This product is made possible through the generous support of
Yüklə 0,7 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Mətnlər üzrə işləyirdilər
- Tbilisi, 2013
- Oxu pilləsi Uşaqlar üçün səviyyələrə bölünmüş uşaqlar üçün kitablar
- Naşir: “Vətəndaş İnteqrasiyası və Millətlərarası Əlaqələr Mərkəzi”
|
This product is made possible through the generous support of the All Children Reading partners: the United States Agency for International Development (USAID), World Vision and the Australian Agency for International Development. It was prepared by Centre for Civil Integration and Inter- Ethnic Relations and does not necessarily reflect the views of the All Children Reading partners. “Hər bir uşaq oxumalıdır – inkişaf üçün böyük çağırış” proqramı tərəfdaşların - ABŞ Beynəlxalq İnkişaf Agentliyinin (USAID), World Vision və Avstraliya Beynəlxalq Agentliyinin (Australian AID) dəstəyi ilə həyata keçirilmişdir. Kitab
“Vətəndaş İnteqrasiyası və Millətlərarası Əlaqələr Mərkəzi”tərəfindən hazırlanmışdır və proqram tərəfdaşlarının nəzərlərini əks etdirməyə (və ya uyğun gəlməyə) bilər.
Tbilisi, 2013
1
Qan haqqında nə bilirik? Bilirik ki, barmağımızı kəsdikdən sonra yaradan qan axır. Bilirik ki, qan qırmızı rəngdədir. Eləcə də bilirik ki, bəzən insanlar qan analizini verirlər... Qan nədir? Qan qırmızı rəngli mayedir. Qan insanda, heyvanda, quşda olur. Canlı varlıqların hamısının qanı var. Qan bizim bədənimizdə hərəkət edir. Qan damarların vasitəsilə hərəkət edir. İnsanın çoxlu damarları var. Onlar qanla doludur və bədənin bütün hissələrinə yönəlirlər. Maraqlıdır, qan necə yaranır?
2
Kokteyl hazırladığınız mətbəxi təsəvvür edin. Sizə müxtəlif növ ərzaq lazımdır:iki və ya üç növdə şirə, alkoqol və sairə.
Qanın əmələ gəlməsi
mətbəxdə kokteylin hazırlanmasına çox bənzəyir. Qan sümük iliyində yaranır. Sümüyün iliyi qanın hazırlanması üçün mətbəxdir. Qanın hazırlanması üçün bir neçə “ərzaq” lazımdır. Qanın yaranması üçün vacibdir: 3
Qırmızı rəngli hüceyrələr – onları həkimlər eritrositlər adlandırırlar. Ağ rənli hüceyrələr – onları leykositlər adlandırırlar. Trombositlər – qanın laxtalaşmasına, yəni
qatılaşmasına kömək edir. Plazma
– insanın
bağırsaqlarından sorulan
və damarlarına düşən mayedir. Artıq bildiyimiz kimi, qan damarların köməkliyi ilə bütün bədənə axır. Qan damarlarına isə ürəyin köməkliyi ilə düşür. Ürək daim çalışır, siz yatan zaman da; qanı da hər zaman bədənin başqa hissələrinə çatdırır.
4
Bəs qanın insan bədənində daim hərəkəti nə üçün lazımdır? Qan damarları qanla birlikdə insana oksigen və başqa lazımi maddələri çatdırırlar. Bu maddələr insanın həyatı üçün lazımidir. Məsələn, insanın beyninə
oksigen çatdırılmasa, o işini dayandırar. Qana daxil olan bütün hüceyrələr xüsusi tapşırıqları yerinə yetirirlər.
Eritrositlər qırmızı rəngli hüceyrələrdir. Onlar bir tərəfi deşilmiş toplara bənzəyirlər. Qana qırmızı rəngi məhzi eritrositlər verirlər. Onların özləri isə qırmızı rəngi başqa maddələrdən alırlar. Bu maddə hemoqlobindir. Bir sözlə, oksigeni insan bədəninə məhz hemoqlobin keçirir. Hemoqlobin qana daxil olan mühüm maddələrdən biridir. O, oksigeni insan bədəninin bütün hissələrinə 5
keçirir, oradan isə
pis maddələri – karbon qazını çıxarır. Karbon hemoqlobini ağciyərlərə aparır. Ağciyərlər tənəffüs şəklində karbon qazını çıxarır və qanı yenidən oksigenlə doldururlar.
