Əlyazması hüququnda m a h m u d L u t ü r k a y r ə Ş a d ə T

Cədvəl 3.2. 

Xüsusi dövriyyə vəsaitlərinin mövcud miqdarının dəyişilməminə təsir edən 

amillərin təhlili 

Amillər

 

Amillərin təsirinin 

hesablanılması

 

Amillərin təsiri 

dərəcəsi, manat

 

A

 

1

 

2

 

1. Xüsusi dövriyyə vəsaitlərinin 

dəyişilməsi

 

7257976-7551943

 

-293967

 

1.1. Nizamnamə kapitalının 

dəyişilməsi

 

2576106-2576106

 

-

 

1.2. Əlavə kapitalın dəyişməsi

 

4085376-4091851

 

-6457

 

1.3. Xüsusi təyinatlı fondların 

dəyişilməsi

 

596494-883986

 

-287492

 

1.4. Məqsədlli maliyyələşmələrin və 

daxil olmaların dəyişilməsi

 

-

 

-

 

2. Uzunmüddətli maliyyə 

öhdəliklərinin dəyişilməsi

 

-

 

-

 

2.1. Uzunmüddətli kreditlərin 

dəyişilməsi

 

-

 

-

 

62 

 

2.2. Uzunmüddətli borcların 

dəyişilməsi

 

-

 

-

 

3. Permanent kapitalın dəyişilməsi 

(1-ci sətir – 2-ci sətir)

 

7257976-7551943

 

-293967

 

4. Uzunmüddətli qoyulouşların və 

qeyri-maddi aktivlərin dəyişilməsi

 

2982958-2270732

 

712226

 

4.1. Əsas vəsaitlərin dəyişilməsi

 

43134301-42904478

 

229832

 

4.2. İcarəyə götürülmüş əsas 

vəsaitlərin dəyişilməsi

 

-

 

-

 

4.3. Uzunmüddətli maliyyə 

qoyuluşlarının dəyişilməsi

 

-

 

-

 

4.4. Quraşdırılası avdanlıqların 

dəyərinin dəyişilməsi

 

2081520-803741

 

1277779

 

4.5. Daxil olası icarə öhdəliklərinin 

dəyişilməsi

 

-

 

-

 

4.6. Təsisçilərlə hesablaşmaların 

dəyişilməsi

 

-

 

-

 

4.7. Sair uzunmüddətli aktivlərin 

dəyişilməsi

 

-

 

-

 

4.8. Qeyri-maddi aktivlərin 

dəyişilməsi

 

-

 

-

 

Yekunu 

 

48221478-46004488

 

2216990

 

 

3.2. Kreditor borclarının təhlili 

 

Müəssisə  vəsaitlərinin  əmələ  gəlmə  mənbələrinin  tərkibində  borc  vəsaitləri, 

xüsusən  də  kreditor  borcları  əhəmiyyətli  xüsusi  çəkiyə  malikdir.  İkinci  cədvəlin 

məlumatlarından  görünür  ki,  müəssisədə  kreditor  borclarının  ilin  axırına  xüsüusi 

çəkisi  54,7%  (55449669*100:72537647)  təşkil  etmişdir.  Buna  görə  də,  müəssisə 

üzrə  kreditor  borclarının  tərkibini  və  quruluşunu  və  bu  prosesdə  baş  verən 

dəyişikliklərə təsir edən amilləri araşdırmaq məqsədəuyğundur.  

Təhlili  aparan  analitik  kreditor  borclarının  növləri  və  müddətləri  haqda 

mövcud  olan  informasiyaların  etibarlılığına  tamamilə  inanmalıdır.  Bunun  üçün 

rəhbərliyin  birbaşa  təsdiqi,  kontrakt  və  müqavilələrin  öyrənilməsi,  müəssisənin 

borcları  və  öhdəlikləri  haqda  məlumatı  olan  işçilərlə  söhbət,  borc  öhdəlikləri  və 

63 

 

onların ödənilməsi haqda mühasibat köçürmələrinin dəqiqliyinin yoxlanılması kimi 

məsələlərdən istifadə olunmalıdır. 

