Mustafayeva A.İ., hüquq üzrə fəlsəfə doktoru, amea insan Hüquqları İnstitutunun direktoru ♦

beyn

əlxalq hüququn fəlsəfəyə, fənn elminin təşkili üsullarına və elmi diskursa təsi-

ri elmi 

ədəbiyyatda da mükəmməl öyrənilməmişdir. Elmi diskursun vakuumda deyil, 

iqtisadiyyat, idar

əetmə, beynəlxalq-hüquqi institutlar, müxtəlif sosial qruplar 

aras

ındakı  gərginlik tərəfindən  yaradılan  ayrı-ayrı  güc  sahələrinin  konstellyasiyası 

olan sosiom

ədəni sistemdə  genişlənməsinin sadəcə, etiraf edilməsi  bu  gün  artıq 

yet

ərli deyildir. Elmi və  hüquqi diskursun bu cür  qarşılıqlı  təsirinin konkret 

mexanizml

ərini açmaq, müxtəlif mədəniyyətlərdə  onların  arasındakı  korrelyasiyanı 

üz

ə çıxarmaq zəruridir. 

Bioetika beyn

əlxalq və milli hüququn və elmin, hüquqi və elmi diskursun, hüqu-

qi sistemin v

ə fəlsəfənin bu qarşılıqlı təsirinin parlaq nümunələrindən biridir. Məlum 

olduğu kimi, əksər dövlətlərin məһкəmə sistemi presedent hüququna əsaslanmışdır. 

Bu hüquqa gör

ə, hüquqi norma və  qanunlarıın  imperativliyinə, ümumiliyinə  və 

m

əcburiliyinə  yol verilmir. Hüquq ümumməcburi normalar sistemindən deyil, 

m

əһкəmə  məqsədləri ilə  bəzi hüquqi akt-qərarlardan ibarətdir. Bunlar müxtəlif tə-

r

əflərin mübahisəsi zamanı əldə olunur və aşağı instansiya məhkəmələri üçün məc-

buridir, dig

ər  məһкəmələr  üçünsə  qərar nümunəsidir.  Мəһкəmə  qərarı  analogiya 

üzr

ə,  müəyyən  nümunə  əsasında qəbul olunur və  o,  qanun  olmayaraq,  yalnız  qa-

15 

 

nunvericilik t

əşəbbüsü və  müxtəlif tərəflərin rəylərinin  razılaşdırılması  mənbəyidir 

[23, s. 4-6]. 

Bioetika 

yarandığı  vaxtdan  etibarən insan cəmiyyətində  hüquq institutuna ve-

ril

ən önəmin və bu sistemin presedent hüququ kimi spesifikliyinin böyük təsirini hiss 

edir. Bu, artıq о zaman aşkarlanır ki, bioetika m ənəvi kolliziyalarm, problemlərin və 

ç

ətinliklərin  mövcud  olduğu  şəraitlərdə  һər  şeydən  оnсə  qərar qəbul edilməsinə 

istiqam

ətlənir.  Bundan  başqa,  mənəvi qərarlar qəbul etmək proseduru Qərb 

m

əhkəmələri nümunəsi üzrə və onlara oxşar olaraq təşkil edilmişdir. 

Bel

əliklə, XXI yüzillikdə tibbi fəaliyyət sosial tənzimləmənin iki forması - əx-

laq v

ə  hüquqla  nizamlanır.  İnsani  münasibətlərin hüquqi tənzimlənməsinin  əxlaqi 

t

ənzimləmədən prinsipial fərqi ondan ibarətdir ki, hüquqi münasibətlər qanunlarla, 

hökum

ət qərarları ilə, məhkəmə qətnamələri ilə gerçəkləşir. Əxlaqi tənzimləmələr isə 

f

ərdi mənəvi təfəkkür və ictimai гəу səviyyəsində həyata keçirilir. V.Solovyov yazır: 

"M

əhz mənəvi  maraq  xeyirxahlığın  birbaşa  kənar  reallaşmasına deyil, onun insan 

q

əlbində daxili mövcudluğuna aiddir". Mənəvi tələblərin bu cür lokallaşması onların 

azad v

ə könüllü icrasını nəzərdə tutur, əksinə, hüquqi tələblər isə ya birbaşa, ya da 

dolayı məcburiyyətə yol verir. 

