Ijtimoiy-iqtisodiy tizimlar va mulkchllik munosabatlari

sivilizasiyaning 

tarixiy  rivojlanish  tiplari  natijasi  sifatida  o'rganish  ham 

m uhim   o ‘rin  tutadi.

l-chizma.  Ijtimoiy-iqtisodiy  formatsiyaning  tarkibiy  tuzilishi.

«Sivilizasiya»  so‘zi  lotinchada  fuqarolarga  oid,  ij'timoiy 

degan  m a’nolam i  anglatadi.  Bu  tushuncha  fanga  fransuz 

faylasuflari  tom onidan  nisbatan  yaqin  vaqt  —  ikki  asr  oldin 

kiritilgan  b o ‘lib,  tafakkur  va  erkinlik  hukm ron  bo'lgan

89

www.ziyouz.com kutubxonasi

---

jamiyatlarni  tavsiflash  uchun  qo‘llanilgan.  Bugungi  kunda 

mazkur  tushuncha quyidagi  o ‘rinlarda  qo‘llaniladi:

- jamiyat  madaniyati  darajasini  baholash;

-  yowoyilik  davri  o‘miga  kelgan  kishilik  jamiyati  rivojlanish 

bosqichini  tavsiflash  (L.Morgan,  F.  Engels);

-  biqiq  guruhlar,  xalqlar  va  davlatlar  taraqqiyotining 

madaniy-tarixiy  sikli  (N.V.Danilevskiy,  A.Toynbi);

-  madaniyat  taraqqiyotining  so'nggi  bosqichi, 

uning 

tugashi  fazasi  (O.Shpengler);

-  ijtimoiy  hayot  asosiy  tarkibiy  qismlari  —  inson  salohiyati, 

moddiy ne’matlar ishlab chiqarish  usuli, atrof-muhitning majmui.1

Umuman  olganda  sivilizasiya  rivojlangan  mamlakatlardagi 

iqtisodiy  va  ijtimoiy-huquqiy  munosabatlaming  oqilona  tashkil 

etilgan  tuzumi  sifatida talqin  etiladi.

Jamiyat 

taraqqiyotini 

sivilizasiya 

nuqtai 

nazaridan 

o ‘rganishda  sivilizasiyalarning  almashuvi  nazariyasi  muhim 

o ‘rin  tutadi.  Bu  nazariya  tarafdorlari  quyidagi  etti  bosqichdan 

iborat  sivilizasiyani  ajratib  ko'rsatadilar:

1)  davomiylik muddati  30-35 asmi o‘z ichiga olgan  neolit davri;

2)  davomiylik  muddati  20-23  asrni  o ‘z  ichiga  olgan 

sharqiy  quldorlik  davri  (bronza  asri);

3)  davomiylik  muddati  12-13  asrni  o ‘z  ichiga  olgan  antik 

davr  (tem ir  asri);

4)  davomiylik  muddati  7  asrni  o ‘z  ichiga  olgan  erta  feodal 

davri;

5)  davomiylik  muddati  4,5  asrni  o ‘z  ichiga  olgan 

industrlashishdan  oldingi  davr;

6)  davomiylik  muddati  2,5  asrni  o ‘z  ichiga  olgan 

industrial  davri;

7)  davomiylik  muddati  1,3  asrni  o ‘z  ichiga  olgan  yuqori 

industrlashish  davri.2

Bu  qayd  qilingan  bosqichlardan  ko‘rinib  turibdiki,  ushbu 

nazariyada  turli  qarashlar  va  yondashuvlarni  aralashtirish

1  1.  E konom icheskaya  teoriya  (politekonom iya):  U c h eb n ik /  Pod  obsh.  red. 

akad.  V .I.V idyapina,  akad.  G .P.Juravlevoy.  4-e  izd.  -  М.:  IN F R A -M ,  2004,  51-bet.

2  1.  E konom icheskaya  teoriya:  U chebnik.  -  Izd.,  ispr.  i  dop.  /   Pod  obsh.  red. 

akad.  V .I.V idyapina,  A .I.D o b rin in a,  G .P.Juravlevov,  L.S.Tarasevicha.  -   М.:  IN F R A - 

M ,  2005,  55-bet.

90

www.ziyouz.com kutubxonasi

---

holatiga 

y o ‘l 

q o ‘yilib, 

jam iy a t 

taraqqiyoti 

bosqichlarini 

ajratishning  aniq  bir  mezoni  yoki  belgisi  mavjud  emas.

Jamiyat  taraqqiyoti  bosqichlariga  texnologik  yondashuv 

ham  m a’lum  bir  oqim  hisoblanadi.  Ular  jamiyat  tarixiy 

taraqqiyoti  davomida  ro'y  berayotgan  o ‘zgarishlar  koMami  va 

xususiyatini 

yaxshiroq 

tushunib 

olish 

uchun 

ishlab 

chiqarishning 

turli 

texnologik 

usullarini 

tahlil 

etish, 

mashinalashgan 

ishlab  chiqarishning  vujudga  kelishi  va 

rivojlanish  tarixiga  murojaat qilish  zarur deb  hisoblaydilar.

M ehnat  vositalari, 

materiallar,  texnologiya,  energiya, 

axborotlar  ishlab  chiqarishni  tashkil  etish  bilan  va  birgalikda