Bəzən  (xüsusən  də  kiçik  müəssisələrdə)  borcların  uçotunda,  başqa  sözlə 

balansda  qeydiyyatın  tam  olmaması  kimi  hallara  rast  gəlinir.  Bir  çox  hallarda 

məbləğ real borcdan az göstərilə bilər.  

Cədvəl 3.4. 

Kreditor borclarının tərkibi və quruluşunun təhlili (2005-ci il) 

Kreditorlarla 

hesablaşmalar

 

İlin əvvəlinə

 

Hesabat 

dövrünün axırına

 

Hesabat dövrü ərzində 

dəyişiklik

 

Məbləği 

manat

 

Xüsusi 

çəkisi 

%-lə

 

Məbləği 

manat

 

Xüsusi 

çəkisi 

%-lə

 

Məbləği 

manat

 

Faiz 

maddələrinin 

xüsusi çəkisi 

 

A

 

1

 

2

 

3

 

4

 

5

 

6

 

1. Mallara, iş və 

xidmmətlərə görə 

 

5845335

 

40,0

 

7085757

 

34,2

 

+1240422

 

-5,8

 

2. Əmək 

ödənişləri üzrə

 

391418

 

2,7

 

254264

 

1,2

 

-137154

 

-1,5

 

3. Sosial sığorta 

və təminat üzrə

 

1367519

 

9,4

 

4575278

 

22,1

 

+3207759

 

+12,7

 

4. Törəmə 

müəssisələrlə 

 

578210

 

4,0

 

834512

 

4,0

 

+256302

 

-

 

5. Büdcə ilə

 

4329279

 

29,6

 

6383991

 

30,8

 

+2054712

 

+1,2

 

6. Sair 

kreditorlarla

 

51629

 

0,3

 

-

 

-

 

-51629

 

-

 

7. Alıcılar və 

sifarişçilərdən 

alınmış avanslar

 

1307996

 

9,0

 

772590

 

3,7

 

-535406

 

-5,3

 

8. Qarşıdakı 

xərclər və 

ödəmələr üzrə 

ehtiyatlar 

 

72192

 

0,5

 

14504

 

0,2

 

-57688

 

-0,3

 

9. Sair 

qısamüddətli 

passivlər

 

658885

 

4,5

 

795095

 

3,8

 

+136210

 

-0,7

 

                       

Yekunu 

 

1460246

3

 

100,0

 

2071599

1

 

100,0

 

+6113528

 

x

 

64 

 

Kreditor borclarının  tərkibi  və quruluşunu  öyrənmək  üçün aşağıdakı  formada 

cədvəl tərtib edək (cədvəl 3.4.). 

Cədvəlin  məlumatları  göstərir  ki,  təhlil  olunan  müəssisənin  kreditor 

borclarının  tərkibi  və  quruluşunda  əhəmiyyətli  dəyişiklik  baş  vermişdir.  Belə  ki, 

həm  ilin  əvvəlinə,  həm  də  axırına  kreditor  borclarının  tərkbində  ən  böyük  xüsusi 

çəkiyə  mallar,  işlərə  və  xidmətlərə  görə  hesablaşmalar  malikdir.  Sonrakı  yerləri 

sosial  sığorta  üzrə  hesablaşmalar,  törəmə  müəssisələr  və  büdcə  ilə  hesablaşmalar 

tutur. Təkcə sosial sığorta üzrə hesablaşmaların xüsusi çəkisi 9,4%-dən 22,1%-dək 

yüksəlmiş,  başqa  sözlə  3207759  manat  çoxalmışdır.  Sifarişçilərdən  alınan 

avansların xüsusi çəkisi müqayisə olunan dövr 9%-dən 3,7%-ə, mütləq rəqəmlə isə 

535406  manat  aşağı  düşmüşdür.  Əmək  ödənişi  üzrə  müəssisənin  özünün  işçlərinə 

