Mustafayeva A.İ., hüquq üzrə fəlsəfə doktoru, amea insan Hüquqları İnstitutunun direktoru ♦

1 

 

Mustafayeva A.İ., hüquq üzrə fəlsəfə doktoru,  

AMEA İnsan Hüquqları İnstitutunun direktoru

♦

 

 

Bioetikanın sosial normalar sistemində və  

ictimai münasib

ətlərin tənzimlənməsində yeri 

 

Son onillikl

ərdə dünya birliyi özünün yeniləşmə mərhələsindədir. Qloballaşma 

bütün planetimizd

əki prosesləri  əhatə  etmişdir.  Təbabət və  genetika sahəsində  əldə 

olunan yeni nailiyy

ətlər müxtəlif bilik sahələrini təmsil edən mütəxəssislərin 

s

əylərinin birləşdirilməsi zərurəti yaratmışdır. Nəticədə, yeni fənlərarası elm sahəsi - 

bioetika meydana g

əlmişdir.  Bu,  elm  və  texnikanın  inkişafı,  yeni  texnologiyaların 

s

əhiyyə sahəsinə tətbiq edilməsi, elmi tədqiqatlar aparılması, preparatların sınaqdan 

keçirilm

əsi, pasiyentlərlə  münasibətlər  praktikası,  etik  qaydalara  riayət edilməsi, 

m

əlumatlandırılmış  razılıqla  bağlı  qanunvericilik  normaları  və  digər yeniliklərlə 

əlaqədar bütöv fəlsəfi, etik-mənəvi, hüquqi problemləri əhatə edir. 

Qeyd olunmalıdır ki, müasir cəmiyyət bioetikanın ilkin obyektini transformasiya 

edir v

ə dünyanı təkcə “şəxsi mənəvi dəyərlər və prinsiplər işığında” deyil, həmçinin 

“müxt

əlif etik siyasi və hüquqi metodologiyalar cəlb etməklə” nəzərdən keçirir. 

Etika tarixind

ə mənəviyyat bəzən əxlaqdan fərqli bir şey kimi təfsir olunmuş -

dur.  “Etika”  termini q

ədim yunan sözü olan ethos  (adət,  xarakter,  düşüncə  tərzi) 

sözünd

ən törəyib və Aristotelin əsərlərində işlədilmişdir [36, s. 4-5]. Bu sözün latin 

analoqu  mosmores  olub xasiyy

ət, adət, xarakter, davranış mənalarını verir. Buradan 

da l

əyaqət haqqında yunan elmi ilə  yanaşı,  latın  moralitas  -  əxlaq meydana gəlir. 

Başqa  sözlə  desək, öz ilkin mənasına görə, yunan və  latın  sözləri,  əsasən, üst-üstə 

düşür,  lakin  mədəniyyətin və  fəlsəfənin  inkişafı  prosesində  “etika”  və  “əxlaq” 

(m

ənəviyyat) terminləri yetərincə müxtəlif məzmun kəsb edir. 

F

əlsəfi fikrin dahi nümayəndəsi Hegel etikanı üç hissəyə bölür: abstrakt hüquq, 

əxlaq və  mənəviyyat.  Bunlardan  birincisi  xarici  davranışı  əhatə  edir, ikincisi isə 

subyektin xüsusi irad

əsinin daxili mahiyyətini açır. Hegel mənəviyyata daha böyük 

____________________________ 

♦ 

Mustafayeva Ayt

ən  İnqlab  qızı  –  hüquq üzrə  fəlsəfə  doktoru,  AMEA  İnsan  Hüquqları  İnstitutunun 

direktoru (Az

ərbaycan). E-mail: [e-mail] 

2 

 

əhəmiyyət verərək, onu ideal kimi, zərurilik və  sosial-tarixi təzahürlərə  tənqidi 

yanaşma kimi nəzərdən keçirir [42, s. 45]. 

Cessika Miller göst

ərir ki, elmin etikası elm və əxlaqın qarşılıqlı münasibətləri-

nin f

əlsəfi və  sosial cəhətdən iki cür öyrənilməsidir: a) elmin əxlaqa, bilik və elmi 

t

ərəqqinin  əxlaqlılığa,  insanların  əxlaqına və  cəmiyyətin mənəvi tərəqqisinə  təsiri, 

elmi d

əyərlərin  əxlaqa, həqiqət və  xeyirxahlığın  nisbətinə, mənəvi təzahürlərin hə-

qiqiliyin

ə  təsiri  baxımından və  b)  əxlaqın  elmə,  əxlaqın  dəyər və  normalarının  el-

md

əki münasibətə və onun nəticələrinə, alimlərin dünyagörüşlərinin elmi fəaliyyətin 

v

ə  elmi ünsiyyətin  nizamlayıcısı  kimi  mənəvi fəaliyyətin dərkinə  təsiri, alimlərin 

v

ətəndaş və əxlaq məsuliyyətinin məzmununun açılması baxımından [18, s. 38-40]. 

Aşağıdakı məsələlər elmi etikanın normalarında öz təcəssümünü tapır: 

1) elmi f

əaliyyətin xüsusiyyətlərinə uyğunlaşdırılan ümumbəşəri mənəvi tələb-

1

əг və qadağalar; 

2) bioetik normalar m

əhz elm üçün səciyyəvi və xarakterik olan dəyərlərin təs-

diqi v

ə müdafiəsinə xidmət edir. 

Bunlardan birincisi h

əqiqətin təmənnasız  axtarışı  və  müdafiəsidir. Adətən, 

günd

əlik elmi fəaliyyətdə  əldə  edilmiş  bilikləri dərhal həqiqət və  ya  yanlışlıq  kimi 

qiym

ətləndirmək asan olmur. 

Diqq

ətə  çatdıraq  ki,  bioetika  ötən yüzilliyin 60-cı  illərinin  axırlarında  -  70-ci 

ill

ərinin əvvəllərində ABŞ-da yaranmış çağdaş mədəniyyətin mürəkkəb fenomenidir. 