Çağdaş  mədəniyyətdə  qoruyucu  ədalət mühakiməsinin təsirinin  artması  istiqa-

m

ətində  məһкəmə-hüquq sistemində  ciddi dəyişikliklər  baş  versa  də, hüququn ic-

barilik xarakteri qalmaqdadır. Bu ədalət mühakiməsi çərçivəsində şəxsiyyətin hüquq 

v

ə  azadlıqları  dəyər kimi qəbul edilir. Bunların  qorunması  isə  müasir hüquqi 

dövl

ətlərin prioritet vəzifəsinə çevrilir. 

M.Y.Fyodorovan

ın qeyd etdiyi kimi, hüquqi dövlətdə hüququn qadağanedici və 

ittihamedici anlam

ından, hüququn "cəzalar külliyyatı"ndan hüququn "ümumməcburi 

davranış  qaydaları  külliyyatı"  kimi  anlaşılması  istiqamətində  keçid  baş  verir  [56, 

s.17-18]. Hüququn "insanlar

ın  və  onların  kollektivlərinin  davranışlarını  müəyyən 

etm

ək, onlara fəaliyyət və inkişaf istiqaməti vermək, onu müəyyən çərçivəyə salmaq, 

m

əqsədli şəkildə nizamlamaq" [56, s.27-28] hədəfi güdən və buna qadir olan institut 

kimi q

əbul edilməsinə  ehtiyatla  yanaşmaq  lazımdır.  Yaddan  çıxarmaq  olmaz  ki, 

"hüquq m

ənəviyyatın aşağı həddi və ya müəyyən minimumudur" [56, s.31]. İnsanın 

16 

 

davranışının  hüquqi və  mənəvi nizamlanmasının  daha bir prinsipial fərqi bundan 

ibar

ətdir. 

C

əza ədalət mühakiməsinin üstünlük təşkil etdiyi bir şəraitdə və hüquq-müha-

fiz

ə sisteminin güclü olduğu vəziyyətdə bütövlükdə etika və xüsusən də biotibbi peşə 

etikası həkim şəxsiyyətinin, onun tək qanuna əsasən deyil, həmçinin vicdanına uyğun 

h

ərəkət etmək hüququnun sosial müdafiəsi funksiyasını yerinə yetirir. 

D.P.Fidlerin f

əlsəfi  anlayışlarına (diskurs, diskursiv formasiya) [14, s.  38-54] 

müraci

ət edən Devid Stader bioetikada iki modeli -  hüquqi və  mülki  modeli  qarşı-

qarşıya qoyur [11, s. 132-135]. O, hüquqi modeli fərdiyyətçiliyin dəyərlərini, şəxsi 

maraqlar

ın  prioritetliyini müdafiə  edən  liberalizm  ideologiyası  ilə  birbaşa  bağlayır. 

Bu d

əyərlər öz ifadəsini onda tapir ki, bioetikada (xüsusən də  onun  inkişafının  ilk 

onilliyind

ə) fərdi mənəvi çözüm, habelə  şəxsiyyətin muxtariyyəti və  unikallığı 

prinsipi, şəxsi maraqların və pasiyentlərin hüquqlarının prioritetliyi və s. kimi hüquqi 

paradiqma hakimdir [6, s. 43-56]. 

M

əlum  olduğu  kimi,  bioetikada  hüquqi  paradiqma  Barbara  Mayer  və  Uorren 

Şiblsin bədii ifadələrinə görə, nəsə "ümumi hüquqi şüur"u, yəni qəbul edilən mənəvi 

q

ərarların  həqiqiliyinə  və  obyektivliyinə  təminat verilməsini, tibb aləminin  peşə 

hökmranlığının  mənbəyini və  sirlərini nəzərdə  tutur [8, s. 189-192]. Maarifçilik 

dövründ

ən qalmış belə bir konstruksiya müəyyən nəticələr doğurmaqdadır. Məsələn, 

ABŞ-da  geniş  yayılmış  presedent  hüququ  ilə  aşkar  ziddiyyətdə  olan etikada vahid 

normativ t

əfəkkürün dirçəlişinə gətirib çıxarmaqdadır. 

Qeyd etm

ək vacibdir ki, bioetikanın  əsas vəzifəsi  -  elm və  təcrübənin sürətli 

t

ərəqqisinə səbəb olan mürəkkəb mənəvi problemlər üzrə müxtəlif mövqelərin aşkara 

çıxarılmasına kömək etməkdir. İnsanı klonlaşdırmaq olarmı? Genetik üsullarla yük-

s

ək fiziki və intellektual keyfiyyətlərə malik olan "yeni insan nəsli" yaratmaq cəhd-

l

ərinə yol verilə bilərmi? Ölmüş adamın orqanlarını digər insanlara köçürmək üçün 

çıxaran  zaman  onun  qohumlarının  razılığını  almaq  lazımdırmı?  Pasiyentə  onun sa-

ğalmaz xəstəliyə düçar olması barədə həqiqəti söyləmək olarmı və bu, lazımdırmı? 

