Китабхана информасийа технолоэийалары

ЫЫ FЯSИL 
Иnformasиya texnologиyasы: anlayышы vя struktur 
xarakterиstиkasы 
2.1. Иnformasиya texnologиyasы anlayышыnыn чoxmяnalыlыьы 
 
Иnformasиya fяalиyyяtи – tarиxи  иnkишaf prosesиndя  цzя  чы-
xan иnsan fяalиyyяtиnиn (иntellektual) xцsusи nюvцdцr. Baшqa bиr 
tяrиfя gюrя, иnformasиya fяalиyyяtи - иnformasиyanыn toplanmasы, 
yaradыlmasы,  ишlяnmяsи, tяшkиlи, mцhafиzяsи, axtarышы, yayыlmasы 
vя иstиfadяsиnи tяmиn edяn fяalиyyяtdиr.  
Mяhz cяmиyyяt tяrяfиndяn tяlяb olunan иnformasиya 
(mяtn, rяqяm, qrafиk, sяs, vиdeo, anиmasиya  иnformasиyasы)  иn-
formasиya fяalиyyяtиnиn obyektи vя nяtиcяsи hesab olunur.  
Иnformasиya (sosиal mяnada) - шяxslяr, predmetlяr, fakt-
lar, hadиsяlяr vя proseslяr haqqыnda иnsanlar vя xцsusи qurьular 
vasиtяsиlя qяbul olunan mяlumatdыr. 
Иnformasиya sиqnal (ишыq, sяs, elektrиk vя s.) иnformasиya 
xяbяrlяrи (mяtn, qrafиkи, nиtq, vиzual, audиovиzual vя s.) verи-
lяnlяr (sиmvol, gюstяrиcиlяr, parametrlяr vя s.) formasыnda mюv-
cud ola bиlяr. Иnsanыn иstяnиlяn цsulla яldя etmяsи цчцn mцmkцn 
olan maddи daшыyыcыlarda qeyd olunmuш  иnformasиya sяnяd-
lяшdиrиlmиш sayыlыr.  

 
16
Иnformasиyanыn axtarышы, qяbulu vя  mяnиmsяnиlmяsи pro-
sesиndя иnsan onun цzяrиndя bяzи dяyишиklиklяr edиr. Bu dяyишиk-
lиklяr ya formal xarakter daшыya (иnformasиya daшыyыcыsыnыn яvяz 
olunmasы, mяtnиn formatlaшmasы, sяnяdиn tиrajыnыn artыrыlmasы), 
ya da иnformasиyanыn mяzmununa (xarиcи  dиldяn tяrcцmя, 
mцhazиrяlяrиn konspektlяшdиrиlmяsи, mяtnиn redaktяsи, xцlasя-
nиn hazыrlanmasы, referatыn tяrtиbи) aиd ola bиlяr. 
Hяll olunan mяsяlяlяrиn vя  иcraчыnыn  иxtиsaslaшmasыndan 
asыlы olaraq иnformasиya fяalиyyяtи: 
- 
peшяkar fяalиyyяtиn  яsas nюvц olуб, xцsusи 
hazыrlыьa,  иnformasиya bиlиklяrи  vя bacarыqlarыna 
malиk olan иnformasиya  ишчиlяrи  tяrяfиndяn hяyata 
keчиrиlя bиlяr. 
- 
subyekt tяrяfиndяn peшяkar funksиyanыn yerи-
nя yetиrиlmяsиnи  tяmиn edян, sиyasи,  иdarячиlиk, elmи, 
layиhя, kommersиya, pedaqojи  vя  dиgяr fяalиyyяtя 
“daxиl oluna” bиlяr; 
- 
tяdrиs,  шяxsи  tяhsиl, asudя vaxt, mяишяt vя  dи-
gяr sorьular  цчцn  иnformasиyanыn  юzцnяxиdmяt rejы-
mиndя hяyata keчиrиlя bиlяr.  
Belяlиklя, китабхана - иnformasиya fяalиyyяtи strukturunda 
ики mцstяqиl sahяnи fяrqlяndиrmяk olar: 
- 
иnformasиya иstehsalы; 
- 
иnformasиyanыn юzцnяxиdmяt sahяsи. 
Информасийаnыn  юzцnяxиdmяt sahяsи bu kursun mюvzusu 
olmadыьы  цчцn dиqqяtиmиzи  иnformasиyanыn  иstehsalы sahяsиnя 
yюnяldяk.  
Иnformasиya иstehsalы - cяmиyyяtиn иnformasиya tяlяbatыnыn 
юdяnиlmяsи цчцn (иnformasиyanыn yaradыlmasы, ишlяnmяsи, tяшkиlи 
vя yayыlmasы yolu иlя) peшяkar fяalиyyяt sahяsиdиr. Информасийа 
иstehsalыnыn mяqsяdи  cяmиyyяtиn  иnformasиya resurslarыnыn for-
malaшdыrыlmasыndan vя onun яldя edиlmяsиnиn tяшkиlиndяn  иba-
rяtdиr. 
Иnsan vя cяmиyyяt hяyatыnda иnformasиya fяalиyyяtиnиn ro-
lunun qиymяtlяndиrиlmяsи  “иnformasиya texnologиyalarы” an-
layышыnыn formalaшdыrыlmasыna gяtиrиb  чыxarыr. Bu anlayыш rus- 
dыllи elmи - texnиkи  яdяbиyyatda XX яsrиn 80-cи  иllяrиnиn orta-

