Ekonometrika fanining predmeti, usullari, vazifalari va asosiy tushunchalari

 

EKONOMЕTRIKA FANINING PRЕDMЕTI, USULLARI, 

VAZIFALARI VA ASOSIY TUSHUNCHALARI 

REJA:

 

1.1. 

 

Ekonometrika fanining mohiyati, vazifalari va predmeti

 

1.2. 

 

Modellashtirish tushunchasi, turlari

 

1.3. 

 

Ekonometrik modellashtirishning bosqichlari

 

---

Ekonometrika fanining predmeti, usullari, vazifalari va asosiy tushunchalari 

 

4 

 

1933 yilda R.Fisher tomonidan “Ekonometrika” jurnaliga asos solindi. Jurnalda 

u  ekonometrikaga  quyidagicha  ta’rif  bergan:  “Ekonometrika-bu  o’sha  iqtisodiy 

statistika emas. Ko’p qismi miqdoriy xususiyatga ega bo’lgan iqtisodiy nazariyaning 

ham  o’zi  emas.  Ekonometrika  matematikani  iqtisodga  qo’llash  ham  emas.  Tajriba 

shuni  ko’rsatadiki  har  uchchala  statistika,  iqtisodiyot  nazariyasi  va  matematika 

fanlarining  komponentalari  zamonaviy  iqtisodiy  xayotni  miqdoriy  tomonlarini 

anglash uchun zaruriy, lekin etarli bo’lmagan shartlaridir. Bu-uchta fanning birligidir. 

Bu birlik ekonometrikani tashkil etadi”. 

Shunday  qilib,  ekonometrika-bu  iqtisodiy  jarayon  va  hodisalarni  o’zaro 

bog’lanishini miqdor jihatdan ifodalovchi fandir.  

Ekonometrik  usullar  oliy  statistika  deb  nomlanuvchi  juft  va  ko’p  o’lchovli 

regressiya, juft, xususiy va ko’p o’lchovli korrelyatsiya, trendlarni ajratish va boshqa 

davriy  qatorlar  komponentalari,  statistik  baholash  usullari  asosida  yuzaga  kelgan  va 

rivojlangan.  

R.Fisher  shunday  deb  yozgan:  “Statistik  usullar  ijtimoiy  fanlarda  muhim 

element  hisoblanadi  va  aynan  shu  usullar  yordamida  ijtimoiy  bilimlar  fan 

darajasigacha ko’tarilishi mumkin”. 

Birinchidan  –ekonometrika  o’ziga  xos  bo’lgan  usullar  tizimi  sifatida  iqtisodiy 

o’zgaruvchilar  va  ular  orasidagi  bog’lanishlarning  xususiyatlarini  tasvirlagan  xolda 

o’zining masalalarini aniqlashtirish bilan rivojlana boshladi. Regressiya tenglamasiga 

na  faqat  birinchi  darajali  o’zgaruvchilarni  kiritildi  balki  natijaga  maksimal  yoki 

minimal  (ozmi-ko’pmi)  darajada  ta’sir  etuvchi  qiymatlarni  akslantiruvchi  iqtisodiy 

o’zgaruvchilarning  optimal  xususiyatlarini  ifodalash  maqsadida,  ikkinchi  darajali 

o’zgaruvchilarni  ham  kiritila  boshlandi.  Masalan:  Ekinlarni  o’g’itlantirishning 

hosildorlikka  ta’sirini    ko’radigan  bo’lsak,  ekinlarni  ma’lum  bir  darajada 

o’g’itlantirish  uning  xosildorligini  oshiradi;  lekin  o’g’itlantirish  me’yor  darajasidan 

ortishi  hosildorlikni  ortishiga  olib  kemaydi  balki,  hosildorlikni  pasayishiga  olib 

kelishi mumkin. Xuddi shunday ko’plab ijtimoiy-iqtisodiy o’zgaruvchilarning ta’siri 

---

Ekonometrika fanining predmeti, usullari, vazifalari va asosiy tushunchalari 

 

5 

 

haqida  gapirish  mumkin(masalan,  ishchilar  sonini  ortishini  mehnat  unumdorligiga, 

daromadlarni ayrim oziq-ovqat mahsulotlarini iste’moliga ta’siri va h.k.). 

Ikkinchidan-regressiya  tenglamasida  mustqil  komponentalar  sifatida  qaraluvchi 

ijtimoiy-iqtisodiy o’zgaruvchilarning o’zaro ta’siri aks etadi. 

Masalan, quyidagi regressiyani ko’raylik, 

 

 

Albatta  bu  tenglamada    o’zaro  ta’sir  effekti  (

3

b

-parametri)  statistika  nuqtai 

nazaridan  qiymatga  ega  bo’lmasligi  ham  mumkin.  Ammo  iqtisodiy  nuqtai  nazardan 

ma’noga ega. 

Iqtisodiy  tadqiqotlarda  regressiya  tenglamalari  o’zlari  ma’noga  ega  bo’la 

boshladilar.  Masalan,    tannarxni 

 

y

ishlab    chiqarish    hajmiga 

 

x

(mahsulot  birligi 

miqdori) bog’liqligi quyidagicha ifodalanishi mumkin: 

'

'

'lg

'

( '

)

(

)

Ishlabchiqarish

Ishlab chiqarish

Ishlab chiqarish hajmiga

xarajatlari

hajmiga bog liq

bog liq bo

an

xarajatlar

bo lmagan xarajatlar

o zgaruvchi xarajatlar

doimiy xarajatlari





 

 

Tenglikni ikkala qismini ishlab chiqarish harajatlari hajmi 

 

x

bo’lsak, quyidagini 

olamiz: 

'

Bir mahsulot birligi

Bir mahsulot

Bir mahsulot

hisobida ishlab

birligiga doimiy

birligiga o zgaruvchanxarajatlar