D.Kallaxan

ın  göstərdiyi kimi, “bioetika”  terminini 1970-ci ildə  Amerika onkoloqu 

Van Rensseler Potter ir

əli sürmüşdür [10, s. 34-36]. O, insanların həyatına ləyaqətli 

şərait yaratmaq məqsədilə humanitar elmlərin nümayəndələrinin və təbiətşünasların 

(

һər  şeydən  оnсə,  bioloqların  və  həkimlərin) səylərini birləşdirməyi təklif edirdi. 

D.Kallaxan

ın fikrincə, "sağqalma elmi sadəcə elm olmayıb, həm də iki daha vacib və 

çox z

əruri elementi -  bioloji bilik və  insani dəyərləri  birləşdirə  bilən yeni hikmət 

olmalıdır".  Buna  görə  də  alim onun ifadə  olunması  üçün  bioetika  terminini  təklif 

etmişdir [10, s. 45-46]. 

El

ə buradaca qeyd edək ki, terminin mənası çox tezliklə kökündən dəyişdi. Ən 

yeni elmi texnologiyalar

ın  (genetik, reproduktiv, transplantoloji və  s.)  inkişafının 

3 

 

s

əbəb  olduğu  antropoloji,  mənəvi, sosial və  hüquqi problemlərin fənlərarası  araş-

dırılması  оnə  çıxdı.  V.P.Buşuyevanın  fikrincə,  кесən  əsrin 70-ci illərində  ABŞ-da 

bioetika üzr

ə  ilk tədqiqat və  təhsil mərkəzləri yaradıldı.  Onların  tədqiq etdikləri 

probleml

ər isə  siyasətçilərin, jurnalistlərin, din xadimlərinin, ümumiyyətlə, kütlə-

l

ərin  ən  geniş  nümayəndələrinin diqqətini  ciddi  şəkildə  cəlb etməyə  başladı  [39, s. 

52-53; 30, s. 65-78]. 

M

əlum olduğu kimi, növbəti onillikdə bioetika çox sürətlə Qərbi Avropaya da 

yayıldı,  90-cı  illərdən  başlayaraq  isə  Şərqi Avropa (Rusiya da daxil olmaqla) və 

Asiya (h

ər şeydən оnсə, Yaponiya və Çində) ölkələrində də qəbul edildi [19, s. 447]. 

3 dekabr 1967-ci ild

ə Cənubi Afrika cərrahı Kristian Barnard dünyada ilk dəfə 

olaraq bir insan

ın  ürəyini digərinə  köçürdü. O, avtomobil qəzası  nəticəsində  beyni 

b

ərpaolunmaz dərəcədə  zədələnən  qadının  döyünən ürəyini  çıxarmaqla  sağalmaz 

x

əstənin həyatını xilas etdi [27, s. 69-70]. 

Bu inqilabi hadis

əyə  ictimai münasibət yetərincə  ziddiyyətli oldu. Bəziləri K. 

Barnardı  yüz  minlərlə  sağalmaz  xəstənin xilas edilməsi üsulunu yaradan qəhrəman 

adlandırırdı.  Digərləri isə  əksinə, onu qətldə  ittiham edirdilər:  axı  o,  hələ  dö-

yünm

əkdə olan ürəyi çıxarmışdı [27, s. 70-80]. 

Bioetika, 

əsasən, mənəvi baxımdan qərar qəbul etmək üçün çətin olan ayrı-ayrı 

hadis

ələrin, mənəvi kolliziyaların, dolaşıq işlərin – “bioetik dilemmaların” - təhlilinə 

üstünlük verir. Mahiyy

ətinə  görə, bioetikanın  ayrı-ayrı  “dolaşıqlıqları”  öуrənən  və 

t

əsvir edən vəzifələrinin təfsiri, zənnimizcə, Amerika mədəniyyətinin  müəyyən 

ənənələri ilə, hər  şeydən  оnсə,  Amerika cəmiyyətində  hüquq  institutlarının  xüsusi 

əhəmiyyətliliyi ilə sıx bağlıdır [24, s. 43-53]. 

Fikrimizc

ə,  “fayda”  və  “rifah”  davranış  və  hərəkətlərin  əxlaqı  meyarlarına 

çevrilir. Bu zaman “rifah”  daha çox sayda adam üçün fayda kimi izah olunur. 

Şübhəsiz ki, fayda müxtəlif cür olur. Etik elmlərin  hazırkı  tipi  çərçivəsində  “fay-

dalar”

ın  mümkün  siyahısında  aparıcı  yeri  iqtisadi  fayda  tutur.  Bəsit iqtisadi he-

sablamalar  “x

əstə  -  cəmiyyətin parazitidir”  fikrinə  gətirib  çıxarır.  Məhz bu mü-

hakim

ə  F.Nitsşenin  təklif etdiyi yeni “həkimlər üçün əxlaq”da ilkin və  təyinedici 

m

əqama çevrilir [55, s. 10-11]. Onun fəlsəfəsində  naturalist-praqmatik etikanın 

4 

 

m

əntiqi  daha  ardıcıl  təqdim  olunmuşdur:  “Doğuluşumuza  mane  olmaq  bizdən  asılı 

deyildir: lakin bu s

əhvi - çünki bəzən bu, səhvdir - biz aradan qaldıra bilərik. Əgər 

özünü m

əhv edərsənsə, böyük hörmətə layiq iş görmüş olarsan: bununla, demək olar 

ki, yaşamağa layiqsən... Cəmiyyət, mən deyərdim ki, həyatm özü də qapalılıq, zəif 

taq

ətsizlik və digər məziyyətlərdə olan hansısa “həyat”a nisbətən bundan daha böyük 

m

ənfəət əldə edir...” [55, s. 12-13]. 

