Telman Orucov

Yeni Dünyada onun sakinləri olan hindularla ilk dəfə Kolumb tanış olmuşdu. 
Hindular fiziki cəhətdən digər irqlərə bərabər idi. Ruhi cəhətdən hindu zəif olsa da, o, 
güclü  adam  idi.  O,  bir  uşaq  kimi  kimsəsizliyin  geniş  tənhalığı  qucağında  yaşayırdı, 
təbiətin bir parçası kimi görünürdü. Həm də onun könlü insan ehtirasları ilə dolu idi. 
O,  öz  məhəbbətinə  və  nifrətinə,  öz  inamına  və  ümidlərinə  malik  idi.  Yazıdan, 
hərflərdən istifadə etməməyə görə o, öz tarixi barədə heç bir məlumat vermir.  

 
11 
Hindular arasında övlad, nəsl adətən ana xətti ilə tanınırdı. İrokezlər arasında 
qadınlar torpağa sahib olurdular və kişilər üzərində böyük nüfuza malik idilər. Hindu 
qəbilə  başçısının  qadın  olması  Şimali  Amerika  tayfaları  arasında  qeyri-adi  bir  şey 
hesab edilmirdi.  
Şimali  Amerika  ağlar  tərəfindən  ilk  dəfə  kəşf  edildikdə,  bütünlüklə  hindu 
qəbilələri  ilə  məskunlaşmışdı.  Onların  iki  ciddi  məşğuliyyəti  var  idi.  Bunlar 
müharibə və qida əldə etmək naminə uzun həyat mübarizəsi aparmaqdan ibarət idi. 
Hindular  həqiqətən  təbiətin  uşağı  idilər.  Onların  öyrənmə,  dərk  etmə  obyekti  təbiət 
idi.  Əti  ilə  bilavasitə  özlərinin  qidalanmalırının  asılı  olduğu  heyvanlar  barədə  dərin 
biliklərə malik idilər. Heyvanların olduqları yer və davranışları barədə onların biliyi 
təəccüb doğuracaq dərəcədə geniş idi.  
Bütün bunlara baxmayaraq hindular ilk avropalılara qədər inkişaf etməmiş və 
sivilizasiya  olunmamış,  barbar  xalq  təsirini  bağışlayırdı.  O,  yüz  millərlə  məsafəni 
piyada, özü də qidasız qət edə bilirdi. Onlara minik heyvanları da məlum deyildi, axı 
belə  heyvanlar  Yeni  Dünya  ərazisində  heç  mövcud  da  deyildi.  Əgər  hindu  düşmən 
tərəfindən əsir götürülsəydi, ölənə qədər fədakarlıqla özünə odla əzab verirdi və ya 
öz  bədənini  heç  bir  ağrı  nişanəsi  hiss  etdirmədən  tikə-tikə  dağıdırdı.  Bu  vaxt  onun 
dodaqlarından  qışqırıq  belə  çıxmırdı.  Hətta  döyüşdə  də  hindular  hansısa  xüsusi 
inzibatçılıq  və  qaydalar  tərəfindən  idarə  olunmurdular.  Hər  bir  adamın  igidliyi 
onların gözündə daha yaxşı görünürdü. Hindu döyüşləri, heç də iki ordunun diqqətlə 
planlaşdırılmış  görüşü  deyildi,  bu  əvvəlcədən  elmi  dəqiqliklə  hazırlanmırdı.  Axı 
sivilizasiyalaşmış  xalqlar  arasında  müharibə  qeyd  edilən  qaydada  aparılırdı. 
Hinduların vuruşları daha çox fərdi əlbəyaxa görüşlərin, xırda toqquşmaların seriyası 
təsirini bağışlayırdı. Bu daha çox tələ qurmaq döyüşü idi. Hindu tam cəsur olmaqla, 
həm də məkrli və xəyanətkar idi. O, düşməni ilə düzgün qaydada döyüşmürdü. Dərin 
uçurumda  və  ya  qara  kölgədə,  yaxud  ağacın  arxasında  o  vaxta  qədər  gizlənirdi  ki, 
düşmən onun yanından ötüb keçsin. Bu vaxt o, pələng qəzəbi ilə onun üstünə atılır, 
aralı bir yerə dartıb aparır və parçalayırdı.  
