10-MA‟RUZA
Mavzu: O„zbek tili asosiy imlo qoidalari va ularning amaliyotga tatbiqi
masalasi
Reja:
1. O„zbek tilining yangi alifbodagi asosiy imlo qoidalarining qabul qilinishi.
2. O„zbek tilining asosiy imlo qoidalarini takomillashtirish muammolari.
3. Hozirgi o„zbek adabiy tilida orfografik prinsiplar.
Ma‟lumki, O„zbekiston Respublikasi Prezidentining “Alisher Navoiy
nomidagi Toshkent davlat o„zbek tili va adabiyoti universitetini tashkil etish
to„g„risida”gi Farmonida universitet jamoasi oldiga qo„yilgan bir qator ulug„vor
vazifalar sirasida “o„zbek tilining asl tabiati va xususiyatlarini to„la aks ettiradigan
mukammal akademik va o„quv grammatikalarini yaratish, uning tovushlar tizimi
va ularning yozuvda aks etishi, joriy imlo qoidalarini takomillashtirish bo„yicha
ilmiy asoslangan takliflar tayyorlash, turli mavzu va yo„nalishlar bo„yicha lug„at va
qomuslar, risola va darsliklar yaratish” kabilar qo„yilganki, bu borada universitet
professor-o„qituvchilari izchil izlanishlar olib borishmoqda.
Farmonda ko„rsatilgan vazifalarni bajarish uchun dastlabki kunlardayoq
professor N.Mahmudov rahbarligida universitet huzurida Respublikamizdagi
taniqli tilshunos-olimlardan, umumiy o„rta ta‟lim maktablari, akademik litsey va
kasb-hunar kollejlari o„qituvchilari, Xalq ta‟limi vazirligi qoshidagi ta‟lim markazi
xodimlaridan iborat “O„zbek tili alifbosi va joriy imlo qoidalarini takomillashtirish
yuzasidan takliflar tayyorlash bo„yicha ishchi guruh” tuzildi.
Hozirgacha “Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o„zbek tili va
adabiyoti universiteti huzuridagi ishchi guruhning lotin yozuvi asosidagi o„zbek
alifbosi va imlosini takomillashtirish borasidagi takliflari loyihasi ishlab chiqildi.
Ushbu loyiha ijtimoiy tarmoqlarda e‟lon qilindi. Xususan, filologiya fanlari
doktori Saodat Muhamedova tomonidan Facebookning “O„zbek tili jonkuyarlari”
saytida universitet Ishchi guruh faoliyati, bajargan ishlari tanishtirib borildi.
O„zbek tilidagi juda ko„p internet resurslarida o„zbek tili alifbosi va joriy imlosi
qoidalarini takomillashtirish yuzasidan jamoatchilik fikri yig„ildi, saralandi, ularda
bildirilgan aniq takliflar ishchi guruhga taqdim qilindi.
Shu bilan birga bu masalani ishlab chiqishda O„zbekistonning ko„plab oliy
ta‟lim muassasalari mutaxassis olimlari, shuningdek, masalaga befarq bo„lmagan
yurtimiz fuqarolarining ziyoli qatlami vakillari o„z fikr-mulohazalari, takliflari
bilan qatnashishdi.
Hozir biz «Ishchi guruh»ning ishlari mazmuni, joriy alifbo va imloni
takomillashtirish bo„yicha taklif va tavsiyalarini tahlil qilishdan oldin nega bunga
37
ehtiyoj tug„ilgani, nima uchun muammoni yechish zarurati o„rtaga chiqqani
to„g„risida fikr yuritsak, o„rinli bo„ladi deb hisoblaymiz.
Joriy imlo qoidalarida mavjud bo„lgan ba‟zi kamchilik va izohtalab o„rinlar
o„tgan davr mobaynida yozuv amaliyotida ko„rinib qoldi. Garchi imlo loyihasini
tayyorlab, uni amalga kiritgan ishchi guruhining o„z vaqtida bu imlo qoidalari
to„plamini tuzishda “qoidatalab til hodisalarini e‟tibordan chetda qoldirmaslikka,
ularni to„la qamrab olishga harakat qilingani, natijada amaldagi (kirill alifbosi
asosidagi) imlo qoidalariga nisbatan mukammal qoidalar to„plami yaratilgani”
aytilsa-da, ayrim so„zlarni va ularning tarkibiy qismlarini yozishda qoidadan
chetda qolgan holatlar mavjudligi o„zini ko„rsatdi.
Masalan s harfi, ayirish (ъ) va yumshatish (ь) belgilari ishtirok etgan
so„zlarni yozishda, tarkibida ѐ, ю, я kabi yolashgan unlilar bo„lgan so„zlar
imlosida tahrirtalab, takomillashtirishga muhtoj o„rinlar mavjud. Shu sababli shu
paytgacha nashr etilgan imlo lug„atlarida bir so„z turlicha berilayotganiga guvoh
bo„lmoqdamiz.
Rus tili orqali o„zlashtirilgan so„zlarda qo„llanadigan ѐ, ю, я harfli so„zlarni
lotin alifbosida berish ancha munozarali. Masalan, ѐ harfli ruscha so„zlarning
o„zbekcha imloda yozilishini olib ko„raylik: shofyor, rejissyor, direjyor, aktyor.
Mazkur so„zlarning tranliteratsiyasini ko„rib chiqaylik. Agar ushbu so„zlar
kompyuter dasturlari orqali o„girilsa, shofyor, rejissyor, direjyor, aktyor kabi
so„z shakllar yuzaga keladi. O„zbek lotin alifbosida ularni to„g„ri yozishda bu
to„rtta so„zga ikki xil yondashish lozim bo„ladi: шофёр va актёр so„zlaridagi ѐ
lotincha alifbomizga yo shaklida: shofyor, aktyor; режиссёр, дирежёр esa o
shaklida: rejissor, direjor tarzida o„giriladi. “Ayni mana shunday orfografik
yechim o„zlashmani qabul qiluvchi so„z – o„zbek tilining imloviy me‟yorlariga
mos keladi, chunki shofyor va aktyor shaklidagi yozuvlar hozirga qadar erishilgan
talaffuzni ham saqlab qolishga xizmat qiladi”.
Qayd etish kerakki, O„zFA Alisher Navoiy nomidagi Til va adabiyot instituti
olimlari tomonidan tayyorlanib, chop etilgan “O„zbek tilining imlo lug„ati”da
(tuzuvchilar: E.Begmatov, A.Mirvaliyev.–T.: Akademnashr, 2013) shofyor,
rejissyor, direjyor, aktyor so„zlarining hammasida ѐ harfi bir xilda – yo shaklida:
Dostları ilə paylaş: |