Naturalist-praqmatik etikan

ın  əsas istiqamətləri evtanaziyanın  mənəvi-etik 

“

hüquqauyğunluğu”,  “əhalinin  sağlamlığı”  üzərində  tibbi genetikanın  “proqnoz” 

n

əzarətinin iqtisadi və  demoqrafik məqsədəuyğunluğu,  həyatın  rüşeym  və  döl sə-

viyy

əsində  məhv edilməsinin qanuniliyi, transplantoloji əməliyyatların  uzadılma-

lar

ının “qiymətlərinin” artması və “beyin ölümü” meyarı ilə həyatın başa çatdırılması 

v

ə s. kimi məsələlərin əsaslandırılmasının tam mənada başlıca məsələləridir. 

M

əlum  olduğu  kimi,  ötən  əsrin  ikinci  yarısında  “yeni etik standartlar”ın  ilk 

bloku  formalaşır.  “Ölümün mənəviliyi”,  “həyatı  dəstəkləyən aparatların  söndürül-

m

əsinin mənəviliyi”  -  bu  anlayışlar  məqalələrin sərlövhələri, elmi konfransların 

mövzuları  səviyyəsində  inkişaf  tapır.  “Ləyaqətlə  yaşamaq  -  ləyaqətlə  ölmək”  -  ev-

tanaziya t

ərəfdarlarının  şüarı;  “beyin ölümü”  -  transplantologiyanın  şüarı,  insan 

biomaterial

ının  tədqiq edilməsi və  istifadəsi üzərində  təkcə  tibbi deyil, habelə  etik 

sanksiya t

ələb olunur; “orqanların  bağışlanması”;  “uşaq  doğuşu  texnologiyası”  -bu 

gün  artıq  biznesin  yeni  növlərindən birinin  adıdır  və  gəlirləri ilbəil  artmaqdadır; 

“ail

ənin  rasional  planlaşdırılması”;  “genetik siyasət”,  “təbii seçimin səhvlərini 

düz

əltmək”  məqsədilə  irsi xəstəliklərə  “genetik hücum”; prenatal diaqnostika “süni 

seçim”  vasit

əsi kimi və s. bu bloka aiddir. Bu “etik standartlar”  bioetikanın  liberal 

formas

ının struktur elementləridir [3, s. 64-67]. 

Bizc

ə, naturalist-praqmatik etikanı və liberal ideologiyanı ümumi ilkin bünövгə 

birl

əşdirir  ki,  bu  da  insanın  təbii hüquqlarının  və  anadangəlmə  tələbatlarının 

üstünlüyüdür. Bu zaman 

əhəmiyyətli olan məsələ  odur ki, yüksək dəyərlər səviy-

y

əsinə  qaldırılan  təbii tələbatlar təbiilik rejimindən  çıxır.  Веlə  ki, təbiət  “icazə” 

verm

ədiyi hallarda belə, uşaq doğmaq, yaşamaq hüququnu təbiət aldığı təqdirdə də 

yaşamaqda  davam  etmək, təbii proseslərin  əksinə  olaraq  “rahat”  ölüm, təbiətin 

5 

 

əleyhinə öz cinsini dəyişmək, təbiət bəxş etdiyi zaman həyatı məhv etmək tərəfdarı 

olan liberal bioetikada m

əhz bunlar baş verməkdədir. 

Bioetika probleml

əri həyatın  hər  hansı  formasının  mütləq dəyərliliyi, istər  sı-

naqdan keçiril

ən heyvan və  ya  insan  rüşeymi,  istərsə  də  bitki, yaxud hətta mikro-

orqanizm olsun -  h

əyatın  һəг  bir formasının  hüquqları  haqqında biomərkəzçi tə-

s

əvvürlərlə sıx bağlıdır. 

D.Dollar

ın fikrincə, söhbət е1ə bir yeni hüquqşünaslıqdan gedir ki, burada insan, 

amöb v

ə çiçək xəstəliyi  virusları  “hansısa  yüksək mənada” bərbər  hüquqlara malik 

olacaqlar. Üst

əlik, hər hansı digər məntiq “bu və ya digər növün diskriminasiyasına, 

t

əbiətin dəyişdirilməsinə gətirib çıxaracaq (məsələn, çayların yatağının dəyişdirilməsi 

layih

ələri və  başqa  fəlakətlər), bir çox ölkələr üçün isə  sənayeləşmiş  istehlak 

c

əmiyyətinin görünən təhlükələridir” [12, s. 89-92]. Öz növbəsində, K.D.Danişevski 

biohüquqşünaslığın  əsasına  “böyük müxtəlifliyin bütün komponentləri  qarşısında 

insan

ın təqsirlilik prezumpsiyası” haqqında qanunun qoyulmasını təklif edir. 

Biosiyas

ətçi və hüquqşünas K.Qorov belə bir məsələ qaldırır: insanların özləri 

üçün heç bir m

ənfəət güdmədən planetdə  canlıların  mühafizəsi məqsədilə  kifayət 

q

ədər böyük vəsaitlər xərcləməsinə nесə nail olmalı? Alim bunun həllini təbiətə zi-

yan vuranlar

ın  sərt cəzalandırılmasını  nəzərdə  tutan qanunların  qəbul edilməsində; 

biomüxt

əlifliyin  dostları  üçün  “şirnikləndirici həvəsləndirmələr”  sisteminin  iş-

l

ənməsində; biohüquqşünaslıq normalarının hazırlanması və gerçəkləşməsi sahəsində 

f

əallara yetərli maliyyə  dəstəyi göstərilməsində  görür [15, s. 81-89]. Bununla belə, 

“

qamçı  və  şirni”  prinsipi üzrə  bütün hüquqi və  iqtisadi tədbirlər (biomühitin 

mühafiz

əsi sahəsində  neqativ  və  pozitiv sanksiyalar), K.Qorovun fikrincə, fəqət, 

qısamüddətli səmərə  verə  bilər. Planetin çirklənməsi ilə  mübarizədən  tutmuş 

heyvanlar üz

ərində əzabverici sınaqların dayandırılmasına qədər “bütün cəbhələrdə” 

biosun maraqlar

ının dəstəklənməsi işində möhkəm əsasların işlənilməsi təkcə “qamçı 

v

ə  şirni”  metodunu  deyil,  е1эсэ  də  biosiyasət və  bioetika sosiumunda insanın 

mentallığının uzunmüddətli dəyişdirilməsini tələb edir [15, s. 91-125]. 