Hindu  qəbilələri  inkişaf  dərəcəsinə  görə  bir-birindən  fərqlənirdi.  Avropalılar 
buranı ilk dəfə kəşf edəndə, Yukatanın və Britaniya Kolumbiyasının adam əti yeyən 
tayfalarından  tutmuş,  Meksikanın  və  Perunun  iri  şəhərlərə  malik  olan  və  yüksək 
mədəniyyət yaratmış qəbilələrinə qədər, burada müxtəlif dərəcələr mövcud idi.  
Hinduya  özünün  çirkli  viqvamı,  cır-cındır  paltarı  və  muncuqlarla  bəzədilmiş 
mokasinləri  (ayaqqabıları)  daha  xoş  gəlirdi.  O,  canavar  kimi  ulaya,  vəhşi  quş  kimi 
çığıra,  ağaclar  arasından  əsən  külək  kimi  vıyıldaya  bilirdi.  Bunlar  bir  musiqi  kimi 
hindunun  könlünü  oxşayırdı.  O,  öz  yaşını  bilmirdi.  Mövsümlərin  dəyişilməsini  və 
vaxtın hesabını göydəki Ayla aparırdı.  
Ən  görkəmli  hindu  qəbilələrindən  biri  İrokezlər  idi,  onlar  indiki  Nyu-York 
ştatının  bir  çox  hissələrində  yaşayırdılar.  Bəzi  tayfalar  Kanadaya  qədər  Ohayo 
vadisində  və  cənubda  geniş  yayılmışdılar.  Onlar  uzun,  bir-birilə  əlaqəsi  olan  evlər 
tikirdilər,  kəndləri  istehkamlandırırdılar,  torpağı  becərirdilər.  Çeroki  qəbiləsi  də 
İrokezlərə  məxsus  idi.  Dakota  və  Siu  qəbilələri  isə  Missisipi  çayının  başına  qədər 
Böyük Göllərin qərbini tuturdu.  
Torpaqların  kəşfi  və  işğalı  isə  rəhmsizliklə  müşayiət  olunurdu.  İlk 
tədqiqatçılara  gəlincə,  1531-ci  ildə  Hernando  (və  ya  Fernando)  de  Soto  ikinci 

 
12 
komandan  kimi  Perunu  qəddarcasına  zəbt  etmiş  Pisarroya  qoşulmuşdu.  De  Soto 
ondan  bir  qədər  insanpərvər  idi.  Günahsız  İnkanı  öldürdüyünə  görə  Pisarronun 
hərəkətini pisləmişdi. Peru qızılında onun payı yarım milyon dollara bərabər idi. De 
Soto  15  il  ərzində  görmədiyi  İspaniyaya  qayıtdı,  burada  Perunun  fatehi  kimi 
qarşılandı. Kral və İmperator olan V Karl onun səfər xərclərini ödədi və De Soto 600 
adamla  birlikdə  1538-ci  ilin  aprelində  Kubaya  üzdü.  İmperator  onu  adanın 
qubernatoru  təyin  etdi.  1339-cu  ildə  Fernando  de  Soto  əvvəllər  Leonun  başçılıq 
etdiyi ekspedisiyanı təkrar etdi.  
1521-ci  ildə  cəsur  Pans  de  Leonun  dəstəsi  gözəl  bir  yarımadaya  girdi  və 
səyyah onu Florida adlandırdı. O, burada əfsanəvi bulağı axtarırdı. Rəvayətə görə, bu 
bulağın  suyu  "xüsusilə  şirin"  idi  və  bu  suya  girəndə  elə  bil  ki,  "ətirli  bir  aləmə" 
çökürdün.  Bu  su,  onu  içənlərə  əbədi  cavanlıq  bəxş  edirdi.  Bu  həvəsinə  görə  Leon 
əvvəlcə  ümidini,  sonra  isə  həyatını  itirdi.  1528-ci  ildə  isə  Panfilo  de  Narvayes 
tufandan qurtarmaq üçün çıxmağa sahil axtardıqda, ölkənin içərilərinə doğru irəlilədi 
və  üç  aylıq  uğursuz  axtarışdan  sonra  nə  xəzinəsi,  nə  sərvəti  olmayan  bir  ərazi  - 
Missisipi  çayının  dənizə  töküldüyü  yerə  gəlib  çıxdı.  Burada  beş  qayıqdan  ikisi 
adamlarla birlikdə itirildi. Nəhayət, onlar ispanlar yaşayan sahilə çıxdılar.  