Leykositlər cəsur və döyüşkən hüceyrələrdir. Onlar insan bədəninə daxil olan xəstəliklərlə mübarizə aparır, yəni infeksiyalarla. İnsan xəstələnəndə onun orqanizminə çoxlu infeksiyalar daxil olur. Bu zaman leykositlər işə başlayırlar! Onlar sürətlə artır və çalışırlar ki, infeksiyalara mane olsunlar. Leykositlər bakteriyalara və viruslara möhkəmlənmək imkanını vermirlər. Leykositlər üç növdə
olurlar: qranulositlər, limfositlər və monositlər. Onlar müxtəlif üsullarla infeksiyalara mübarizə aparırlar. 6
Qranulositlər çox birbaşadırlar. İnsanın düşməni – infeksiya bədənə düşənə kimi, onlar birbaşa infeksiyalarla mübarizəyə “qaçırlar”. Yəqin insanın dərisində yara görmüsünüz, şişmiş və qızarmış. Bu, məhz qranulositlərin günahıdır! Onlar zədələnmiş yaraya daxil olur və infeksiya ilə mübarizəyə başlayırlar. Limfositlər daha üsullu
və ağıllıdırlar. Onlar başqa cür düşmənlə mübarizə aparırlar: bədənə infeksiyalar daxil olanda, limfositlər onlarla mübarizə maddələrini yaradırlar. Bu maddələr anticisimlər adlanırlar. Anticisimlərlə limfositlər infeksiyalarla mübarizə aparırlar və onları daha asanlıqla məğlub edirlər. Bundan əlavə, limfositlərin çox yaxşı yaddaşları var. Onlar infeksiyaları yaxşı yadda saxlayırlar. İnsan bədəninə tanış infeksiya daxil olanda, limfositlər dərhal onu tanıyırlar. 7
Tanış infeksiya ilə mübarizə limfositlər üçün çətin deyil. Onlar daha asanlıqla məğlub edirlər. Monositlər ən iri leykositlərdir. Monositlər insan bədəninə düşmüş bakteriyaları və virusları tutur və udurlar. Onlar bu yolla düşməni dərhal məhv edirlər. Gördüyümüz kimi, leykositlər qorxulu infeksiyalara çox
böyük müqavimət göstərirlər.Onlar insanı
xəstəliklərdən qoruyurlar. Trombositlər Trombositlər qana laxtalanma zamanı yardım edirlər. Nə üçün və ya nə vaxt qanın laxtalanması lazım olur?
İnsanda yara olduğunda, yaradan qan gəlir. Qanın dayandırılması vacibdir. Çoxlu miqdarda qanın axması insanı çox zəiflədir. Həkimlər bu zaman çalışırlar ki, yaraya basmaqla və ya onu sarımaqla qanın axmasını dayandırsınlar. Hərçənd qanın laxtalanmasında ən çox trombositlər iştirak edirlər. 8
Yaranın yaxınlığındakı trombositlər dərhal başqa trombositləri köməyə çağırır və hamısı birlikdə qanaxmanı saxlamağa çalışırlar. Trombositlər arasında zülal sapları bərkidilir və tromb yaranır. Tromb
laxtalanmış qan
dəstəsidir. O, qanaxmanı dayandırır. Tromb sonralar quruyur və yaradan qopur.
Plazma da qanın tərkib hissəsidir. O, sarımtıl rəngli mayedir. Plazmada çoxlu faydalı maddələr var. Bu maddələr insan həyatı üçün çox vacibdir. Qan qrupları Siz artıq bilirsiniz ki, qan nədən ibarətdir və necə yaranır. Fikirləşə bilərsiniz ki, bütün insanların eyni qanları var. Amma bu, belə deyil! Bütün insanların qanı eyni deyil.
9
Alimlər qanı dörd qrupa bölürlər, bunlardır: A qrupu, B qrupu, AB qrupu və 0 qrupu. Onlar bir-birindən nə ilə fərqlənirlər? Artıq bildiyimiz kimi, qanda anticisimlər vardır. Onları leykositlər yaradırlar. Məhz anticisimlər qruplarına əsasən qan qruplarını fərqləndirirlər. İnsanların iki tip anticisimləri var: A və B. A tipli anticisimləri olanların qan qrupları A-dır, kimin B tipli anticisimləri var – B qrupunun qan qrupları var. Bəzi insanların hər iki tip anticisimləri ola bilər. Belə bir insanların AB qrupunda qanları var. Bəzi insanların qanlarında ümumiyyətlə anticisimlər olmur. Belə bir insanların 0 qan qrupları var. 10
Qan qrupunu bilmək nə üçün lazımdır? İnsan xəstə olanda və çoxlu miqdarda qan itirəndə, ona tez-tez qan köçürmək lazım olur. Qan köçürülməsi asanlıqla baş vermir. Əvvəlcə yaxşıca ayırd edilməlidir ki, insanın hansı qrup qanı var və bundan sonra ona qan köçürülməlidir. Ona başqa qrupun qanı köçürülərsə, insan ölə bilər. Məhz bunun üçün insanlara qan analizini edirlər. Analizlə məlum olur ki,onun hansı qan qrupu vardır. Qan qrupundan başqa, eləcə də insanın qan rezusunu bilmək lazımdır. Qan qrupunu və rezusunu qanın analizi ilə eyni zamanda müəyyənləşdirirlər. Rezus zülal maddəsidir. O, insanın qanında olur. Rezusa əsasən, insanları bir-birindən fərqləndirirlər. Bu maddə hər bir insanın qanında olmur. Bu cür insan mənfi rezuslu qanı olan adlandırılır. Kimin qanında rezus vardır, bu onu bildirir ki, onu müsbət rezuslu qanı olan adlandırırlar.
11
1.
qadınların?! Sən demə, kişilərin 5 litr yarım qanları var, qadınların isə - 3 litr yarım. 2.
qırmızı rəngli qan hüceyrələri yaranır. 3.
Təxminən 20-dən 60 saniyəyə qədər qanın ürəkdən bütün bədənə hərəkəti davam edir və sonra yenə də geri ürəyə qayıdır. 4.
Qanların hamısı qırmızı deyil! Qurdların və zəlilərin qanları yaşıl rəngdədir, xərçənglərin qanları isə göy rəngdədir.
1
Naşir: “Vətəndaş İnteqrasiyası və Millətlərarası Əlaqələr Mərkəzi”
Yüklə 0,7 Mb. Dostları ilə paylaş:
|