Biohüquqşünaslıq  canlıların  müxtəlif formalarının  hüquqlarından savayı,  insa-

nın özünə də bir sıra hüquqlar şamil edir: 

6 

 

- öz b

ədəni, orqan və toxumaları ilə istədiyini etmək hüququ; 

-  r

əngarəng biosla vəhdətdə  yaşamaq  hüququ;  ekoloji  fəlakət, məsələn, ozon 

qatının  dağıdılması  nəticəsində  ultrabənövşəyi  şüalanmanın  nəticələrindən qo-

runmaq hüququ. 

O.Dobromıslovanın  göstərdiyi  kimi,  biohüquqşünaslıq  ətraf mühit problemləri 

üzr

ə qanunvericiliklə sıx bağlıdır [43]. 

Genetik  işləmələrin  əksər  biosiyasi  aspektlərinin (xüsusilə,  klonlaşdırma,  ge-

netik terapiya) mühüm etik h

əddi var. Etik komponent Cənub və Şimal arasında gen-

müh

əndis ehtiyatlarının ədalətli ("etik") bölüşdürülməsinə nail olmaq vəzifəsində də, 

şübhəsiz ki, iştirak edir. Bizim bir qədər sonra nəzərdən keçirəcəyimiz bəzi hallarda 

da  etik  komponentin  mövcudluğu  şəksizdir. Ona görə  də  müasir genetik 

texnologiyalar t

əkcə  biosiyasətçilərin deyil, habelə  bioetiklərin də  diqqət 

m

ərkəzindədir. Robin Qosmanm fikrincə, biosiyasətdə  praktik istiqamətlə  bioetika 

aras

ındakı  sərhəd  canlılar  haqqında elmlərin digər sosial sərhədləri kimi, genetik 

texnologiyalar

ın siyasi və etik aspektlərinin sıx qovuşmasına görə yetərincə incə və 

müt

əhərrikdir [28, s. 88-89]. 

Bioetika genetik texnologiyalardan başqa, bir çox problemləri də əhatə edir: 

-  orqanlar

ın  transplantasiyası,  abort,  evtanaziya  (xəstənin iztirablarına son 

qoymaq m

əqsədilə onun həyatının dayandırılması), süni mayalanma, surroqat analıq 

v

ə  s.də  müasir texnologiyalardan istifadə  zamanı  yaranan  bioetika  problemləri; bu 

aspektd

ə  bioetika  ənənəvi həkim  etikası  ilə  ("həkim-pasiyent"  qarşılıqlı 

münasib

ətlərinin etik normaları) sıx bağlıdır və sağalmaz xəstələrə, əlillərə, qüsurlu 

doğulanlara münasibət normalarını da əhatə edir [9, s. 433-442]. 

Bioetika, elmi aspektd

ə  aşağıdakı  prinsiplərə  əsaslanır:  1)  "ziyan  vurmama" 

prinsipi; 2) "fayda ver" prinsipi; 3) pasiyentin muxtariyy

ətinə, onun şəxsiyyət kimi 

hüquqlar

ına hörmət prinsipi; 4) ədalət prinsipi (təxminən bu mənanı  verir: "hər bir 

k

əs mənəvi  haqqı  çatan şeyləri  almalıdır").  Lakin  bu prinsiplərin konkret təfsiri və 

gerç

əkləşməsi ciddi mənəvi dilemmalar və praktik problemlər - müstəqil beynəlxalq 

birlik kimi bioetik komit

ələrin fəaliyyəti üçün meydan yaradır [5, s. 115-128]. 

7 

 

Hesab edirik ki, biosun mühafiz

ə olunması problemləri biosiyasətin bir hissəsi 

olaraq, h

əm də bioetik təfsirlərə imkan verir. Məsələn, A.Vlavianos-Arvanitis "ətraf 

mühitin  etikası"  terminindən istifadə  edərkən "hər bir ölkədə  biomühitin mü-

hafiz

əsinin onun vətəndaşlarının  borcu olmasını"  nəzərdə  tutur.  "Ətraf  mühitin 

etikası", "ekoloji etika", "ekoetika" devizi altında çıxış edən digər ictimai xadim-

l

ər və  təşkilatlar da var.  Yeri gəlmişkən, ekoloji etika çərçivəsində  insan mənəviy-

yatının təsir sahəsini genişləndirmək, buraya bioloji birliyin bütün üzvlərini - "fərdi 

heyvan v

ə  bitkilərdən  onların  növlərinə  qədər, həmçinin  çay,  landşaft  və  planetin 

bütün ekosistemini d

ə daxil etmək təklif olunur" [40, s. 22-24]. 

B

əzən  "bioetika"  anlayışı,  demək olar ki, bütün biosiyasəti  əhatə  edən dərin 

m

əzmun  daşıyır.  A.Vlavianos-Arvanitis  əks tərəfə  meyil göstərir və  bioetikanı 

biosiyas

ətin bölməsi kimi nəzərdən keçirir. O, heç bir tərəfi dəstəkləmir və hesab edir 

ki, biosiyas

ətin də, bioetikanın da müstəqil şəkildə mövcud olmaq hüququ var [40, p. 

48-51]. 