De  Sotonun  dəstəsi  də  Missisipi  çayının  mənsəbinə  çatdıqdan  sonra 
körfəzdəki  ispan  postuna  gəlib  çıxdı.  De  Leon  və  Narvayes  kimi  onlar  da  heç  bir 
qızıl  tapmadılar,  qızıl  əvəzinə  xəstəlik  və  ölüm  kimi  həyatda  axtarılmayan  şeyi 
tapdılar.  
De  Soto  Amerikada  Xuan  Ortiz  adlı  adamla  tanış  olmuşdu.  O,  on  il  idi  ki, 
hinduların arasında yaşayırdı. On il əvvəl üç nəfər ispaniyalı hindulara əsir düşmüş, 
onların  hamısına  ölümcül  əzab  verilmiş,  Xuanın  həyatını  isə  tayfa  başçısının 
emosional xarakterli qızı Pokahontas atasına yalvarmaqla xilas etmişdi. O, hindu dili 
və adətlərini bildiyindən De Sotonun bələdçisinə və tərcüməçisinə çevrildi. De Soto 
üç  il  çəkən  böyük  səfərə  çıxmışdı  və  bu  səfər  onun  ölümü  ilə  başa  çatdı.  Ondan 
qaçan hindu qəbiləsinin başçısına özünün dostcasına məramı barədə xəbər göndərdi, 
lakin  başçı  digər  bir  yeni  Narvayesin  gəlməsindən  qorxurdu  və  heç  bir  cəhd  onu 
gizləndiyi  yerdən  çıxara  bilmədi.  Qırmızı  dərililər  Şimalda  çoxlu  qızıl  olduğunu 
bildirdilər. Bu onların hiyləsi idi ki, ağlar onların torpaqlarından çıxıb getsin. Adətən 
tuzemlər  bu  hiylədən  tez-tez  istifadə  edirdilər  və  bu  arzu  edilən  effekti  verməkdə 
faydasız  olmurdu.  De  Sotonun  ordusu  indiki  Corciya  ştatına  gəlib  çıxdı,  Cənubi 
Karolinaya çatdı. Burada meyvə salxımları ilə yüklənmiş qəribə ağaclar, hər rəngdə 
olan  güllər,  saysız-hesabsız  rəngarənglikdə  bitkilər  və  otlar  var  idi.  Burada 
Amerikaya məxsus olan heyvanlar və quşlar görünürdü. İspanlar isə qızıl axtarırdılar.  
Hindular burada möhkəm tikilmiş evlərdə yaşayırdılar və torpağı becərirdilər. 
Onlar  sivilizasiyalaşmış  xalqlara  yaxın  idilər  və  bu  səviyyə  İspaniyadakı  aşağı 
sinifdən olan adamlarınınkına bərabər idi. Hindu tayfa başçılarından biri de Sotonun 
dostluq  barədəki  təklifinə  cavab  olaraq  demişdi:  "Başqaları  keçmiş  illərdə  sizin 
lənətə  gəlmiş  irsinizdən  bizim  sahillərimizi  zəhərləmişdi.  Onlar  sizin  kim 
olduğunuzu mənə bildirdilər. Budurmu Sizin işiniz? Bir torpaqdan başqasına avaralar 
kimi  dolanmaqmı,  kasıbları  saymamaqmı,  müdafiəsizləri  öldürməkmi?  Müharibə  - 
budurmu  hər  şey.  Onu  mən  xahiş  edim?"  İspan  komandanı  onun  bu  cəsarətinə  və 

 
13 
cavabındakı iti ağlına heyran qalmışdı. Yenə danışıqlara cəhd etsə də, hər şey əbəs 
idi.  
İspan  ordusu  hindu  ölkəsi  Vitaçukoya  gələndə  de  Soto  başçı  ilə  dostlaşdı, 
lakin  tərcüməçi  Xuan  Ortiz  xəbər  verdi  ki,  onlar  bütün  ordunu  məhv  etmək  üçün 
qəsd  hazırlayır.  Həmin  bədbəxt  günə  gəlib  çatanda  de  Soto  Vitoçukonun  yanında 
gəzirdi.  Başçını  12  nəfər  silahlı  hindu  müşayiət  edirdi.  Döyüş  ağların  qələbəsi  ilə 
başa çatdı. Ölənə yaxın qəbilə başçısı zərbə ilə de Sotonun sifətini eybəcər hala saldı.  
