdim olunması üsulla-
rını  işləyib hazırlamaq tələb olunur. İnformasiya axtarışı-
nın qeyri-səlis çoxluqlar və münasibətlər nəzəriyyəsinə 
əsaslanan modelində  sənədlər, tematik kataloqlar və ter-
minlər çoxluqları, eləcə də bu çoxluqlar arasındakı müna-
sibətlər öz əksini tapmalıdır. 
Qeyri-səlis model istifadəçi sorğularına daha relevant 
olan sənədləri tapmağa və tematik profili müəyyənləşdir-
məyə, habelə terminlərin sinonimlərindən və assosiativ 
sözlərdən ibarət lüğətləri istifadə etməklə avtomatik olaraq 
tematik kataloqları yaratmağa və mövcud tematik kataloq-
ları  təkmilləşdirməyə imkan verir. Bu məqsədlə modeldə 
qeyri-səlis çoxluqlar nəzəriyyəsindən, o cümlədən Bel-
man-Zadə yanaşmasından istifadə edilir.  
Tutaq ki, 
 
I
i
d
D

 
 
– sənədlər çoxluğudur. Bu çoxlu-
ğu kitabxana-informasiya sistemlərinə analoji olaraq möv-
zular üzrə müvafiq altçoxluqlara (tematik kataloqlara) böl-
mək tələb olunur.  
Burada tematik kataloqlar dedikdə tematik profilləri ilə 
müəyyən olunan təsnifat istiqamətləri çoxluğu başa dü-

---

179 
şülür. Hər bir tematik kataloq özünün profilinə uyğun ola-
raq, məxsusi deskriptorlar, yəni terminlər, açar sözləri və 
ya digər leksik vahidlər çoxluqları  ilə xarakterizə olunur.  
Tutaq ki, 
 
L
l
K
K

 
– tematik kataloqlar çoxluğu, 
 
J
j
t
T

– sistemdə istifadə olunan bütün terminlər çox-
luğu,
 
K
l
T
– 
l
K
 profilinin tematik istiqamətini xarakterizə 
edən terminlər çoxluğudur. Qeyd olunmalıdır ki, sonuncu 
çoxluqlar öz aralarında qismən kəsişə bilər: 
j
i

  
  üçün 



K
j
K
i
T
T
.    
(6.9) 
Aydındır ki, sistemdə istifadə olunan bütün tematik 
profillərin terminləri çoxluqları birlikdə axtarış sisteminin 
ümumi terminləri çoxluğunu təşkil edir: 

L
l
K
l
T
T
1


.
(6.10)
Sadəlik üçün fərz edək ki, sistemin terminlər çoxluğuna 
daxil olan 
J
T
t
j
,
1
j
 
,


 terminlərinin sinonimləri və as-
sosiativ sözləri vahid çoxluq təşkil edir. Elementləri ara-
sındakı münasibətlər qeyri-səlis münasibətlər  şəklində 
müəyyən olunan sinonimlər və assosiativ sözlər çoxluğu-
nu 
 
V
v
s
S

 kimi işarə edək.  
Yuxarıda qeyd olunanları  nəzərə alaraq, informasiya 
axtarışını aşağıdakı şəkildə təqdim etmək olar: 
}
,
,
,
,
{
R
Q
T
D
K
I
R

, (6.11)
burada I
R
 – informasiya axtarışının istifadəçiyə təqdim olunan 
nəticəsi, Q – istifadəçi sorğusu, 


  
,
,
,
Q
S
K
D
R
R
R
R
R

– qeyri-
səlis münasibətlər çoxluqları çoxluğudur. Bu çoxluq “sənəd 
– termin” (
D
R
), “tematik kataloq – termin” (
K
R
), “termin –
sinonim” (
S
R
) və “sorğu – termin” (
Q
R
) şəklində müəyyən 
edilən münasibətləri özündə birləşdirir.  

---

180 
Şəkil 6.1-də informasiya axtarışının qeyri-səlis modeli 
istiqamətlənmiş qraf şəklində  təsvir olunmuşdur. Bu qra-
fın təpələri yuxarıda qeyd olunan çoxluqları, qövsləri isə 
bu çoxluqlar arasındakı münasibətləri göstərir. Bu qrafda 
informasiya axtarışının qeyri-səlis modelinə daxil olan bü-
tün çoxluqlar və münasibətlər öz əksini tapmışdır.  
Tematik profillər və terminlər çoxluqları arasındakı mü-
nasibətləri müəyyən edən çoxluğu tematik rubrikator adlan-
dıracağıq. Qeyd olunmalıdır ki, axtarış sistemlərində tema-
tik rubrikator qismində istənilən universal biblioqrafik təs-
nifatlandırıcı, məsələn, UOT – universal onluq təsnifa-tlan-
dırıcı, KBT – kitabxana biblioqraf təsnifatlandırıcı və s. is-
tifadə oluna bilər. Terminlər çoxluğunun yaradılması üçün 
digər yanaşma da mümkündür. Bu yanaşmanın məğzi 
terminlər çoxluğunun indekslər və ya meta-verilənlər baza-
Şək.6.1. İnformasiya axtarışının qeyri-səlis 
modeli istiqamətlənmiş qraf şəklində təsviri 
r
QK
r
S
 
r
Q
r
KD
r
K
r
D
r
QD