 
17
larыnda genиш vцsяt almaьa baшlamышdыr. Иlk vaxtlar onu yalnыz 
kompйуter texnologиyalarыnыn  иnkишafы, avtomatlaшdыrыlmыш  иn-
formasиya sиstemlяrи  vя proqram texnиkи  tяmиnatыn  ишlяnиlmяsи 
иlя  ялагяляндирирдиляр. Lakиn tяdrиcяn  иnformasиyanыn effektиv-
lиyиnи, nomenklaturanыn (hяr hansы bиr иxtиsas sahяsиndя ишlяnяn 
adlarыn  цmumи  sиyahыsы) genишlяnmяsини,  иstehsal olunan mяh-
sullarыn vя  xиdmяtlяrиn keyfиyyяtиnиn yцksяldиlmяsиnи  tяmиn 
etmяk mяqsяdиlя texnologиyanы  иnformasиya  иstehsalыnыn bцtцn 
sahяlяrиnя шamиl etmяyя baшladыlar. 
Информасийа texnologиyasы чoxmяnalы anlayыш olуб: 
•
 
tяtbиqи  mяnada (иnformasиya  иstehsalы sa-
hяsиnя uyьun olaraq) – китабхана - иnformasиya 
mяhsullarы  vя  xиdmяtlяrиnиn tяlяb olunan kяmиyyяt 
vя keyfиyyяtdя, mюvcud шяraиt vя vaxt яrzиndя иsteh-
salы цsulu kиmи;  
•
 
genиш  mяnada  иsя  zяmanяt verиlяn nяtиcяnи 
tяmиn edяn  китабхана - иnformasиya fяalиyyяtиnиn 
rasиonal metod vя vasиtяlяrиnиn mяcmusu kиmи baшa 
dцшцlя bиlяr.  
Цmumи olaraq иnformasиya  иstehsalы haqqыndakы  tяsяv-
vцrlяrи sxem шяklиndя ашаьыдакы кими vermяk olar (шяkил 2). 
 
Sяnяdlи 
иnformasиya. 
Иstиfadячиlяrиn 
sorьularы 
 
Иnformasиyanыn 
иstehsal prosesи 
Иnformasиya 
mяhsulu 
(иnformasиya 
xиdmяtи) 
 
Шяkил  2. Иnformasиya иstehsalыnыn цmumи sxemи. 
 
Fяalиyyяt predmetи  кими  иnformasиya mяhsullarы  vя  xиd-
mяtи olan mцяssиsяlяr, tяшkиlatlar,  иdarяlяr dя  китабхана – иn-
formasиya  иstehsalы sahяsиnя  aиd edиlя  bиlяr. Bu иstehsalыn xц-
susиyyяtи  иntellektual vя  mяnяvи  dяyяrlяrиn (иnformasиyanыn) 
yaradыlmasы vя иstиfadячиlяrя чatdыrыlmasыndan иbarяtdиr. 
Mцasиr  иnformasиya  иstehsalыna dиferensasиya (fяalиyyяtиn 
ayrы-ayrы  nюvlяrиndя  иxtиsaslaшma) vя  иnteqrasиya (чoxprofиllи 