Bir  hindu kraliçasının  ölkəsində  isə  onlar  qızıl  əvəzinə  mis  tapdılar,  ispanlar 
bu  vaxt  öz  işıqlı  fantaziyalarından  ayıldılar.  Kraliça  onlara  hədiyyə  kimi  çoxlu 
mirvari  verdi.  Buranı  tərk  edəndə  de  Soto  kraliçadan  onları  müşayiət  etməyi  xahiş 
etdi.  Kraliça  xahişi  rədd  etdi.  İspan  komandanı  israr  edərək,  qadını  əslində  əsir 
götürdü.  Çoxlu  yaxşılıqlardan  sonra  bu  qəddarlıq  əlaməti  idi,  lakin  de  Soto  qırmızı 
dərililərin  xəyanətkarlığından  qorxurdu.  1540-cı  ildə  onlar  çayı  keçib  Corciyanın 
şimalına  döndülər.  Səfər  vaxtı  kraliça  təxti-rəvandan  tullanıb  iti  sürətlə  qaçdı  və 
meşədə gözdən itdi.  
Alabamadakı  döyüşdə  isə  minlərlə  hindu  öldürülmüşdü.  İspanların  da  çoxu 
ölmüşdü  və  qaçanlar  yaralanmışdı.  Həmçinin  45  at  öldürülmüşdü.  De  Sotonun 
budunu  nizə  parçalamışdı.  O,  at  belində,  yəhərdə  otura  bilmirdi.  Mavisadakı  döyüş 
isə Birləşmiş Ştatlar torpağında ağlarla hindular arasında olan ən böyük döyüş idi. De 
Soto ya geri çəkilməli, ya da ölməli idi. O, Missisipi çayını kəşf etməli idi. 1541-ci 
ildə  nəhayət  o,  gözlərini  bu böyük  çaya  dikdi.  O,  malyariya  ilə  xəstələndi.  21  may 
1542-ci  ildə  de  Soto  ruhunu  allaha  tapşıraraq  öldü,  onun  adamları  isə  1543-cü  ilin 
sentyabrında Meksika körfəzindən keçib ispan koloniyasına gəlib çıxdı. De Sotonun 
arvadı İzabella bir neçə il sonrakı ölümünə qədər ərinə yas saxladı.  
Fransız  kralı  Papanın  "Demarkasiya  xətti"nə  hörmətlə  yanaşmaqdan  imtina 
etdi.  Bu  Papa  bullası  büdpərəst  torpaqlarını  İspaniya  və  Portuqaliya  arasında 
bölmüşdü. Kral tələb etdi ki, əgər həqiqətən də atamız Adəm belə bir vəsiyyət qoyub 
getmişdirsə,  bu  vəsiyyət  açılıb  göstərilməlidir.  Fransızlar  öz  tədqiqatlarını  şimalda 
cəmləşdirdilər.  1534-cü  ildə  Jak  Kartyer  Müqəddəs  Lavrenti  burnuna  səyahət  etdi. 
Şimali Labradoru, Ayrinc Eduard adasını və Antikostini tədqiq etdi. İkinci səfərində 
o, Müqəddəs Lavrenti çayı ilə indiki Monreal şəhərinə qədər yuxarı üzdü. Bu şəhərin 
adı bu yerə - Mont Reala («Kral dağı» deməkdir) onun verdiyi addan götürülmüşdü.  

 
14 
Amerikanın avropalılar tərəfindən məskunlaşması 
 
Yeni  Dünya  bir  yüzilliyə  kəşf  edildi.  Bu  ərazi  iki  okeanla  əhatə  olunmuşdu. 
Avropanın özünün bir hissəsini daimi olaraq Şimali Amerikaya köçürməsi vaxtı gəlib 
yetişmişdi.  Avropa  dövlətləri  Yeni  Şimali  Amerika  sivilizasiyasının  anası  oldu. 
Şanslar  hamıdan  çox  İspaniyaya  gülümsəyən  kimi  görünürdü.  Lakin  İspaniya 
imperiya  yaratmağa  və  yeni  millət  formalaşdırmağa  çətinliklə  yarayırdı.  O,  qızıl 
tapmaq  üçün  tuzemləri  qarət  edirdi.  Qızıla  görə  qırmızı  dərili  adamları  öldürürdü, 
qaraları  qula  çevirirdi.  Qızıl  İspaniyanın  qüdrətinin  dağılmasının  əsas  səbəbi  oldu. 