olan  kreditor  borcu  ilin  axırına  cəmisi  254264  manat  təşkil  etmiş,  137154  manat 

azalmışdır.  Sair  kreditorlarla  hesablaşmaların  xüsusi  çəkisi  il  ərzində  heç  bir 

dəyişikliyə məruz qalmasa da, həmin dövrdə mütləq rəqəmlə 51629 manat artmağa 

meyl  etmişdir.  Bütövlükdə  isə  kreditor  borlarının  məbləği  6113528  manat 

yüksəlmişdir.  Kreditor  blorclarının  quruluşnda  belə  bir  ciddi  dəyişikliyin  olması 

qarşılıqlı  ödənişlərin  əyata  keçirilməməsindədir.  Dediklərimizi  kreditor  və  debitor 

borclarının müqayisəli təhlili sübut edir (cədvəl 3.5.) 

«İnkor»  MMC-nin  2.4.-cü  cədvəldə  əks  olunan  2015-ci  il  məlumatlarından 

aydın  olur  ki,  ilin  axırına  debitor  borcu  4379326  manat  olmaqla,  kreditor 

borclarından  6336665  manat  az  olmuşdur.  Qarşılıqlı  ödənişlərin  həyata 

keçirilməməsi  göz  qabağındadır.  Belə  bir  vəziyyət  müəssisənin  maliyyə 

vəziyyətinin  son  dərəcə  pisləşməsinə  dəlalət  edir.  Başqa  sözlə,  müəssisə  bu 

borclardan  cəlb  olunmuş  mənbələr  kimi  istifadə  etməyə  məcburdur.  Həm  debitor, 

həm də kreditor borclarının müxtəlif maddələrini ayrı-ayrılıqda araşdırmaq yolu ilə 

konkret  tövsiyyələr  hazırlamaq  və  bu  tövsiyyələrdən  müəssisənin  təsərrüfat 

fəaliyyətinin  yaxşılaşdırılması  üçün  istifadə  etmək  mümkündür.  Ümumiyyətlə, 

müəsstsələrdə  həm  debitor,  həm  də  kreditor  borclarının  dövranı  eyni  düstur 

vasitəsilə hesablanılır. 

 

65 

 

                                                                                                          Cədvəl 3.5. 

Debitor və kreditor borclarının ilin axırına müqayisəli təhlili (2015-ci il) 

Hesablaşmalar 

 

Debitor 

borcları

 

Kreditor 

borcları

 

Borcların üstələməsi

 

debitor

 

kreditor

 

1. Mallara, iş və xidmətlərə 

görə malalan və sifarişçilər 

 

3265058

 

7085757

 

-

 

+3820699

 

2. Törəmə müəssisələrlə

 

-

 

834512

 

-

 

+834512

 

3. Sair əməliyyatlar üzrə 

heyətlə

 

379

 

795095

 

-

 

+794716

 

4. Sosial ehtiyalara 

artırmalar üzrə

 

-

 

268768

 

-

 

+268768

 

5. İddialar üzrə 

 

-

 

772590

 

-

 

+772590

 

6. Sair debitorlarla 

 

1113889

 

-

 

+1113889

 

-

 

7. Əmlak və şəxsi sığorta 

üzrə 

 

-

 

4575278

 

-

 

+4575278

 

8. Büdcədən kənar 

ödənişlər üzrə 

 

-

 

-

 

 

-

 

9. Büdcə ilə

 

-

 

6383991

 

-

 

+6383991

 

                                  

Yekunu 

 

4379326

 

-

 

[phone]

 

 

 

 

3.3. Uzunmüddətli aktivlərinvə qeyri-maddi aktivlərin ödənilməsi  

mənbələrinin təhlili 

Maliyyə  vəziyyətinin  təhlili  zamanı  mühasibat  balansında  aktivin  bütün 

maddələri ümumiyyətlə üç qrupa birləşdirilir: 

1.  Uzunmüddətli  aktivlər.  Bir  sıra  əsas  vəsaitlər,  uzunmüddətli  maliyyə 

qoyuluşları, qurtarmamış əsaslı tikinti, sahibkarlara çatası dividendlər  üzrə 

66 

 

hesablaşmalar  quraşdırılası  avadanlıqlar  və  i.a.  dövriyyədənkənar  aktivlər 

daxil edilir.  