Evtanaziya cinay

ətdir, yoxsa şəfqət aktı? Bioetika elmi bəşəriyyətin demək olar ki, 

17 

 

h

ər gün qarşılaşdığı bu və buna bənzər müxtəlif suallara mənəvi cəhətdən əsaslandı-

nlmış və sosial baxımdan məqbul çözümlər tapmaq məqsədi daşıyır [46, s. 201-208]. 

Əsrlər boyu təbabət və  elm müstəqil olaraq analoji problemləri  həll  etdikləri 

halda, b

əs bioetikanı yaratmaq nə üçün və nəyə gərək idi? Gerçəkdən də, hamı, deyək 

ki, bir çox yüzillikl

ər ərzində həkimlərin peşə etikasının özülü olan Hippokrat andı 

içm

əsindən,  aparıcı  fiziklərin nüvə  silahı  sınaqlarının  qadağan  edilməsi  uğrunda 

rolundan, bioloqlar

ın ətraf mühitin qorunması istiqamətində apardıqları mübarizədən 

x

əbərdardır. 

Bioetika il

ə etika arasında hansı fərqlər vardır? Bioetikanın ənənəvi - Hippokrat 

etikas

ından başlıca fərqi ondan ibarətdir ki, sonuncu sırf korporativ xarakter daşıyır. 

O, h

əkimi yeganə  mənəvi subyekt kimi qəbul edir. Belə  ki, iztirab çəkən  fərd 

olduğuna görə onun üçün həyati əhəmiyyətli qərarların işlənməsində iştirak etməyən 

v

ə  passiv  olan  pasiyent  qarşısında həkim borcunu yerinə  yetirir. Bioetika mənəvi 

subyekt olaraq dig

ər subyektlərlə  -  həkimlərlə  və  alimlərlə  çətin dialoq (bəzən isə 

r

əqabət xarakterli) münasibətlərinə girən "aktiv pasiyent" ideyasına əsaslanır. 

C

əmiyyətin bioetikanm inkişafında oynadığı rol bir çox beynəlxalq və milli qa-

nunvericilik aktlar

ında da öz əksini tapmışdır. 

Avropa Şurasının "Biologiya və təbabətin nailiyyətlərindən istifadə etməklə əla-

q

ədar insanın  hüquq və  ləyaqətinin müdafiəsi haqqında:  insan  hüquqları  və  biotə-

bab

ət haqqında" Konvensiyasının  28-ci maddəsində  aşağıdakı  müddəa təsbit olun-

muşdur:  "Tərəflər biologiya və  təbabət sahəsində  tərəqqi ilə  əlaqədar fundamental 

probleml

ərin (xüsusilə, sosial-iqtisadi, etik və hüquqi aspektlər) geniş ictimaiyyətin 

müzakir

əsinə verilməsi və lazımi məsləhətləşmələrin mövzusu olması qayğısına qal-

malıdırlar...". 

Hesab edirik ki, bioetikan

ın  formalaşmasının  ilk  mühüm  şərti ekoloji hərəkat 

ideologiyasıdır.  Elmi-texniki tərəqqi insanlar və  bəşəriyyət üçün təkcə  saysız-he-

sabsız  nemətlər  yaratmır,  habelə  onun  mövcudluğuna  və  məskunlaşdığı  mühitə 

t

əhdidlər doğurur. Ekoloji düşüncənin biotəbabətə təsiri ənənəvi olaraq tətbiq edilən 

d

ərman vasitələrinin insan orqanizminə  mənfi təsiri ilə  bağlı  çoxsaylı  faktlar 

s

əbəbindən xüsusilə sürətlənmişdir [37, s. 22-26; 17, s. 115-132]. 

18 

 

İnsan  hüquqlarının  müdafiəsi hərəkatı  -  bioetikanın  formalaşması  üçün  ikinci 

vacib m

ədəni  şərtdir. Əg ər  ekoloji hərəkat insanın  fiziki (təbii) rifahına təhdidlərə 

qarşı cavab olaraq meydana gəlmişdirsə, bioetika isə biotəbabət sahəsində texnoloji 

t

ərəqqidən qaynaqlanan insanın mənəvi identikliyinə təhdidlərə qarşı sürətli inkişafa 

başlamışdır.  Məsələ ondadır ki, insan biotəbabətdə һəт başlıca  hədəf kimi, һəm  də 

elmi  araşdırmalar  üçün  qaçılmaz  "vasitə"  kimi  çıxış  edir.  Tədqiqat  işləri aparan 

h

əkim üçün һəг  hansı  insan  bir  tərəfdən, "bütövlükdə  bəşəriyyətin" nümayəndəsi 

kimi, dig

ər tərəfdən isə bəşəri maraqlara deyil, öz şəxsi mənafeyinə əsaslanan konkret 

f

ərd olaraq mövcuddur. 