Yüz ilə yaxın müddətdə İspaniya Yeni Dünyada qeyd-şərtsiz hökmranlıq etdi. Lakin 
İspaniya  bu  etimada  layiq  olmadığını  göstərdi.  Onun  tənəzzülünün  başlıca  səbəbi 
qızıl  allahına  belə  böyük  sitayiş  etməsi  idi.  Bu,  ölkənin  kənd  təsərrüfatının  və 
manufaktura  istehsalının  süqutuna  gətirib  çıxardı.  Burada  digər  səbəblər  də  var  idi. 
İspaniya mavrların qovulması ilə özünün ən yaxşı sənətkarlarını və zəhmətkeşlərini 
itirmişdi.  Yəhudiləri  ölkədən  qovmaqla  özünün  kommersiya  ruhunun  çoxunu 
itirmişdi. Ən pisi isə, İnkvizisiya dəhşətlərinin bu millətin seçmə qanından olan xeyli 
hissəsini qarət etməsi idi. Bütün bunlara əlavə olaraq, həm də İspaniyanın Avropada 
özünün  siyasi  qüdrətini  böyütmək  cəhdləri  və  Reformatsiyaya  qarşı  mübarizəyə 
gücünü sərf etməsi, yalnız imperiyanı zəiflətdi və onun süqutunu sürətləndirdi.  
İspaniya  özünəməxsus  olan  zəiflikdən  tənəzzülə  uğradıqda,  Fransa  və 
İngiltərə  sürətlə  yuxarı  qalxırdı.  Kraliça  Elizabet  Britaniya  millətini  yüksək  qüdrət 
səviyyəsinə  qaldırdı.  İspaniya isə  bu  vaxt  uzun  müddət  idi  ki,  Britaniya  ilə  rəqabət 
aparırdı.  
Beş əsr ərzində normanlar və saksonlar, anqllar və yutalar bir yerdə o vaxta 
qədər  qarışdılar  ki,  tarixdə  digərləri  tərəfindən  üstələnməyən  bir  irqi-  ingilis  irqini 
yaratmaqla,  nəticədə  onların  hər  biri  özlərinə  məxsusluqlarını  itirdi.  İngiltərə 
genişlənmək arzusuna qovuşdu və onun diqqəti Yeni Dünyaya tərəf yönəldi.  
İngilislərin  Amerikada  məskunlaşması  İngiltərənin  xeyirxah  kraliçası  olan  I 
Elizabet  erasından  sonra  başlandı.  45  il  ərzində  böyük  uğurla  kraliçalıq  etdikdən 
sonra 1603-cü ildə vəfat edən Elizabet öz dövlətini xeyli möhkəmləndirilmiş şəkildə 
qoyub getmişdi. Kəşflər və macəralar dövrü kimi məşhur olan onun hakimiyyət illəri, 
artıq yerini ticarət dövrünə təhvil verirdi. Bu vaxt Şimali Amerikanın kəşfindən bir 
əsrdən artıq müddət keçmişdi. Avropa siyasətində xüsusən 1588-ci ildə ingilislərin, 
onun Məğlubedilməz Armadası üzərində məşhur qələbəsindən sonra öz böyük yerini 
itirən  İspaniyanın  özü  artıq  Fransa  və  İngiltərə  tərəfindən  tutulmaq  qorxusu  altında 
idi. Digər tərəfdən isə yeni qitə "örtülü və bakirə sahilləri ilə" arzuları alovlandırırdı. 
Lakin  cəsur  adamların  kəşfləri  heç  də  sonrakı  nailiyyətlərlə  möhkəmlənmirdi.  Bir 
qayda  olaraq  bu  qiymətli  kəşflərdən  sonra  bu  ərazilərin  fayda  gətirəcək  şəkildə 
tutulması baş vermirdi.  