Qeyd etm

ək istərdik ki, bioetika və biosiyasət tez-tez kəsişsələr də, onlar müx-

t

əlif  konseptual fundamentə  malikdir.  Yuxarıda  göstərildiyi kimi, biosiyasət sosial 

elml

ərlə, xüsusilə də nüvəsində yarandığı politologiya ilə sıx bağlıdır. Tətbiqi etika-

n

ın  bir hissəsini təmsil edən bioetika bəzən  fəlsəfənin  tərkib hissəsi hesab edilir. 

A.

P.Oqurtsov  yazır:  "Bioetika  -  mənəvi problemləri  əhatə  edən, insanın  yırtıcı 

heyvanlara v

ə  ev heyvanlarına münasibəti kimi qədim tarixi olan, eləcə  də  biotex-

nologiyalar v

ə  elmi tədqiqatların  coşğun  inkişafı  ilə  bağlı  yaxın  vaxtlarda yaranan 

probleml

əri əhatə edən fəlsəfi-tətbiqi bilik sahəsidir". 

N

əzəri  əhəmiyyəti olan bioetika və  biosiyasət arasındakı  sərhəd məsələsi bizi 

onlar

ın  prinsipcə  oxşar  işlə  məşğul  olduqları  ilə  bağlı  mühüm  məqamdan  ayırma-

malıdır.  Bioetika  və  biosiyasət praktikada sıx  qarşılıqlı  sərfəli  əməkdaşlıq  edə  bi-

l

ərlər. Xüsusilə, şəbəkə tipli eyni bir təşkilat özünün fənlərarası xüsusiyyətını məhz 

onunla sübut ed

ə bilər ki, o, biologiyanın ən yeni nəiliyyətlərinin һəm bioetik, həm də 

biosiyasi hüdudlar

ını işləyib-hazırlayır. 

B

əzi bioetik problemlər genetik texnologiyalar halında olduğu kimi, açıq ifadə 

olunan biosiyasi çalar alır. Bioetik ideyalar onların ətrafında fəalların toplaşdığı si-

8 

 

yasi mübariz

ənin  şüarlarına çevrilir. Buna səciyyəvi  misal  olaraq  ABŞ-da abortun 

t

ərəfdarları  ilə  əleyhdarları  (müvafiq  olaraq  "Pro-choice" və  "Pro-life" hərəkatları) 

aras

ında olan siyasi mübarizəni göstərmək olar. Bu mübarizə nəticəsində 1996-cı ildə 

prezident seçkil

ərində namizəd Robert Doul seçicilərin əksəriyyətinin səsini itirməli 

oldu. C.M.Mann

ın  fikrincə, son onilliklərdə  müxtəlif ölkələrdə  QİÇS-in  yayılması 

һəm etik problemlər (QİÇS xəstəsinin statusu, seksual azlıqlara münasibət), həm də 

siyasi t

ədbirlərin görülməsi zəruriliyi doğurmuşdur. Məsələn, köçürmə üçün istifadə 

olunan qanda QİÇS-infeksiya olmasına nəzarətin təmin edilməsi. QİÇS-э münasibət 

siyas

əti və onunla bağlı problemlər hələ indiyə qədər də müxtəlif ölkələrdə və hətta 

bir ölk

ənin ayrı-ayrı hissələrində də ciddi şəkildə fərqlənir [25, s. 48-49]. 

Biosiyas

ətçilər nüfuzlu bioetik təşkilatlarla, məsələn, Con Kennedi adına Va-

şinqton Etika İnstitutu ilə (Corctaun Universiteti, ABŞ), Biotibbi etika üzrə Avropa 

Şəbəkə  Təşkilatı  ilə, müxtəlif elmi müəssisələrin nəzdində  etik komitələrlə  işgüzar 

əlaqələrin yaradılması imkanını diqqətdə saxlamalıdırlar. ABŞ-da bu cür komitələrin 

(x

əstəxanaların  etik komitələri, müəssisələrin  müşahidə  şuraları)  fəaliyyəti federal 

qanunvericilikl

ə  təyin  olunmuşdur.  1996-cı  ildən Bioetika üzrə  Milli Konsultasiya 

Komissiyası mövcuddur [26, s. 143-144]. 

Qeyd etm

ək istərdik ki, biosiyasətçilərin kompetensiyasında təşkilati  reseptlər 

vardır. Bunlar hətta biosiyasi məsələlərə birbaşa diqqət göstərmədən də özünü yalnız 

bioetik probleml

ərə həsr edən şəbəkə qrupları ilə işlərin tənzimlənməsi üçün faydalı 

ola bil

ər. Əks ər bioetik təşkilatların  strukturu  şəbəkə  xarakteri  daşıyır,  onların 

f

ənlərarası  statusu  vardır.  Belə  ki,  ABŞ-da müəssisələrin etik problemlər1ə  məşğul 

olan  müşahidə  şuralarına (IRB) mütləq  hüquqşünaslar  və  ictimaiyyətin 

nümay

əndələri daxil edilirlər. Təsadüfi deyil ki, Bioetika proqramı və onu idarə edən 

Bioetika Departamenti YUNESKO-nun Sosial v

ə Humanitar Elmlər Sektoruna aiddir 

[21, s. 141]. 

Biosiyas

ət və  bioetikanm  sıx  qarşılıqlı  qovuşmasının,  onların  arasındakı 

s

ərhədlərin mütəhərrikliyinin və  müəyyən  qədər  yox olmasının  -  bütün bunların 

biosiyasi 

əsası  mövcuddur.  Canlıların  sosiallığı  və  biososial sistemlərdə  fərdlərin 

bununla 

əlaqədar  davranış  normalan  həm insan siyasətinin,  һəm  də  son nəticədə 

9 

 

inkişaf etməkdə olan insan cəmiyyətində etik dəyərlərin bağlı olduğu ədalət hissinin 

t

əkamül müjdəsidir. 