2.  Qeyri-maddi  aktivlər.  Bu  qrupa  satınalınan  dividendlər,  əmtəə  nişanları, 

ticarət markaları, torpaqdan istifadə hüquqları, faydalı qazıntılardan istifadə 

hüquqları,  lisenziyalar,  patentlər  və  s.  uzun  müddət  istifadə  olunan, 

müəssisəyə gəlir gətirən və maddi cismani əsası olmayan aktivlər daxildir. 

3.  Cari  aktivlər.  Bu  qrupa  bütün  növlərdə  istehsal  ehtiyatları,  hazır  məhsul, 

mallar,  bitməmiş  istehsal  qalığı,  pul  vəsaiti,  debitorlarla  hesablaşmalar, 

qısamüddətli maliyyə qoyuluşları və s. dövriyyə aktivləri daxildir. 

Eyni zamanda verilən balansın passivində müəssisə vəsaitinin mənbələri də üç 

qrupa böülünür: 

1.  Xüsusi  vəsait  mənbələri.  Bu  qrupa  nizamanmə  kapitalı,  əlavə  kapital, 

ehtiyat  kapitalı,  yığım  fondları,  istehlak  fondları,  icarə  öhdəlikləri, 

məqsədli maliyyələşmə və daxil olmalar, bölüşdürülməmiş mənfəət, sosial 

sferalar fondu və s. 

2.  Uzunmüddətli  maliyyə  qoyuluşları.  Bu  qrupa  uzunmüddətli  bank 

kreditləri,  uzunmüddətli  borclar,  istiqrazlar,  uzunmüddətə  ödəniləsi 

veksellər və 12 aydan sonra qaytarılası digər borclar daxildir. 

3.  Qısamüddətli  maliyyə  öhdəlikləri.  Bu  qrupa  qısamüddətli  bank  kreditləri, 

malsatanlara  və  podratçılara  olan  borclar,  əməyin  ödənişi  üzrə  borclar, 

alınan  avans  məbləğləri,  büdcədənkənar  fondlara  olan  borclar  və  i.a.  12 

ayadək müddətə qaytarılası borclar daxildir.  

Verdiyimiz  qruplaşmadan  istifadə  etməklə,  müəssisə  aktivlərinin  və 

passivlərinin  müqayisəli  hesabat  dövrü  ərzində  onun  maliyyə  siyasətinin 

səmərəliliyini qiymətləndirməyə imkan verir.  

Bu  cür  təhlil  aparmaq  üçün  balans  məlumatlarından  istifadə  etməklə, 

aşağıdakı formada analitik cədvəl tərtib edilir (cədvəl 3.6.). 

 

 

 

67 

 

Cədvəl 3.6. 

Uzunmüddətli və qeyri-maddi aktivlərin təhlili  

(manat) 

Balansın aktivi və passivinin bölmələri və 

maddələri

 

İlin 

əvvəlinə

 

İlin 

sonuna

 

Hesabat 

dövrü 

ərzində 

artma (+), 

azalma (-)

 

A

 

1

 

2

 

3

 

Balansın aktivinin I bölməsindən

 

1. Uzunmüddətli və qeyri-maddi aktivlər

 

1.1. Uzunmüddətli aktivlər

 

1.2. Qeyri-maddi aktivlər

 

 

 

529388

 

17

 

 

 

698538

 

31

 

 

 

+169150

 

+14

 

Yekunu 

 

529405

 

698569

 

169164

 

Passivin II bölməsindən

 

 

 

 

1. Uzunmüddətli maliyyə öhdəliklri

 

-

 

294699

 

+294699

 

Passivin I bölməsindən

 

 

 

 

2. Xüsusi vəsait mənbələri

 

1036651

1

 

984347

1

 