Əslində,  öz  qarşısına pasiyentlərin hüquqlarının  müdafiəsini qoyan hüquq-

müdafi

ə hərəkatının xüsusi istiqamətinin inkişafı belə bir duruma qarşı sanki cavab 

reaksiyası oldu.  Hazırda onkoloji,  QİÇS,  diabet,  astma,  psixi pozğunluq və s. kimi 

müxt

əlif xəstəliklərdən əziyyət çəkən pasiyentlərin hüquqlarının müdafiəsi üzrə çoxlu 

beyn

əlxalq, milli və regional təşkilatlar mövcuddur. Bütövlükdə, xüsusi sosial qrup 

olaraq pasiyentl

ərin hüquqlarını qoruyan təşkilatlar da vardır [7, s. 323-330]. 

Hesab  edirik  ki, bioetikan

ın əsasını həkimin məqsədi olan cismani rifahın bir-

t

ərəfli tibbi izahının natamamlığı barədə fikirlər, həmçinin tibb işçiləri ilə humanitar 

elml

ərin təmsilçilərinin fənlərarası  dialoqunun, pasiyentlərlə  və  ictimaiyyətin 

nümay

əndələri arasındakı  dialoqun  çox  vacibliyi  haqqında mülahizələr təşkil  edir. 

Yalnız belə bir dialoqun köməyi ilə insan iztirablarının çoxplanlı təbiəti adekvat ifadə 

oluna v

ə  anlaşıla  bilər.  Artıq  bu  əsasla da һəm  ayrı-ayrı  fərdlər üçün həkimliyin 

m

əqsədləri, һəm də bütövlükdə ictimai səhiyyənin məqsədləri kimi rifah ideyasının 

çağdaş anlamı işlənilə bilər [22, s. 82]. 

Misal olaraq, dey

ə bilərik ki, süni reproduksiya texnologiyalarının getdikcə daha 

geniş yayılması ilə əlaqədar olaraq çoxlu sayda mənəvi münaqişələr yaranmaqdadır. 

Bel

ə ki, ortaya aktuallıq kəsb edən məsələlər çıxır. Məsələn, rüşeymin və dölün fərdi 

inkişafının hansı anını insan həyatının başlanğıcı qəbul etmək lazımdır? Başqa sözlə, 

mayalanmış  toxum-hüceyrəni tam həcmdə  yaşamaq  hüququ  olan  rüşeym  və  ya 

"insan"

ın doğulmamış dölü hesab etmək olarmı? Yoxsa, onlar orqanizmdən cərrahi 

yolla çıxarılan şiş kimi, ana bədəninin ancaq bir hissəsidir? [51, s. 42-44]. 

19 

 

Doğulmış insan varlıqlarının "insan" kimi tanınıb-tanınmaması ətrafında aparı-

lan kütl

əvi müzakirələrdə məhz cəmiyyət (bu və ya digər istər tibb işçisi, istər ilahiy-

yatçı,  istərsə  də  siyasi avtoritet yox) insan mövcudiyyətinin  başlanğıcının  hüdudla-

rını müəyyənləşdirir. A.P.Zilberin sözlərinə görə, bu hüdud ana bətnindən hələ çıx-

mayan  varlığın  artıq  qadın  bədəninin bir hissəsi kimi deyil, sosial tanınmış  hüquqi 

münasib

ətlər subyekti kimi nəzərdən keçirildiyi sahəni bildirir [44, s. 15-16]. 

Bu, islam dinin

ə də aiddir. İslam - sərbəst seçim dinidir. Demək olar ki, bütün 

müs

əlman dövlətləri tərəfindən imzalanmış 1990-cı il tarixli Qahirə İnsan Hüquqları 

B

əyannaməsində  deyilir: "Kimisə  öz etiqadına cəlb etmək və  ya ateist əqidəsinə 

yön

əltmək üçün һər hansı icbari üsullardan istifadə etmək qadağandır" [48, s. 20-22]. 

Müs

əlmanlar bu hüququn gerçəkləşməsi zamanı başqalarının dini inancına hörmətlə 

yanaşmağa  və  imzalanmış  müqavilə  əsasında  onlarla  dinc  şəraitdə  yaşamağa 

çalışmalıdırlar. 