Son ill

ər Biosiyasi Beynəlmiləl Təşkilat  (BBT)  arbitraj  funksiyalı  ətraf mühit 

m

əsələləri üzrə  beynəlxalq məhkəmənin (International Court for the Bio-Envi-

ronment) yaradılması istiqamətində fəal çalışır. Bəşəriyyətin biomühit problemləri ilə 

bağlı  münaqişələri  həll  edilmədiyindən beynəlxalq miqyasda tanınan hüquqi 

mexanizmin gerç

əkləşdirilməsi bu məhkəmənin vəzifəsinə  daxil ola bilərdi. Yeri 

g

əlmişkən, 2001-ci ilin yanvarında BBT-nin Afinada keçirilən  konfransı  bu  möv-

zuya h

əsr edilmişdi. Burada "qlobal sülh, sağlamlığın qorunması və insanın yaşadığı 

mühit

ə hörmət göstərməsinin reallığa çevriləcəyinə" ümidlər ifadə olunmuşdu [31, s. 

15]. 

Vurğulamaq yerinə düşər ki, bioetikanm formalaşması һər şeydən оnсə çağdaş 

t

əbabətin texnoloji cəhətdən yeniləşməsi,  eləcə  də  tibbi-klinik praktika sahəsində  -

gen müh

əndisliyi, orqanların  köçürülməsi, biotexnologiya və  xəstənin həyatının 

saxlanması sahəsində əldə edilən irəliləyişlərlə şərtlənib. Bütün bu proseslər həkimin, 

x

əstənin qohumlarının və tibbi heyətin qarşısında duran əxlaqi problemləri daha da 

k

əskinləşdirib. 

Ölümcül x

əstənin həyatının  saxlanmasında  hansısa  hədd mövcuddurmu və  bu 

h

ədd nədən ibarətdir? Evtanaziyaya yol verilə  bilərmi?  Ölüm  halı  hansı  andan 

başlanmış sayılır? Hansı məqamda rüşeym canlı varlıq hesab edilir? Aborta yol verilə 

bil

ərmi,  yoxsa  abort  canlı  varlıqların  məhv edilməsidir? Bunlar müasir təbabətin 

misilsiz t

əchizatı şəraitində həkimlərin, həmçinin geniş ictimaiyyətin qarşısında duran 

suallarm yalnız bir neçəsidir [41, s. 218-228]. 

Artıq  məlumdur ki, bioetika təbabətin sağlamlığa  və ömrün  uzadılmasına mü-

nasib

ətdə əsaslı qərarlar qəbul ediməsi ilə bağlı ən yeni sahələrində yaranan əxlaqi 

probleml

əri  araşdırır.  Onun  əsas istiqamətləri gen mühəndisliyi, surroqat  analıq, 

klonlaşdırma, insan orqanlarının köçürülməsi, cinsin dəyişilməsi, həyatın süni şəkildə 

uzadılması və evtanaziyadır. 

10 

 

Bioetikan

ın  əsas prinsipləri,  tibbi  etikada  olduğu  kimi,  həkimin vəzifələrində 

deyil, pasiyentin hüquqlar

ının  ifadə  olunmasında  öz  əksini  tapır.  Bu  hüquqlar 

aşağıdakılardır: 

1) anlayışlı formada, yazılı şəkildə ifadə olunmuş informasiya hüququ. Pasiyent 

risk haqq

ında məlumatlı  olmalıdır  (bu  prinsip  pasiyentin  məlumatlandırılmasını 

n

əzərdə tutduğu üçün həkim sirrindən fərqlənir); 

2) x

əstənin öz taleyi ilə bağlı qərar qəbul etmək və qərar qəbul edilməsində iş-

tirak etm

ək hüququ var; 

3) tibbi etikan

ın  əsas prinsipi olan paternalizm əvəzinə,  şəxsiyyətin muxtariy-

y

əti prinsipi tətbiq edilir. Bu, insan ləyaqətinə  və  xəstənin azad seçiminə  hörmət 

göst

ərilməsinə əsaslanır; 

4) bioetikan

ın başlıca prinsipi: məlumatlı razılıq (informed consent); 

5) 

şəfqət [1, s. 26-27]. 

Bioetika yeni istiqam

ət olaraq bu gün bəşəriyyəti təhdid edən aşağıdakı təhlü-

k

ələrlə üzləşmişdir: 

-  totalitarizmin v

ə  zorakılığın  yeni formalarının  (insanlar üzərində  təcrübələr, 

orqanlarla manipulyasiyalar) t

əzahürü; 

- insanlar

ın seleksiyası; 

- t

əbii nəsilartırma qabiliyyətinin pozulması; 

- ail

ənin dağılması; 

- 

kişi və qadının fundamental müxalifliyinin aradan qaldırılması; 

- 

bütün canlıları təhdid edən yeni bioloji varlıqların yaranması; 

-  yeni x

əstəliklərin peyda olması (mikroorqanizmlər üzərində aparılan təcrübə-

l

ərlə əlaqədar); 

- 

kommersiyalaşma  ilə  bağlı  olaraq  insani  münasibətlərin dehumanistləşməsi 

[38, s. 31-35]. 

Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, insanın texnoloji imkanlarının yeni səviyyəsi və 

müasir sosial-

siyasi  reallıqlar  alimlərin  qarşısına praktikada gündəlik  həll  olunması 

lazım  gələn  yeni  etik problemlər  qoymuşdur. Ə vvəlki etik sistemlər  ortaya  çıxmış 

11 

 

probleml

əri mənəvi nöqteyi-nəzərdən dərk etmək iqtidarında deyil. Praktikada 

istifad

ə oluna bilən yeni, kəsərli elementar etikanm zəruriliyi yaranmışdır. 

İnsanın  iştirakı  ilə  aparılan  elmi  tədqiqatların  etik-hüquqi aspektlərinə  olan 

müasir marağın bir çox səbəbləri var. Bu gün onların miqyası, vəzifələrin diapozonu 

v

ə aparılma praktikası kəskin dəyişilməkdədir. 