Şimali  Amerika  öz  taleyini  gözləyəndə,  Cənubi  Amerika  artıq  dövrün 
ruhunun can atdıqlarının haqqını bədxərcliklə ödəyirdi. Şimaldan fərqli olaraq burada 
xəzinələr  var  idi.  Okean  bu  sərvət  iyini  alan  ispaniyalı  silahlı  adamlarla  dolu  idi, 
onlara Kortes kimi qəsbkarlar başçılıq edirdi. Yenicə kəşf edilən qədim sivilizasiyaya 
belə  münasibətdən  ağır  zərbə  dəydi.  Yeni  Dünyanın  qərb  sivilizasiyası  ispan 
əsgərlərinin  həmlələrindən  şüşə  kimi  parçalanıb  qırıq-qırıq  oldu.  Sonra  okean, 

 
15 
qarətçilikdən varlanmış adamların üzdüyü qalleonlarla doldu. Hokins və Dreyk kimi 
cəsur ingilis dənizçiləri dəniz quldurlarına çevrildilər. Ayaq dəyməmiş meşələri olan 
Şimali  Amerikaya  isə  diqqət  olduqca  az  idi  və  bu  ərazi  istifadə  edilmək  üçün  öz 
növbəsini gözləyirdi.  
Fransız Jak Kartyerin dəstəsi öz xalqının himayəçisi saydığı dini xadimin adı 
ilə adlandırdıqları Müqəddəs Lavrenti çayı ətrafına daxil olduqdan sonra 1541-ci ildə 
Kvebek  yüksəkliyində  fort  tikdilər.  1562-1564-cü  illərdə  fransız  hüqenotları 
Floridada  məskən  saldılar,  lakin  ispanlar  buranı  rəhmsizcəsinə  dağıtdılar.  1563-cü 
ildə  isə  ispanlar  qayıdaraq  özlərinin  Müqəddəs  Avqustin  fortunu  tikdilər,  bundan 
sonra  fransızlar  burada  yaşamağın  mümkün  olmayacağı  qənaətinə  gəldilər.  XVII 
əsrin ilk illərində fransız kolonistləri Müqəddəs Lavrenti çayının üstündə, Monrealda 
və Kvebekdə, həmçinin sonralar Nova Skotiya adlanan Akadiyada məskən saldılar. 
Bu vaxtlar ingilis məskunları da gəlib çıxmağa başladılar.  
Böyük  kəşflərdə  və  tədqiqatlarda,  heç  şübhəsiz,  ispanlar  bütün  yüzillik 
ərzində birinci yerdə idilər, lakin həmin ərazilərin məskunlaşması məsələsində onlar 
fərqli  rol  oynadılar.  Bu  yüzillik  Avropa  siyasətində  müəyyən  dəyişikliklərin 
getdiyindən  xəbər  verir.  1519-cu  ildə  İspaniya  kralı  V  Karl  Avstriya  ershersoqu, 
Neapol  və  Siciliya  kralı,  Burqundiya  taxt-tacının  varisi,  Niderlandın  ağası  olmaqla 
yanaşı  həm  də  Müqəddəs  Roma  İmperiyasının  imperatoru  oldu  və  öz  qüdrəti  ilə 
bütün  Avropanı  hədələməyə  başladı.  Lakin  bu  nəhənglikdə  səltənəti  bir  yerdə 
saxlamaq  çətin  idi  və  az  sonra  o  xırda  parçalara  bölünməyə  başladı.  1568-ci  ildə 
qiyam  qaldıran  Niderland  İspan  qüvvələrini  darmadağın  etdi  və  ispan  ağalığından 
azad  oldu.  İspaniya  qitəyə  nəzarət  etməkdən  gələn  böyük  gəliri  ardıcıl  olaraq 
itirməyə  başladı.  İngiltərəyə  görə  İspaniyanın  qüdrətinin  sonu  öz  başlanğıcını 
Məğlubedilməz  Armadanın  darmadağın  edilməsindən  götürür,  çünki  bunun 
nəticəsində ingilis donanması Lissabonda yerləşdirildi.  
Bu məsələdə həmçinin İngiltərə ilə Fransa arasındakı münasibətlər də nəzərə 
alınırdı.  Hələ  İngiltərə  kralı  VIII  Henri  və  Fransa  kralı  I  Fransisk  Avropadakı 
qüvvələr  nisbətini  öz  xeyirlərinə  dəyişmək  istəmişdilər.  Müharibələr  Avropanın 
inkişafını dayandırmışdı. 1562-ci ildən Fransada böyük hüqenot vətəndaş müharibəsi 
başlandı və iyirmi ildən artıq bir müddətdə davam etdi. Fransa 1572-ci ilin Müqəddəs 
Varfolomey  gecəsində  öz  tarixini  ləkələdi.  Huqenotları  İngiltərəyə  və  Amerikaya 
qovmaqla,  Fransa  öz  əhalisinin  əməksevər  qaymaqlarından  məhrum  oldu.  Alman 
knyazlıqları isə bütün yüzillik ərzində Reformatsiya mübarizələrindən dağılırdı, onlar 
özlərinə qapılaraq qalmışdılar.  