 
18
иnformasиya komplekslяrиnиn yaradыlmasы) tendensиyalarы  да 
aиddиr. Информасийа mяhsullarыnыn чap vя elektron formada иs-
tehsalы vя reallaшdыrыlmasы sahяlяrи китабхана - иnformasиya иq-
tиsadиyyatыnыn mцstяqиl sektorunu (nяшrиyyat  иши, proqram 
mяhsullarы vя verиlяnlяr bazasы (VB), KИV) tяшkиl edиr.  
Ayrы-ayrы  mцяssиsяlяr vя sosиal  иnstиtutlar (kиtabxanalar, 
arxиvlяr, kиtab tиcarяtи,  яlaqя  mцяssиsяlяrи  vя s.) иnformasиya 
xиdmяtи-иnformasиya tяlяbatчыlarыnыn sorьularыnыn  юdяnиlmяsи 
sahяsиndя иxtиsaslaшыrlar. Belя kи, dцnya иnformasиya bazarыnda 
xиdmяtlяrиn payы 60 %-dиr vя  hяr an artmaqdadыr. Hяmчиnиn, 
elя  иnformasиya mцяssиsяlяrи vardыr kи, (elmи-texnиkи  иnforma-
sиya orqanlarы, verиlяnlяr bazasыnыn fиrma-aqreqatorlarы,  иnfor-
masиyanыn analиz mяrkяzlяrи, reklam agentlиklяrи, soraq xиd-
mяtlяrи vя s.) юzlяrиnиn иnformasиya mяhsullarыnы иstehsal edяrяk 
xиdmяt bazarыna  чыxarыrlar. “Иstehsal” vя “xиdmяt” funksиya-
larыnыn  яlaqяsи  dя  иnformasиya  иstehsalы  xцsusиyyяtlяrиndяn 
bиrиdиr.  
Mцasиr иnformasиya иstehsalы maddи bazaya sюykяnиr. Ин-
формасийа  иstehsalыnыn texnиkи  tяmиnatы  иsя  иnformasиya tex-
nиkasы  sяnayesиnиn (kompйуterlяrиn,  иstehlakчы elektronиkasы-
nыn, яlaqя vasиtяlяrиnиn, ofиs, polиqrafиya, kommunиkasиya ava-
danlыqlarыnыn, bиznes,  иdarяetmя  vя  tяhsиlиn tяmиnat sиstemlя-
rиnиn vя s. иstehsalы) иnkишafы иlя hяyata keчиrиlиr. Artыq иnforma-
sиyanыn sяnaye (kцtlяvи  шяkиldя  tяtbиq olunan, maшыn)  цsulu  иlя 
axtarышы, онун ишlяnmяsи vя юtцrцlmяsи цчцn иlkиn шяraиt yaradыr.  
Информасийа  sяnayesи-иnformasиyanыn bцtцn nюvlяrиnиn 
yaradыlmasы,  ишlяnиlmяsи, tяшkиlи  vя yayыlmasы  иlя, hяmчиnиn bu-
nun  цчцn vacиb olan proqram-texnиkи vasиtяlяrиn  иstehsalынын  
иqtиsadиyyatы sahяsиdиr (cяdvял 2). 

 
19
 
                                                                                Cяdvял 2
Иnformasиya sяnayesи 
Иstehsal sahяlяrи 
Xиdmяt sahяlяrи 
Иnformasиya texnиkasыnыn иs-
tehsalы: 
layиhяlяшdиrmя, kompйуter 
vя perиferиya avadanlыqlarы-
nыn, яlaqя vasиtяlяrиnиn, tele-
kommunиkasиya avadanlыq-
larыnыn, иstehlakчы elektronи-
kasыnыn, audиovиzual texnи-
kanыn, surяtчoxaltma texnи-
kasыnыn, tяшkиlatи texnиkanыn 
vя s. иstehsalы vя reallaшdы-
rыlmasы 
Иnformasиya texnиkasыnыn servиs 
xиdmяtи: 
montaj, sazlama, texnиkи  xиd-
mяt, tяmиr, mяslяhяt vя vasи-
tячиlиk xиdmяtlяrи vя s. 
Proqram tяmиnatыnыn иsteh-
salы: 
Proqram vasиtяlяrиnиn layи-
hяlяшdиrиlmяsи, ишlяnиlmяsи, 
testdяn keчиrиlmяsи, tиrajыnыn 
artыrыlмasы vя reallaшdы-
rыlmasы 
Proqram tяmиnatыnыn servиs xиd-
mяtи: 
quraшdыrma, mцшayияt eтmя,  иs-
tиfadячиlяrиn tяlиmи, mяslяhяt 
xиdmяtlяrи, sиfarишчиnиn arzusu-
na uyьun olaraq ишиn tamam- 
lanmasы vя s.  
Иnformasиya иstehsalы: 
Иnformasиya mцяssиsяlяrиn-
dя mцxtяlиf mяzmunlu vя 
tяyиnatlы иnformasиya mяh-
sullarыnыn yaradыlmasы; иda-
rяetmяnиn, иqtиsadиyyatыn, 
tяhsиlиn, иncяsяnяtиn, mяdя-
nиyyяtиn vя s. mцxtяlиf sahя-
lяrdя иnformasиyanыn yara-
dыlmasы vя ишlяnиlmяsи 
Иnformasиya xиdmяtи: 
Kиtabxanalarda, arxиvlяrdя, mu-
zeylяrdя, soraq, mяslяhяt  иnfor-
masиya xиdmяtlяrиndя, яlaqя xиd-
mяtlяrиndя  tяlяbatчыlarыn  иnfor-
masиya sorьularыnыn  юdяnиlmяsи,
иnformasиyanыn tяhrиf vя иcazяsиz
иstиfadя olunmadan qorunmasы 
 