Ş.Sistma qeyd edir ki, son vaxtlar bioetikanın inkişafı ilə əlaqədar olaraq elmi 

t

ədqiqatlar keyfiyyətcə yeni səviyyəyə yüksəlmişdir. XXI əsrin ilk illərində şübhəsiz 

ki, gövd

ə  hüceyrələrinin müalicə  imkanları  ilə  bağlı  olan  məsələlər elmi, tibbi və 

sad

əcə, geniş ictimaiyyətin diqqət mərkəzində dayanır [29, s. 59-60]. 

M

əqalələrin  əksəriyyətində  hüceyrə  regenerativ (bərpa)  texnologiyaları  adını 

alan yeni texnologiyalar

ın tibbi aspektləri aydınlaşdırılır. Bundan başqa, məqalələrdə 

rüşeym  gövdə  hüceyrələri ilə  müalicə  üsullarının  inkişafı  yolunda  ortaya  çıxan 

obyektiv mane

ələr qismində bir sıra etik problemlərin mövcudluğu da xatırlanır [32, 

s. 179-191]. 

Hüceyr

ə  regenerativ  texnologiyaları  sahəsində  əп  yeni  araşdırmaların  etik 

probleml

ərindən biri -  insanın  gövdə  hüceyrələrinin tətbiqi  imkanları  ətrafında 

aliml

ər, siyasətçilər, hüquqşünaslar və filosoflar arasında yaranan fikir ayrılıqlarıdır. 

Burada ortaya h

əlli vacib olan bir sıra məsələlər çıxır - Xəstəlikləri müalicə et-

m

əк məqsədilə insanın gövdə hüceyrələrini tətbiq etmək olarmı, yoxsa yox? Bir insan 

h

əyatından digərinin həyatı  naminə  istifadə  edilməsinə  haqq  qazandırmaq  olarmı? 

Başqa  bir  insanın  həyatını  məhv etmək bahasına  şəxsi  sağlamlığa  can  atmaq 

düzgündürmü? Gövd

ə  hüceyrələri almaq məqsədilə  insan  rüşeymini  məhv etməyə 

d

əyərmi? [47, s. 219-231]. 

Bu suallar 

һəm elmi və siyasi dairələrdə, һəm də cəmiyyətdə mübahisələrə sə-

b

əb  olmaqdadır.  Bu  tədqiqat və  eksperimentlərin mümkün sosial və  psixoloji nə-

tic

ələrinə görə cəmiyyətdə narahatlıq yaranmaqdadır. 

Hüquqi dövl

ətin fərqləndirici əlaməti mükəmməl şəkildə işlənilmiş "qoruyucu" 

(c

əza verməklə  yanaşı)  ədalət məhkəməsinin  mövcudluğudur.  Onun  əsas vəzifəsi 

hüquqi dövl

ətdə  mühüm dəyərlər kimi qəbul edilən  şəxsiyyətin hüquq və 

azadlıqlarının  qorunmasından və  müdafiəsindən ibarətdir.  Sağlamlığın  qorunması 

12 

 

haqq

ında qanunvericilik qoruyucu hüququn səciyyəvi nümunəsidir. Hüquqi 

dövl

ətdə  hüququn  qadağanedici  və  ittihamedici anlamından, "cəzalar  külliyyatı" 

hüququndan  hüququn  "ümumi  davranış  qaydaları  toplusu"  kimi  başa  düşülməsinə 

keçid baş verir [4, s.12-13]. 

Z

ənnimizcə, A.A.Kovalyovun qeyd etdiyi kimi, hüququn "insanların və kollek-

tivl

ərin  davranışını  müəyyənləşdirən, ona fəaliyyət və  inkişaf  istiqaməti verən, 

mü

əyyən çərçivəyə salan, məqsədli şəkildə nizamlayan" [45, s. 16-17] institut kimi 

t

əfsir edilməsi məsələsinə ehtiyatla  yanaşmaq  lazımdır.  Unutmaq  olmaz  ki, "hüquq 

m

ənəviyyatın  aşağı  həddi və  ya  müəyyən  minimumudur" [45, s. 179-180].  İnsan 

davranışının hüquqi və mənəvi tənzimlənməsi arasında daha bir prinsipial fərq də elə 

budur. Hüququn bu "m

ənəviyyat minimumu" nədən ibarətdir? 

Нər şeydən öncə, hüquq üçün əxlaqın ilkin və təyinedici məna və əhəmiyyətin-

d

ən. Məsələn, müxtəlif dinlərin  ehkamları  3000  ildən çoxdur ki, bütün Avropa və 

Asiya m

ədəniyyəti  qanunvericiliyi  üçün  başlanğıc  olub  və  olmaqdadır.  Lakin  qa-

dağalar - Tanrının buyruqlarıdır, hüquq isə - bu, insan iradəsinin fenomeni, insanların 

maraq v

ə tələbatlarının ifadəsidir. 

Bütün bunları  elə  islam haqqında da demək olar. F.Nəcmətdinovun və  N.İsla-

novun fikrinc

ə, çağdaş mədəniyyət qanunvericiliklərinin formalaşmasında Bibliya və 

Quran 

əxlaqının təsiri və yaradıcı rolu çətin ki, mübahisələrə səbəb olsun. Hüququn 

v

əzifəsi "şər içində olan dünyanın İlahi Səltənətə çevrilməsi deyil, onun vaxtından tez 

сəһənnəmə  çevrilməməsidir". Gerçək fərqlər, mənəviyyat və  hüquq, dəyərlər və 

qanunlar aras

ında  olan  uyğunsuzluq  XVII-XVIII  əsrlərin mütəfəkkirlərini  -  Hobbc, 

Lokk, Russo, Kant, Fixte v

ə  başqalarını  prinsipial  olaraq  hüququ  mənəviyyatdan 

ayırmağa  və  hüquqa  sırf  formal  xarakter  verməyə  gətirib  çıxarıb.  Bu  prinsiplər 

islamda da öz 

əksini  tapmışdır.  Hüququ  ayrı-ayrı  insanların  iradəsini 

m

əhdudlaşdırmaq vasitəsi kimi müəyyənləşdirməyə başlayırlar. Bununla be1ə, "əxlaq 

minimumu"  ifrat  formallaşmış  hüquqda  da  saxlanılır.  O,  insan  ləyaqətinin 

d

əyərliliyinin və onun ayrılmaz hüquqlarının tanınmasından ibarətdir [50, s. 39-47]. 

