O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta‟lim vazirligi mirzo ulug`bek nomidagi

1-jadval 

Viruslar, viroidlar va ularning tashuvchilari 

 

Qo'zg'atuvchi 

Tarqatuvchi 

oila 

Tur 

Kartoshka Y -virusi 

Homoptera/ 

Aphididae 

Myzus persicae, 

Aphis fabae, A. 

nasturtii 

Tamaki bargini 

jingalaklashuvi virusi  

(tobacco leaf curl  virus) 

Homoptera 

/Aleyrodidae 

Bemissia tabaci 

Tomatni zarhallashuvi 

virusi 

(tomato spotted wilt virus) 

Thysanoptera/ 

Threipidae 

Thrips tabaci 

Yaltirbosh mazaikasi virusi 

(brome mosaic virus) 

Acariformes 

/Eriophyidae 

Dorylaimida/ 

Dorylaimidae 

Aceria tulipae, 

Xiphinema coxi, 

Tamaki nekroz virusi  

(tobacco necrosis virus) 

Chytrydiales/ 

Olpidiaceae 

Olpidium 

brassicae 

Tamaki shildirashi virusi 

(tobacco rattle virus) 

Dorylaimida/ 

Trychodoridae 

Trychodorus 

pachydermus 

Kakao shohlarini 

deformatsiyasi virusi 

(cacao swollen shoot virus) 

Homoptera/ 

Pseudococcidae 

Planococcoides 

njalensis 

 

 

Infeksiyalarni  turli  vektorlar  (shiralar  ,  sikadkalar  psilidlar  ,  qo‘ng‘izlar, 

shitovkalar shuningdek  nematodalar  va kanalar ) tomonidan yuqish samaradorligi, 

---

1 8

 

 

avvalo ,ushbu hashoratlarning oziqlanish hususiyatlari , og‘iz aparatining  tuzilishi  

ayniqa, inokulyatsiyaga moslashgan sanchib so‘ruvchi turlariga bog‘liq [10].  

          Ularning stiletlari shu qadar nozikki , o‘simlik to‘qimasini teshganida amaliy 

jihatdan   uni shikastlamaydi. Tashuvchi infeksiyalarning aktiv tarqalishi  ko‘pgina 

vektorlar  ko‘payish  potensialining  yuqoriligi  yem  hashak  o‘simliklarining  katta 

to‘plami  ,  tashuvchilarning  tez  harakatchanligi  ,  uzluksiz  oziqlashi  ,  shuningdek 

ko‘p tashuvchilarga ( shiralar , kanalar, nematodalar , qandalalar va boshqalar) hos 

qattiy sxema : davriy migratsiyalar va  xo‘jayin o‘simliklarning davriy almashinuvi 

kabi  omillarga  bog‘liq.Kasallik  qo‘zg‘atuvchilarining  tarqalishida  tashuvchilar 

orasida eng faol shiralar bo‘lib , passivi esa nematodalar  va tuproq zamburug‘lari 

hisoblanadi [10]. 

 

Tabiiy  sharoitlarda  ko‘pgina  shiralarning  uchish    radiusi  100-  120  m  dan 

oshmaydi, barcha kasallanadigan o‘simliklarning 70 -90 % ini tashkil etadi. 

 Bazi  tashuvchilar  birlamchi  infeksiya  joyidan  boshlab  1km  gacha  masofadagi 

o‘simliklarni  kasallantirish  xususiyatga  ega.  Shu  sababli  ekin  maydonlarini 

o‘rmonlarni  masofaviy  izolyatsiya  qilish  o‘rtacha  1,5  kmni  tashkil  etadi,  juda 

bo‘lmasa  500  m  dan  kam  bo‘lmasligi  zarur  (2-jadval).  Fitopotogeni  viruslar 

vektorlar bilan o‘zaro  munosabatiga ko‘ra 2 guruhga : persistent yoki sirkulyativ                

( ichak devoir orqali gemolimfaga tushib ko‘payadi va saqlanadi. ) va nopersistent 

(  tashuvchu  organizmda  saqlanmaydi  )  ga  bo‘linadi.  Tashuvchilar  oziqlanganida  

ularning stiletida zarrachalar tufayli stiletning zararlanishi tufayli mehanik yuqadi 

[9,10].  

 

Yarim  persistent  qo‘zg‘atuvchilar  ham  ma‘lum  bo‘lib  ,  ular  oraliq  o‘rinda 

turadi,  yani  stilet  va  sirkulyativ  viruslarga  hos  hususiyatni  namoyon  qiladi  .Ular 

odatda tashuvchi donor o‘simlikda 10 daqiqa davomida oziqlanganda unga o‘tadi. 

Shiralar  stilet  viruslar  bilan  10-60  sekund  davomida  kasallangan  o‘simliklarni 

teshib  oziqlanganda  infitsirlanadi.  Sog‘lom  o‘simlikda  uzoq  vaqt  oziqlanganda 

shiralarning  yuqtirish  ko`rsatkichi  kamayadi.  Bunday  qo‘zgatuvchilar  latent 

davrsiz  o‘tadi  va  oziqlanuvchilarda  bir  soatdan  kam  vaqt  oziqlanmaydigan 

---

1 9

 

 

shiralarda  yoki  tashuvchining  migratsiya  shakllarida  bir  necha  soatdan  ortiq  vaqt 

saqlanadi.  

 2-jadval