Belяlиklя,  иnformasиya sяnayesи  иqtиsadиyyatыn bиr sahяsи 
olaraq: 

 
20
•
 
Texnиkи vasиtяlяrиn (kompйуter texnиkasы, te-
lefonlar, radиoqяbuledиcи aparatlar, maqnиtofonlar, 
musиqи mяrkяzlяrи, vиdeo vя kиnokameralar, televиzor-
lar, pleyerlяr vя s.); 
•
 
Иnformasиya daшыyыcыlarыnыn (dиsketlяr, optиk 
dиsklяr, vиdeo-audиolentlяr vя s.) telekommunиkasиya 
avadanlыqlarы  vя  шяbяkяlяrиnиn (kabellяr,  шяbяkяlяr, 
peyklяr, юtцrmя xяtlяrи, telekommunиkasиya шяbяkяlяrи 
vя s.); 
•
 
Mяtn, qrafиkи, sяs, audиovиzual шяklиndя olan 
иnformasиyanыn, multиmedиa sяnяdlяrиnиn vя  tяшkиl 
olunmuш иnformasиya kцtlяlяrиnиn (verиlяnlяr bazasы vя 
bankы, kиtabxana vя arxиv fondlarы,  иnformasиya-
axtarыш sиstemlяrи vя s.); 
•
 
Иstиfadячиlяrя  mяlumatlarы manиpulyasиya et-
mяyя, onlarы яldя etmяyя vя bюyцk иnformasиya kцtlяsи 
иlя ишlяmяyя иmkan verяn proqram tяmиnatыnы; 
•
 
Иnformasиya  иstehsalыnыn vahиd  шяklя salыn-
masыnы,  иnformasиya sиstemlяrи  vя  шяbяkяlяrи arasыn-
dakы qarшыlыqlы яlaqяnиn, иnformasиyanыn иcazяsиz иstиfa-
dяdяn, tяhrиf vя ya mяhv edиlmяdяn qorunmasыnы 
tяmиn edяn standartlarы,  шяbяkяlяrarasы razыlыqlarы  vя 
protokollarыn иstehsalыnы hяyata keчиrиr.  
 Иnformasиya texnologиyalarы sahяsиndя  чalышan mцtяxяs-
sиslяr  иnformasиya sяnayesиnя xas olan konvergensиya (bиr-
lяшmя, eynиlяшmя) tendensиyasыnы gюstяrяrяk qeyd edиrlяr kи, bu 
tendensиya mцxtяlиf texnologиyalarыn yaxыnlaшmasыna, иnforma-
sиya bazarlarыnыn bиrlяшmяsиnя,  иnformasиya sяnayesиnиn texnи-
kanыn vя avadanlыqlarыn  иstehsalы sahяlяrиnиn  иnteqrasиyasыna, 
иnformasиya mяhsullarыnыn yaradыlmasыna, иnformasиya xиdmяt-
lяrиnиn gюstяrиlmяsиnя шяraиt yaradыr.  
Mцasиr иqtиsadиyyatda иnformasиya sяnayesи - юz mяhsul-
larы, xиdmяtlяrи  иlя  яmяyиn  иctиmaи  bюlgцsцnцn dиgяr sahяlяrиnи 
tяmиn edяn  иstehsalыn vя  xиdmяtиn aparыcы sahяlяrиndяn bиrиnя 
чevrиlиr.  Иnkишaf etmиш  юlkяlяrdя  mиllи  gяlиrиn artыmыnыn 60 %-и 
yenи texnologиyalarыn tяtbиqи  иlя  (иnformasиya - иnnovasиya 
potensиalы иlя), 10 % яmяklя, 15 % kapиtalla, 15 % tяbии resurs-