"T

əbii hüquqlar"ın  sekulyarlaşmış  dəyərləri və  insan ləyaqəti liberal hüququn 

"etik minimumu"na çevrilir. Bu d

əyərlər liberalizmi onların  təbii xüsusiyyətlərinin 

13 

 

meyarı  üzrə  seçir və  tanıyır.  Bu  da  öz  növbəsində  "etik  plüralizm",  başqa  sözlə, 

m

ənəvi tənzimləyicilərin müxtəlifliyi və  onların  nisbiliyi  şəraitində  təyinedici elan 

edilir. M

əhz  "etik  plüralizm"  çağdaş  liberalizm  hüququnun  insanlarm  davranışını 

mü

əyyənləşdirmək, yəni  əxlaq funksiyasını  yerinə  yetirmək, gələcəkdə  isə  "yeni" 

b

əşəri  əxlaqın  yaradılması  səviyyəsinə  yüksəlmək iddiasının  əsasına çevrilir. 

Hüququn 

əxlaqı  sıxışdırmasına misal olaraq abortlara olan münasibəti göstərməк 

olar. Bununla 

əlaqədar  olaraq  V.İ.Petrov  və  V.İ.Sedova  qeyd  edirlər ki, "Hüquq - 

dövl

ət tərəfindən  müəyyən  olunan və  ya təsdiq edilən  ümumi  davranış  qaydaları 

külliy

yatıdır" [52, s. 9-10]. 

Apardığımız  tədqiqatlara  əsasən,  hüququn  "ümumi  davranış  qaydaları"  kül-

liyyatı ilə "һər bir qadının ana olmaq məsələsini müstəqil həll etmək hüququnu təsbit 

ed

ən" qanunvericilik prinsipinin birləşdirilməsi nəticəsində "yeni etik standart" alınır. 

Bu standart insanlar

ın şüurunu formalaşdırır, onların davranışını müəyyənləşdirir və 

Az

ərbaycanın abortların sayına görə dünyada qətiyyətlə ilkin yerlərdən birini tutduğu 

statistikasına gətirib  çıxarır  [49, s. 39-40]. Azərbaycan Respublikasında müasir 

hüququn 

əxlaqi tənzimləmələri  əvəzləmək cəhdləri qanunvericiliyin öz 

funksiyalar

ının  -  cəmiyyətin bütün üzvlərinin maraqlarının  nizamlanması,  onlara 

riay

ət  olunması  və  qorunmasının  itirilməsi ilə  nəticələnir. Məsələn,  artıq 

xatırlatdığımız  maddəyə  əsasən, "Hər  bir  qadının  analıq  məsələsini müstəqil  həll 

etm

ək  hüququ  vardır".  Bu,  çətin ki, övlad dünyaya gətirməyin "Allahın  hədiyyəsi" 

kimi  başa  düşülməsi və  xristianlığın, islamın, iudaizmin və  digər dini birliklərin 

əxlaqi prinsiplərini bölüşən insanların maraqları ilə uzlaşsın [48, s. 130-131]. 

Bu misala qanunlar

ın və mənəvi dəyərlərin prinsipial uyğunsuzluğu, hüquq və 

əxlaq arasındakı  fərqlərin təzahürü kimi də  baxmaq olar. Dəyər və  qanunların  üst-

üst

ə düşməməsi nəticəsində aydın olur ki, Avropa və Amerikanın əksər dövlətlərində 

mük

əmməl  işlənmiş  hüquqi  nizamlamalarla  yanaşı,  tibb-peşə  birliklərinin yüksək 

s

əviyyədə  hazırlanmış  etik  məcəllələri  nə  üçün mövcuddur. P.D.Yakobson və 

Sollivan

ın qeyd etdikləri kimi, cəza ədalət mühakiməsinin üstünlük təşkil etdiyi və 

hüquq-mühafiz

ə  sisteminin  hakim  mövqeyi  şəraitində, ümumiyyətlə, etika və  ələl-

xüsus da professional biotibbi etika h

əkim şəxsiyyətinin, onun təkcə qanunla deyil, 

14 

 

һəm  də  vicdanla hərəkət etmək hüququnun müdafiəsinin sosial funksiyasını  yerinə 

yetirir [16, s. 89-90]. 

M

əşhur alman filosofu və psixiatrı K.Yaspers təsdiq edirdi ki, XX yüzillik takçə 

atom bombası və bakterioloji silah yaratmamış, həmçinin mütləq şərin özünün leqal 

siyasi-hüquqi t

əcəssümünü tapdığı cinayətkar dövlət fenomenini də doğurmuşdur [33, 

s. 8-11]. Frank Levit d

ə öz növbəsində bəyan edir ki, insanlar elmi nailiyyətlərdən 

deyil, qanunvericiliyin köm

əyi ilə  onları  insan  ləyaqətinə  qarşı  is-tifadə  edə  bilən 

totalitar rejiml

ərdən əndişələnməlidirlər [13, s. 55-59]. Əgər hakim öz fəaliyyətində 

qanunlar

ın  mexaniki  icrası  ilə  məhdudlaşmayıb,  habelə  peşə  borcunu vicdanla və 

düşünülmüş şəkildə yerinə yetirməyə də çalışırsa, onun üçün mənəvi-etik biliklərin 

m

ənimsənilməsi bu vəzifənin һəllinə yaxmlaşma deməkdir. 

Qeyd etm

ək lazımdır ki, ümumilikdə, hüququn, hüquq sisteminin, ayrılıqda isə