M

əhəmməd Müftinin fikrincə, müasir liberallar və  islam təmsilçiləri arasında 

anlaşılmazlıq ona görə yaranır ki, insan azadlığının sərhədlərinin necəliyi, cəmiyyət 

v

ə dövlətin bu sərhədləri hansı ölçüdə müəyyənləşdirməsi və onlara riayət olunmasını 

t

ələb etməsi məsələlərinin mahiyyətinə müxtəlif yanaşmalar mövcuddur. Bununla da 

dünyan

ın  dini və  qeyri-dini  anlamı  arasmda  fərqlər  yaranır.  Dünyanm qeyri-dini, 

materialist anlam

ına görə, həyatın  başlıca  dəyəri insanın  dünyəvi həyatı  və  ona 

m

əxsus olan dünyəvi nemətlərdir. Ona görə də bu maddi yanaşmaya əsaslanmaqla, 

şəxsiyyətin hüquq və azadlıqlarının hüdudlarını müəyyənləşdirir. Hamının hüquq və 

azadlıqlarının  təxminən  bərabər  olduğu,  meyarı  isə  һər  kəsin dünyəvi həyatı  üçün 

rifah olan hansısa orta riyazi kəmiyyət əmələ gəlir [48, s. 31-33]. 

E.Sqreçç v

ə V.Tambone qeyd edirlər ki, dini dünyagörüş (təkcə islam deyil) in-

san

ın əbədi həyatını başlıca dəyər hesab edir. Ona görə də bu həyatda elə davranış 

tipini insan hüquq v

ə  azadlıqlarının  meyarı sayır ki, insanı  əbədi firavanlığa, əbədi 

h

əyatdakı  xoşbətliyə,  başqa  sözlə, cənnətə  aparsın. Buradan da əbədi həyatda 

xoşbəxtliyə  çatmaq vasitələri  anlayışına  əsaslanaraq,  şəxsiyyətin hüquq və 

azadlıqlarının sərhədləri müəyyənləşir. Ona görə də dünyəvi həyatın səadəti relyativ, 

nisbi xarakter daşıyır. Bir sıra hallarda gələcək əbədi həyat naminə onlardan şüurlu 

20 

 

imtina düzgün davranış tipi sayılır, dindar olmayan adam üçün tamamilə anlaşılmaz 

olan bir şey mömün tərəfindən müqəddəs hesab edilir [53, s. 44-47]. 

İ.V.Siluyanovaya  görə,  şəfqət,  qayğı,  mərhəmət, həyatın  xilası  əbədi etik 

d

əyərlərə aiddir. Peşəkar həkim və ya tibb əxlaqı üçün məhz bu dəyərlər önəmli və 

mü

əyyənedicidir [54, s. 39-40]. 

M

əlum  olduğu  kimi,  insanlar  arasındakı  qarşılıqlı  münasibətlərin hüquqi tən-

ziml

ənməsi mənəvi-etik nizamlanma ilə sıx bağlıdır. Əvvəla, daha əhəmiyyətli mə-

n

əvi normalar, adətən, hüquqi cəhətdən əsaslanmış olur və onların pozulması təkçə 

ətrafdakılar  tərəfindən bəyənilməməklə  və  qınaqla üzləşmir,  һəm  də  qanun qar-

şısında məsuliyyət  daşımağa  səbəb  olur.  İkincisi,  qanunvericilik  aktları  yalnız 

о 

hallarda t

əsirli olur ki, onlar cəmiyyətin mənəvi təfəkkürünə uyğun gəlir və cəmiyyət 

t

ərəfindən bəyənilir [35, s. 61-62]. 

Amerika v

ə Avropa ölkələri, Şərq, Asiya dövlətləri, müsəlman və qeyri-müsəl-

man ölk

ələri, eləcə də digər çoxkonfessiyalı dövlətlərdə bioetika komitələri pioner-

l

ərinin  mövcud iş təcrübəsi, zənnimizcə, bioetik məcəllənin  formalaşması  baxımın-

dan da faydalı ola bilər [34, s. 30]. 