Yeni  əsr  başlandıqda  ayrı-ayrılıqda  Fransa  və  İngiltərə  Şimali  Amerika 
naminə  bir-birilə  rəqabət  aparmağa  hazır  idi.  Köhnə  Dünyada  olduğu  kimi,  Fransa 
Yeni  Dünyada  da  öz  mənafeyini  güdürdü.  İngiltərə  ticarətçi  xalqa  çevrilmişdi. 
Ölkədə  Tüdor  monarxları  siyasi  absolyutizm  sistemini  qurmuşdular.  Fransa 
Amerikaya  donanma  göndərdi  və  burada  hökumət  postları  yaratdı.  Həmin  vaxt 
İngiltərə  isə  öz  ticarət  kompaniyalarına  litsenziya  verirdi,  Amerikaya  kolonistlər 
göndərirdi, onlar bu yeni torpaqlara əsasən öz şəxsi mənafeləri üçün yayılırdılar. Bu 
mənafelər  isə  müxtəlif  yollarla  əldə  edilirdi.  Fransa  koloniyaları  onlara  qəyyumluq 
edən rəsmi qulluqçuların nəzarətindən əzab çəkirdi. İngilis koloniyaları isə "müdrik 
və sərbəst laqeydliyin" təsiri altında inkişaf edirdi.  

 
16 
Reformasiya  İngiltərə  üçün  də  öz  xüsusi  xidmətini  göstərdi.  Bu  proses  onun 
dini  hisslərinin  deyil,  milli  hisslərinin  gərginliyini  artırdı.  VIII  Henri  monastırları 
dağıtdıqda,  onların  gəlirlərini  müsadirə  etdikdə,  həm  də  İngiltərə  dövlətini 
dünyəviləşdirdi. Kilsənin var-dövləti yerli adamları varlandırdı, bu adamlar bir qayda 
olaraq taxt-tac tərəfindən himayə edilənlər idi.  
Yeni  var-dövlət  zadəganları,  köhnə  qan  zadəganlarını  kölgədə  qoymağa 
başladı. Bu vaxt yeni torpaqların kəşfi ticarətin və dəniz yollarının bütün növlərinin 
inkişafına  şərait  yaratdı:  "Böyük  Elizabetin  geniş  dövrü"  ingilis  tarixində  təkcə 
ədəbiyyatla  deyil,  həm  də  dövlətin  dənizdə  artan  qüvvəsi  ilə,  xüsusən  inadkar  və 
fərasətli  dənizçiləri  ilə  şöhrət  tapdı.  Hokins  qul  taciri  idi,  məşhur  adamlar  olan 
Hemfri  Gilbert  və  Uolter  Reli  onun  əmisi  oğlanları  idi.  Qosnold,  Nyuport,  Frobişer 
və  onlardan  da  yuxarı  olan  Frensis  Dreyk  Horatsio  Nelsondan  əvvəlki  dövrün  ən 
böyük  dənizçiləri  idi.  Dreyk  Amerikada  İspaniya  mövqelərinə  hücum  etməklə,  onu 
zəiflətmək  siyasətini  həyati  praktikaya  daxil  edən  ilk  adam  idi.  Dreyk  Yer  kürəsi 
ətrafına  1580-ci  ildə  başa  çatan  böyük  səyahət  etmişdi,  bu  tarixdə  dünya  ətrafına 
ikinci  səyahət  idi.  İspanlar  onu  həmin  vaxtdan  "Əjdaha"  adlandırırdı.  Bu  ingiliscə 
“dragon” tələffüzdə isə "draqən" kimi səslənməklə Dreyk sözünə yaxın idi. 1588-ci 
ildə o, ispan Armadasını məğlub etmişdi.  