 
21
larla яldя olunur. Информасийа sяnayesи dцnya иqtиsadиyyatыnыn 
яn sцrяtlи иnkишaf edяn sahяsиdиr (иldя 7-8 %). 
ДЮСТ 7.0.99 “Kиtabxana-иnformasиya fяalиyyяtи. Bиblиo-
qrafиya” standartыna  яsasяn  иnformasиya texnologиyasы-иnfor-
masиyanыn toplanmasы, yaradыlmasы, mцhafиzяsи,  ишlяnmяsи, ax-
tarышы,  чыxarыlmasы,  чoxaldыlmasы,  юtцrцlmяsи  vя yayыlmasыnы  tя-
mиn edяn texnolojи komplekslяrdя bиrlяшяn metodlarыn, иstehsal 
proseslяrи vя proqram - texnиkи vasиtяlяrиn mяcmusudur. 
Mцasиr  иnformasиya texnologиyalarы  иlя  sяnaye texnolo-
gиyalarы arasыnda  цmumи  cяhяtlяr  чoxdur. Bu цmumи  cяhяtlяr 
nяиnkи texnиkи tяchиzatda, maшыn цsulu иlя иstehsalda, mяhsulun 
marketиnq mexanиzmи  иlя reallaшmasыnda  юzцnц  gюstяrиr. Belя 
kи, sяnayedя olduьu kиmи,  иnformasиya texnologиyasыnda da 
kюmяkчи (яsas иstehsalы tяmиn edяn) proses fяrqlяndиrиlиr. Mяs: 
resurs bazasыnыn formalaшdыrыlmasы (sяnяdlяrиn, texnиkи vasи-
tяlяrиn, avadanlыqlarыn vя s. яldя olunmasы), xammalыn vя mяh-
sulun nяql olunmasы (sяnяdlяrиn  чatdыrыlmasы,  иnformasиyanыn 
kommunиkasиya kanallarы  иlя  юtцrцlmяsи), xammalыn vя  mяh-
sulun saxlanыlmasы (fondlarыn mцhafиzяsи, verиlяnlяrиn arxиv-
lяшdиrиlmяsи). 
Иnformasиya - texnolojи cяmиyyяtdя иstehsal vя иnformasи-
yanыn  иstиfadяsи  яsas fяalиyyяt nюvц hesab edиlиr;  иnsan fяa-
lиyyяtиnиn mцxtяlиf sahяlяrиn resurs tяmиnatы strukturunda яsas 
tяrkиb hиssяsи kиmи иnformasиyanыn rolu artыr; иnformasиya tex-
nologиyalarы vя texnиka, sяnaye vя sosиal proseslяrиn proqressиv 
иnkишafыnы  mцяyyяn edиr; sosиal vя ekolojи  mцhиt  иlя  bиrlиkdя 
китабхана - иnformasиya mцhиtи иnsanыn yenи mюvcudluq mцhи-
tиnя чevrиlиr.  
 
2.2. Иnformasиya texnologиyasыnыn komponent strukturu 
 
Иnformasиya texnologиyasы - tяcrцbи fяalиyyяt kиmи texno-
logиyanыn bцtцn atrиbutlarыna malиk olub, юzцnцн  mяqsяdи, 
predmetи, resurslarы, proses vя nяtиcяlяrи иlя xarakterиzя olunur. 
Mяhz buna gюrя  dя ondan иnformasиya  иstehsalыnыn sиstemlи 
tяsvиrи цчцn иstиfadя etmяk olar. 
 