Xatırladaq ki, yeni bilik forması olan islam bioetikasının inkişaf tarixində 1981-

ci ild

ə Küveytdə keçirilmiş İslam Tibb Elmləri Təşkilatının (IOMS) ilk konfransının 

t

əşkil  edilməsi və  keçirilməsinin böyük əhəmiyyəti  vardır.  Bu  tədbirdə  İslam  Tibb 

Etikası  Məcəlləsi layihəsi qəbul  edilmişdi.  Sənədə  həkim sənətində  səmimilik, 

vicdanlılıq,  həkim  sirri,  şəfqət və  mərhəmət, həkimin pasiyentlərə  və  həmkarlarına 

qarşı öhdəliyi və münasibəti, insanlar üzərində eksperimentlər aparılması və s. kimi 

etik m

əsələlər daxil edilmişdi. Elə həmin vaxt Beynəlxalq Tibb Elmləri Təşkilatları 

İslam Şurası (CIOMS) yaradıldı [34, s. 44-45]. 

Bel

əliklə, son illər ərzində orqan və ya toxumaların köçürülməsi, kəllə beyinin 

ölümü,  yardım  prinsipi,  intensiv  terapiya  şöbəsində  texnologiyalar kimi bioetika 

m

əsələləri gündəliyə qoyulmuş və nəzərdən keçirilmişdir. İslam təlimi kontekstində 

uşaq hüquqlarının müzakirə edildiyi İslam Təbabəti Təşkilatının (OIMS) beynəlxalq 

konfransları  keçirilmişdir.  Müsəlman həkimlərinin  hazırlanması  məqsədilə  tibbi 

21 

 

t

əhsil  proqramlarının  mənəvi tərkib hissəsi  olan  ruhi  inkişafa  xüsusi  diqqət 

yetirilmişdir [34, s. 49; 20, s. 79-100]. 

2011-

ci  il  mayın  31-də  Bakıda  YUNESKO-nun  Bioetika  üzrə  beynəlxalq Ko-

mit

əsinin 18-ci  sessiyası  keçirildi.  Bu  böyük  beynəlxalq tədbirdə  edilən  çıxışlarda 

deyilirdi ki, bioetikanın əsas problemləri əxlaqın mövcud dini normalarını və mədəni 

ənənələri nəzərə almaqla həll edilməlidir. Hazırda bioetika bəşəriyyətin öz hüquq və 

lay

əqətini qoruya biləcəyi və qorumağı öyrənməli olduğu gələcəyə aparan körpü kimi 

n

əzərdən keçirilir [2]. 

Bu gün bioetika probleml

ərinin həllinə  bu və  ya digər  yanaşmanın  əsaslandı-

rılması sürətlə dəyişən dünyamızda insanı istiqamətləndirən siyasi, fəlsəfi və hüquqi 

düşüncə və axtarışların mərkəzindədir. 

 

Biblioqrafiya 

 

1.  B

əndəliyeva A. İslami dəyərlərdə bioetika prinsiplərinin təzahürü//”Din və Etiqat 

Azadlığı:  Hüquqi,  Siyasi  və  İctimai  aspektləri” Beynəlxalq tərkibli respublika 

konfransının  Tezislər  toplusu.  Bakı,  AMEA  İnsan  Hüquqları  İnstitutu.  İSBN  978-

9952-8176-3-8. Elm v

ə Təhsil nəşriyyatı. 2012, s. 26-27. 

2.  Bioetika: S

ənədlər... Terminlər... Layihənin elmi rəhbəri və  tərtibatçı  A.İ. 

Mustafayeva. Bakı, Elm, 2009. 

3. M

əmmədov V.Q. Heydər Əliyev Fondunun Azərbaycanın sosial inkişafına verdiyi 

töhf

ələri // Dirçəliş  –  XXI  əsr (Azərbaycan Dövlət  Qurulucuğu  və  Beynəlxalq 

Münasib

ətlər İnstitutunun elmi nəşri), №168, may, 2012 (Xususi buraxılış). 

4.  M

əmmədov  R.F.,  İsmayılova 

Ə.İ.,  Hacıyev  C.M.  Qanunun  aliliyi  v ə  insan 

hüquqlarının müdafiəsi mexanizmləri. Bakı: Azərnəşr, 2009. 

5.  Alexandra E. Blasi. An Ethical Dilemma: Patents & Profits v/ Access & 

Affordability // The Journal of Legal Medicine, 2012, v.33, No. 1, p. 115-128. 

6. A. Rabiega-Przylecka. Patient’s Rights in Poland Against the Background of New 

Regulations // Medicine and Law, 2012, v/31, No. 1, p. 43-56. 

22 

 

7.  B. Ivanc. Accomodation of Constitutional Due Process Rights within the New 

Patients’ Rights Legislation in Slovenia // Medicine and Law, 2011, v/30, No. 3, p. 

323-330. 

8.  Barbara Maier and Warren A. Shibles. The Philosophy and Practice of Medicine 

and Bioethics:  A Naturalistic-Humanistic Approach. International Library of Ethics, 

Law, and the New Medicine. Vol.76, 2010, p. 189-212. 