Elizabet  erasının  ədəbiyyatı  da  xalqın  ruhunu  fikir  və  əməlin  hər  bir  yeni 
perspektivi  ilə  ilhamlandırırdı.  Şekspirin  dram  əsərləri  adamları  dini  xürafatın 
təsirindən  azad  edir,  xeyirlə  şərin  mübarizəsinin  dəhşətli  mənzərəsini  açıb  göstərir, 
adamlarda  gələcəyə  inam  yaradırdı.  Elə  buna  görə  də  din  bayrağı  altında  qaniçən 
diktatura  quran  Oliver  Kromvelin  dövründə  Şekspiri  az  qala  ağıla  sığmayan  bütün 
cinayətlərdə 
ittiham 
edirdilər. 
Tüdor 
monarxları 
ölkənin 
qüdrətinin 
möhkəmlənməsinə  yönələn  tədbirlərə  kömək  edirdi,  adamların  varını  və  ticarətini 
əcnəbilərdən  qoruyurdu.  Tacirlər  isə  öz  yüklərini  özləri  qorumağa  öyrənmişdilər. 
Onlar  dəniz  quldurlarından  qorunmaq  üçün  hərbi  gəmilər  qayırtdırırdılar.  Onlar  öz 
talelərini ölkədən kənarda axtarırdılar, əvəzində isə kral tacı ispan sərvət gəmilərini 
axtarmağa,  quldurluq  yolu  ilə  əldə  edilmiş  kətan  və  ipəyi  satmağa  maneçilik 
göstərməklə, onları hiddətləndirirdi.  
İngilislərin  öz-özünü  mühafizə  etməsi  ilə  Fransanın  Amerikadakı  rəsmi 
planları arasında elan olunmamış yarış gedirdi. Devonşirdən olan ingilis dənizçiləri 
yeni  qitədə  ilk  daimi  məskunlar  oldular.  Bu  vaxtlar  İngiltərənin  dənizsevərləri  və 
macəraçıları  ən  çox  burada  mərkəzləşmişdi.  Devonşir  ölkənin  cənubi-qərbində 
yerləşən  qraflıqlar  qrupunun  ortasında  idi.  Buradan  vaxtilə  saksonlar  qədim  kelt 
əhalisini  qovmuşdu,  lakin  güclü  kelt  ruhu  qalırdı,  bu  yerlərin  keltlərə  bəxş  etdiyi 
sehrlilik  hissi  və  təxəyyülə  aludəçilik,  iti  sakson  ağlını  romantika  ilə 
zənginləşdirmişdi.  Onun  yanında  Somerset  uzanırdı,  buradakı  Bristol  limanında 
feodal ağalardan azad olmuş ticarət gedirdi. Məhz bu limandan Kabotlar Kolumbun 
arxasınca, ona yaxın marşrutla üzmüşdülər. Özlüyündə Devonşir iri limanlara malik 
idi və Elizabet dövrünün ən böyük dənizçi adları onlara məxsus idi. Dreyk, Hokins, 
Reli,  Gilbertlər  -  onların  hamısı  Devonşirdən  idi.  Məhz  Plimutdan  çıxan  donanma 
Böyük  Armadanı  tarmar  etmişdi.  İngiltərə  naminə  ilk  dəfə  Yeni  Dünyanı 
məskunlaşdıran  adamlar  macəra  üçün  tərbiyə  olunmuşdular.  Onları  buna  həm 
kitablar,  həm  də  yaşadıqları  yerin  dəniz  havası  öyrətmişdi.  Hemfri  Gilbert  və  onun 

 
17 
əmisi  oğlu  Uolter  Reli  nəcib  adamlar  olub,  Oksfordda  oxumuşdular.  Onlar  kral 
sarayından icazə alıb Amerikadakı yeni limanlara və yeni vətənə yol aldılar.  
1583-cü  ildə  Hemfri  Gilbert  Nyufaundlendə  yollandı  və  öz  həyatını  cənub 
istiqamətində məskən salmaq üçün liman axtardıqda itirdi. O, həmişə əlində kitab öz 
gəmisinin  göyərtəsində  oturardı.  Hətta  dəlisov  dəniz  və  naməlum  sahil  onu  ciddi 
surətdə  hədələyəndə  belə  o,  öz  yoldaşlarına  ruh  verərək,  ürəkdən  gələn  inamla 
demişdi: "Biz göylərə dənizdən və qurudan daha yaxınıq".  
Sonrakı 1584-cü ildə Reli cənub istiqamətində Amerikaya iki gəmi göndərdi 
ki,  məskunlaşmaq  üçün  yararlı  sahil  tapsın.  Reli  və  onun  adamları  hələ  də  “El