 
22
Texnolojи  nюqteyи - nяzяrdяn  иnformasиya  иstehsalы  бу 
prosesиn  иcrasыnыn mцяyyяn tяшkиlatи  шяraиtdя keчиrиldиyи qay-
daya salыnmыш  fяalиyyяtdиr. Bu proses yenи  иnformasиyanыn 
alыnmasыны  (иnformasиya mяhsulu),  китабхана - иnformasиya 
xиdmяtиnиn gюstяrиlmяsи  mяqsяdиnи  gцdцr vя  иlkиn  иnforma-
sиyanыn (яmяyиn predmetи)  иstehsal vasиtяlяrиnиn kюmяyи  иlя 
reallaшыr. 
Иnformasиya texnologиyasыnыn spesиfиk mяqsяdи – китаб-
хана - иnformasиya mяhsulunun keyfиyyяtlи  иstehsalы  vя  иstиfa-
dячиlяrиn  иnformasиya tяlяbatlarыnыn  юdяnиlmяsи prosesиndя  иn-
formasиya resurslarыndan rasиonal иstиfadяdиr. 
Иnformasиya (xцsusяn sяnяd  иnformasиyasы) vя  иstиfadя-
чиlяrиn sorьularы иnformasиya texnologиyalarыnыn predmetи kиmи 
чыxыш edиr. 
Иnformasиya texnologиyasы proseslяrиnиn nomenklatura vя 
mяzmunu  иnformasиya elmи  vя  tяcrцbяsиndя  bиr qayda olaraq 
mцяyyяn edиlmяmишdиr. 
 
Иstehsalыn mяqsяdи 
 
Иnformasиya, 
sorьular 
 
 
Иnformasиya, 
texnиkи ишчиlяr 
Иnformasиya  
texnologиyalarы 
Qaydaya salan 
sяnяdlяшdиrmя 
 
 
 
Иnformasиya 
proseslяrи 
 
 
Иstehsal 
strukturu 
 
 
 
Иstehsalыn resurs vя 
vasиtяlяrи 
 
 
Иnformasиya 
mяhsullarы, xиdmяtlяrи 
Шяkил 3. Иnformasиya иstehsalыnыn texnolojи strukturu. 
Информасийа texnologиyasыnыn resurslarы strukturunda: 

 
23
•
 
Иnformasиya resurslarы (sяnяdlяr, verиlяnlяr, sя-
nяd vя verиlяnlяrиn tяшkиl olunmuш kцtlяsи); 
•
 
Kadr resurslarы  (иnformasиya proseslяrиnиn layи-
hяlяшdиrиlmяsи, ишlяnиlmяsи vя hяyata keчиrиlmяsи, onlarыn 
иcrasыna nяzarяtи tяmиn edяn иnformasиya mцtяxяssиslяrи; 
иnformasиya иstehsalы vя xиdmяtиnиn texnиkи, tяsяrrцfat vя 
иnfrastruktur mяsяlяlяrиnи hяyata keчиrяn texnиkи perso-
nal); 
•
 
Maddи resurslar (иstehsal bиnalarы,  иstehsal xяt-
lяrи, sahяlяrи,  иnformasиya - telekommunиkasиya sиstem-
lяrи, mяxarиc vasиtяlяrи vя materиallarы); 
•
 
Malиyyя resurslarы яhяmиyyяtlи yerlяr tutur. 
Информасийа texnologиyasы  юzцnяmяxsus tяmиnedиcи vasи-
tяlяrя malиkdиr. Bunlardan: 
•
 
Texnиkи (EHM vя perиferиya qurьularы, nяшrиyyat 
komplekslяrи, яlaqя kanallarы vя vasиtяlяrи;  
•
 
Tяшkиlatи (texnиka, nяqlиyyat vasиtяlяrи vя s.); 
•
 
Lиnqvиstиk - tяbии vя sцnи dиllяr (иnformasиya – ax-
tarыш, proqramlaшdыrma, alqorиtmlяшdиrmя, verиlяnlяrиn 
manиpulyasиyasы vя s.); 
•
 
Rиyazи  (иnformasиya proseslяrиnиn reallaшdыrma 
modellяrи, qяrar qяbuletmя vя s.); 
•
 