9. Brian Shipman. The Role of Communication in the Patient-Physician Relationship 

// The Journal of Legal Medicine, 2010, v.31, No. 4, p. 433-442. 

10. Callahan D. Why America accepted Bioethics. N-Y., 2003. 

11. David L. Stader. Law and Ethics in Educational Leadership. D., 2006. 

12.  Dollar D. Is Globalization Good for your Health? Bulletin of World Health 

Organization. Vol. 79, 2001, p. 89-123. 

13.  Frank J. Leavitt. What is an “Integrated Cross-cultural  approach to bioethics?” 

Eubios Ethics Institute Newsletter 2 (1992), p. 55-69. 

14.  Filder D.P. Reflections on the Revolution in Health and Foreign Policy. Bull. 

World Health Org. March, 2007, p. 38-54. 

15. Gorove K. Shifting Norms in International Health Law. Vol. 98 Am. Soc.y Int’l 

L. Proc. 13, 20. 2004, p. 76-99. 

16.  Jacobson P.D., Soliman S. Co-opting the Health and Human Rights Movement. 

Vol. 30 J.L. Med. & Ethics. 2002, p. 89-123. 

17.  Jansen R. Dissemination of Information on the Off-Label Unapproved Use of 

Medication: A Comparative Analysis // Medicine and Law, 2001, v.30, No.1 , p. 115-

132. 

18. Jessica H. Muller. Antropology Quarterly, December 1999. Vol.8, No.4, p. 38-47. 

19. Letov O. Bioethics and modern medicine. L., Oxford Univ-ty, 2009. 

20.  Magalhaes S. et. al. Bioethics Education on Delibration –  A View of a Novel: 

Blue Gold, by Clive Cussler // Medicine and Law, 2011, v.30.No.1, p. 25-42.  

21.  Mammadov V.Q. The challenge and tasks of UNESCO Bioethics Chair Focal 

Point in Azerbaijan // Program and Book of Abstracts of the 18th World Congress on 

Medical Law, Zagreb, Croatia, 8-12 August 2010, p. 141.   

23 

 

22. Mammadov V.Q. Patients’ Rights: the central aspect of a modern health system // 

Program and Abstracts Book of the 51st Annual Meeting “Medicine and Law for 

Healthcare Professionals” of ACLM (American College of Legal Medicine), Las-

Vegas, USA, 24-27 February 2011, p. 82. (Tibbi Hüquq üzr

ə Amerika Assosiasiyası 

“S

əhiyyə  peşəkarları  üçün  tibb  və  hüquq”  mövzusunda 51-ci illik Konqresin 

Tezisl

ərinin Toplusuç Las-Veqas, ABŞ, 24-27 fevral 2011ç s. 82). 

23.  Mammadov V.Q. Recent Developments in Bioethics and Medical Law in 

Azerbaijan Assessed by UNESCO as Pioneer in the Region // World Association for 

Medical Law Newsletter April-June 2012, vol. 4, issue 2 (13), p. 4-6. 

24.  Mammadov V.Q. Recent developments in bioethics and medical law in 

Azerbaijan // Mediçne pravo (“Tibbi hüquq”) Ukraynanın elmi jurnalış İSSN 2072-

084X, 

№1 (11)2013, Lvov, Ukrayna, s. 43-53. 

263.  Mann J.M. Human Rights and AIDS: The Future of the Pandemic. Health and 

Human Rights: A Reader. Jonathan M. Mann. Et al eds. N-Y., 1999, p. 44-59. 

294. Richard Zitrin, Carol M. Langford and Nina Tarr. Legal Ethics in the Practice of 

Law. W., Amer. Edition, 2007. 

25. Robert F. Weir, Robert S. Olick and Jeffrey C. Murray. The Stored Tissue. Issue: 

Biomedical Research, Ethics, and Law in the Era of Genomic Medicine. N-Y., 2004. 

28.  Robyn Goshman. Medical Assisting Made Incredibly Easy: Law and Ethics. L., 

2008. 

29. Sharon E. Sytsma. Ethics and Intersex. International Library of Ethics, Law, and 

the New Medicine, v. 72. 2008, p. 54-82. 

30. Shimshon Rubin S. Ethics at Israel Universities: Unlearned Lessons from 

Professional Ethics // Medicine and Law, 2011, v. 30, No. 4, p. 65-78. 

31. The World Health Organization. The World Health Report 1998: Life in the 21st 

Centure. Jeneva, 2005. 