-52304

 

O cümlədən:

 

2.1. Uzunmüddətli və qeyri-maddi aktivlərin 

örtülməsinə yönəldilməsi

 

 

 

529405

 

 

 

403870

2

 

 

 

-125535

 

2.2. Cari (dövriyyə) aktivlərinin (xüsusi 

dövriyyə vəsaitinin) örtülməsinə istifadə 

olunan xüsusi vəsait mənbələri

 

 

507246

2

 

 

580477

3

 

 

+73231

 

 

Analitik  cədvəldə  verilən  məlumatların  çoxu  maliyyə  vəziyyətinin  əsas 

informasiya  bazası  kimi  götürdüyümüz  balansda  verilmişdir.  Lakin,  mühasibat 

balansında  uzunmüddətli  və  qeyri-maddi  aktivlərin,  habelə  xüsusi  dövriyyə 

aktivlərinin  örtülməsinə  istifadə  olunan  vəsait  mənbələri  verildiyinə  görə  təhlil 

zamanı bu göstəriciləri əlavə hesablamalar aparmaqla təyin etmək tələb olunur. 

68 

 

1.  İlin  əvvəlinə  və  sonuna  xüsusi  vəsait  mənbələrini  təyin  edən  zaman 

qarşıdakı xərc və gəlirlər üçün ehtiyatlar da hesablamaya daxil edilir: 

a)  İlin əvvəlinə: 1056629+122=1036651 manat; 

b)  İlin sonuna: 983423+924=984347 manat olur. 

2.  Uzunmuddətli  və  qeyri-maddi  aktivlərin  örtülməsinə  yönəldilən  xüsusi 

vəsait  məbləği  3-cü  sətir  üzrə  yekun  məbləğindən  uzunmüddətli  maliyyə 

öhdəlikləri məbləğini çıxmaqla təyin edilir: 

Bizim  misalımızda  uzunmüddətli  və  qeyri-maddi  aktivlərin  örtülməsinə 

yönəldilən xüsusi vəsait məbləği: 

a)  İlin əvvəlinə 529405-0=529405 manat; 

b)  İlin sonuna 698569-294699=403870 manat olur. 

3.  Cari  aktivlərin,  yəni  xüsusi  dövriyyə  vəsaitinin  örtülməsinə  yönəldilən 

xüsusi  vəsait  məbləği  cəmi  xüsusi  vəsait  mənbələri  məbləğindən 

uzunmüddətli  və  qeyri-maddi  aktivlərin  örtülməsinə  yönəldilən  məbləği 

çıxmaqla təyin edilir: 

Bizim misalımızda bu göstəricilər: 

a)  İlin əvvəlinə 1036651-529405=507246 manat; 

b)  İlin sonuna 984347-403870=580477 manat olur. 

Analitik  cədvəldə  verilən  məlumatlardan  istifadə  etməklə  uzunmüddətli  və 

qeyri-maddi  aktivlərin  örtülməsi  mənbələrinin  hərəkətinin  –  artması,  yaxud 

azalmasını təhlil etmək mümkündür. 

Verilən  məlumatlardan  göründüyü  kimi,  müəssisənin  xüsusi  vəsait  mənbələ-

rinin və uzunmüddətli  maliyyə qoyuluşlarının cəmi məbləği ilin əvvəlinə 1036651 

manat və ilin sonuna 294699+984347=1279046 manat olmuşdur. 

Mühasibat balansının passivinin II bölməsində və yuxarıdakı analitik cədvəldə 

verilən məlumatlardan göründüyü kimi, təhlil apardığımız müəssisədə ilin əvvəlinə 

uzunmüddətli bank kreditləri  və uzunmüddətli borclar üzrə  məbləğlər olmamışdır. 