32.  Watson J., Juengst E.T. Doing Science in the Real World: The Role of Ethics, 

Law and Social Sciences in the Human Genome Project. Gene Mapping. Using Law 

and Ethics as Guides. Ed. by Annas J.G., New York, Oxford Univ. Press, 1992, p. 

177-200. 

24 

 

33. Yaspers K. Revised Declaration of Lisbon on the Rights of the Patients. Bulletin 

of Medical Ethics, January, 1996, p. 8-19. 

34. 

Аляутдинов  Ш.  Ответы  на  ваши  вопросы  об  Исламе  /  Под  ред.  Проф.  А. 

Конурбаева. М.: Фонд «Мир образования», 2003. 

34. 

Амиров  Н.  Медицинская  биоэтика  как  наука  и  предмет  преподавания  // 

Казанский медицинский журнал. 1998. Т. 79, №2. с. 81-86. 

36. 

Аристотель.  Этика,  политика,  риторика,  поэтика,  категории.  Минск: 

Литература, 1998. 

37. 

Барулина А., Махонько Н., Савченко В., Акимова Т. Экология и здоровье: 

медицинские и правовые аспекты // Медицинское право, 2012, №1 (41), с. 22-

26. 

38. 

Биоэтика: принципы, правила, проблемы / Рос. акад. Наук, Ин-т человека; 

отв. Ред. И сост. Б.Г. Юдин. М., Эдиториал УРСС, 1998. 

39. 

Бушуева  В.  Право  на  охрану  здоровья  и  медицинскую  помощь: 

международно-правовые  аспекты  //  Московский  журнал  международного 

права. 2007. №2, с. 50-58. 

40. 

Власов  В.,  Грищенко  В.,  Зайцева  И.  и  др.  Ваши  права  при  получении 

медицинской помощи. М.Ж Триумф. 1999. 

41. 

Галандарли Н. Эвтаназия или смерть «по собственному желанию». AMEA 

F

əlsəfə, Sosiologiya və Hüquq İnstitutunun “Elmi əəsərlər” Beynəlxalq elmi-nəzəri 

jurnal, 2012. 

№2 (19), s. 218-228.  

42. 

Гегель Г. Философия права. М., 1990. 

43. 

Добромыслова  О.  Спасет  ли  мир  биоэтика?  Российская  газета,  26  ноября 

2004. 

44. 

Зильбер  А.  Этика  и  закон  в  медицине  критических  состояний.  Этюды 

критической медицины, т. 4. Петрозаводск: ПетрГУ, 1998. 

45. 

Ковалев А. Достоинство личности и новейшие биомедицинские технологии. 

Международное  право  и  национальные  интересы  Российской  Федерации.  М.: 

Медицина, 2008. 

25 

 

46. 

Кэмпбелл  А.,  Джиллетт  Г.,  Джонс  Г.  Медицинская  этика.  Под  ред.  Ю. 

Лопухина, Б. Юдина. М.: ГЭОТАР-МЕД, 2004. 

47. 

Материалисты Древней Греции (Платон, Теэтет). М.: Философ, 1995. 

48. 

Мухаммед М. Права человека в Исламе. Катар, Аль-Джубейра аль мактуб, 

1997 (на араб. яз.). 

49. 

Мустафаева  А.  Право  на  охрану  здоровья:  соотношение  международно-

правовых и национальных норм // Азербайджан и Азербайджанцы. Президиум 

НАНА. Баку. 2010, с. 64-73. 

50. 

Мустафаева  А.,  Мамедов  Р.  Религиозные  учения  и  морально-правовые 

критерии биоэтики. AMEA İnsan Hüquqları İnstitutu. Bakı, 2011. c. 39-47.  

51. 

Мустафаева  А.,  Джафарова  Л.  Этико-правовые  и  религиозные  нормы 

проблем искусственного оплодотворения. AMEA Fəlsəfə, Sosiologiya və Hüquq 

İnstitutu, c. 42-44. 

52. 

Петров В., Седова Н. Практическая биоэтика: этические комитеты в России. 

М.: Триумф. 2002. 

53. 

Седова Н. Кому помешали этические комитеты?//Медицинское право. 2012, 

№1(41), с. 6-10. 

54. 

Силуянова  И.  Сравнителный  анализ  федеральных  законов  о 

здравоохранении  в  Российской  Федерации  с  этической  точки  зрения  // 

Медицинское право, 2012, №3 (43), с. 3-9. 

55. 

Тищенко П. Этика геномики // Человек. 1999. №5. с. 9-15. 

56. 

Федорова М. Медицинское право. М.: Гуманит. изд. Центр ВЛАДОС, 2003.