Deməli,  ilin  əvvəlinə  olan  məlumata  görə  müəssisədə  mövcud  olan  bütün 

uzunmüddəttli  və qeyri-maddi aktivlər onun  xüsusi  vəsait  mənbələri  hesabına tam 

həcmdə  örtülmüş  və  bu  məqsədlərə  cəlb  edilmiş  vəsait  mənbələrindən  istifadə 

69 

 

olunmamışdır.  Lakin,  ilin  sonuna  olan  məlumatlardan  göründüyü  kimi,  müəssisə 

uzunmüddətli  və  qeyri-maddi  aktivləri  tamamlamaq  üçün  294699  manat 

məbləğində  uzunmüddətli  bank  kreditlərindən  istifadə    etmişdir.  Deməli,  ilin 

sonuna  uzunmüddətli  və  qeyri-maddi  aktivlərin  294699*100:698569=42,2  faizi 

cəlb  edilmiş  vəsait,  100,0-42,2=57,8%  isə  xüsusi  vəsait  mənbələri  hesabına 

örtülmüşdür. 

Bu hal hesabat ili ərzində cari aktivlərin çoxaldılması üçün daha çox səy gös-

tərilməsi  və  müəssisənin  xüsusi  vəsaitindən  dövriyyə  aktivlərinin  yaradılması  və 

çoxaldılmasına yönəldilən vəsait payının artması ilə izah olunur. 

Mühasibat balansından göründüyü kimi,  müəssisənin cari aktivləri (aktivin II 

və  III  bölmələrinin  cəmi)  ilin  sonunda  ilin  əvvəli  ilə  müqayisədə  582073  manat 

(1100970-518897) yaxud 112,18% artmış və müəssisə vəsaitinin ümumi həcmində 

onun payı 49,49%-dən 61,18-dək çoxalmışdır. 

Analitik  cədvəldə  verilən  məlumatrlardan  göründüyü  kimi,  cari  (dövriyyə) 

aktivlərinin,  yəni  xüsusi  dövriyyə  vəsaitinin  örtülməsinə  yönəldilən  xüsusi  vəsait 

mənbələri  ilin  əvvəli  ilə  müqayisədə  580477-507246=+73231  manat  çox 

olmuşdur. Beləliklə, də müəssisənin cari aktivlərinin hesabat ilinin əvvəlinə  

75

.

97

518897

1000

*

507246



 faizi, ilin sonuna isə 

72

.

52

1100970

100

*

580477



faizi xüsusi dövriyyə vəsaiti hesabına örtülmüşdür. 

Apardığımız  hesablamalarda  uzunmüddətli  və  qeyri-maddi  aktivlərin 

örtülməsi  bütövlükdə  araşdırılır.  Lakin,  təcrübədə  uzunmüddətli  və  qeyri-maddi 

aktivlərin  ayrı-ayrı  növlərinin  maliyyələşdirilməsi  mənbələri,  az  da  olsa  fərqlənir. 

Bir  qayda  olaraq,  əsas  vəsait  və  uzunmüddətli  maliyyə  qoyuluşları  (pay  və 

səhmlər,  istiqrazlar,  verilmiş  borclar,  kənar  müəssisə  və  təşkilatlara  qoyulan 

investisiyalar), qeyri-maddi aktivlər  müəssisənin  xüsusi  vəsaiti, həm  istehsal,  həm 

də  qeyri-istehsal  təyinatlı  kapital  qoyuluşları  üzrə  bitməmiş  istehsal,  quraşdırmaq 

tələb olunan avadanlıqların əldə edilməsinə məsrəflər uzunmüddətli bank kreditləri 

70 

 

və  borclar,  habelə  bu  qəbildən  olan  digər  uzunmüddətli  aktivlər  cəlb  edilmiş 

vəsaitlər hesabına örtülür. 

Təhlil  apardığımız  müəssisədə  uzunmüddətli  və  qeyri-maddi  aktivlərin  ayrı-

ayrı növlərinin örtülməsi mənbələrinə dair informasiya aşağıdakı analitik cədvəldə 

verilir (cədvəl 3.6.). 

Cədvəl 3.6. 

Uzunmüddətli və qeyri-maddi aktivlərin örtülməsi mənbələri 

(manatla) 

Uzunmüddə

tli 

 

və qeyri-