Proqram (яmяlиyyat sиstemlяrи, proqramlaшdыrma 
sиstemlяrи, baza vя tяtbиqи proqram tяmиnatы).  
Qaydaya salыnmыш  sяnяdlяшdиrmя - иnformasиya  иstehsalы-
nыn normalaшdыrыlmasы, onun eynиlяшdиrиlmяsи  vя standartlaшdы-
rыlmasыnы  tяmиn edяn  иnformasиya texnologиyasыnыn  яsas kom-
ponentlяrиnя qoyulan tяlяblяrи  иrяlи  sцrяn tяшkиlatи, normatиv, 
metodиk, texnolojи sяnяdlяr toplusudur.  
Иstehsal strukturu - иnformasиya mцяssиsяsи vя  xиdmяtиnи, 
onlar arasыndakы funksиonal texnolojи  яlaqяlяrи qeyd etmяklя 
(gюstяrmяklя) struktur altbюlmяlяrиnиn mяcmusudur. Mцxtяlиf 
mяzmuna vя formaya malиk  иnformasиya mяhsullarы  vя  xиd-
mяtlяrи иnformasиya texnologиyasыnыn nяtиcяsи kиmи чыxыш edиr.  
Китабхана - иnformasиya texnologиyasыnыn keyfиyyяt xцsu-
sиyyяtlяrиnи onun aшaьыdakы komponentlяrи mцяyyяn edиr: 

 
24
•
 
Китабхана - иnformasиya proseslяrиnиn nюvlяrи vя 
mяzmunu; 
•
 
Resurs bazasыnыn tяrkиbи vя strukturu; 
•
 
Иnstrumental (texnиkи, proqram, lиnqvиstиk) 
vasиtяlяrиn цmumи sиyahыsы; 
•
 
Иstehsal prosesиnиn tяшkиlи цsullarы. 
 
2.3. Иnformasиya texnologиyaсы sиstemи 
 
Китабхана - иnformasиya texnologиyasыnыn ayrы-ayrы kom-
ponentlяrиnиn xarakterиstиkasыna onlar arasыndakы koordиna-
sиya-subordиnasиya яlaqяlяrиnя nяzяr salaq. Bu, иnformasиya sиs-
temиnиn texnolojи modelиnиn qurulmasыna, onun daxиlи vя xarиcи 
яlaqяlяrиnиn xarakter vя  иstиqamяtиnиn mцяyyяn edиlmяsиnя 
иmkan verяcяkdиr (шяkил 4). 
Bu model Azяrbaycan Respublиkasыnыn “Иnformasиya, иn-
formasиyalaшdыrma vя  иnformasиyanыn mцhafиzяsи haqqыnda” 
Qanunu  иlя  mцяyyяn edиlяn  иnformasиya sиstemиnиn tяyиn edиl-
mяsиndя qrafиkи иllцstrasиya rolunu oynayыr.  
Китабхана - информасийа sиstemи-sяnяdlяrиn (sяnяd kцtlя-
sи) vя  иnformasиya texnologиyalarыnыn tяшkиlatы baxыmdan nиza-
ma salыnmыш mяcmusu vя иnformasиya proseslяrиnи reallaшdыran 
hesablama texnиkasы vя яlaqя vasиtяlяrиnиn иstиfadяsиdиr.  
Abstrak texnolojи model-иnformasиya sиstemиndяkи pro-
seslяrиn mцxtяlиf nюvlяrиnи  яks etdиrиr. Onlara ашаьыдакылар 
aиddиr: 

 
25
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Шяkил 4. Иnformasиya sиstemиnиn texnolojи modelи. 
 
•
 
«Иstehsal proseslяrи» – son nяtиcяsи “mяhsul” (иn-
formasиya mяhsulu vя ya иnformasиya xиdmяtи) olan 
texnolojи proses vя яmяlиyyatlar; 
•
 
Иdarяetmя proseslяrи - bura tяqdиm olunan xиdmя-
tиn, иstehsal olunan mяhsulun keyfиyyяtиnя verиlяn qиymяt, 
carи vя yekun nяzarяt daxиldиr; 
•
 
Tяmиnetmя proseslяrи - иnformasиya proseslяrи 
цчцn vacиb sayыlan иstehsal resurs vя vasиtяlяrиnиn seчиmи. 
Sяnяdlяшdиrиlmиш  иnformasиyanы  иstиfadячиlяr  цчцn aktual 
olan  иnformasиya mяhsullarы  vя  xиdmяtlяrиnя  чevиrяn  иnfor-
masиya texnologиyasы  sиstemи funksиyalarыn (иnformasиya pro-
seslяrиnиn) standart toplusunu reallaшdыrыr: 
1.
 
Иlkиn иnformasиyanыn-иnformasиya sиstemиnиn яsas 
“xammal “ vя resursunun toplanыlmasы; 
2.
 
Иnformasиyanыn  иnformasиya sиstemиnиn gиrишиn-
dяn чыxышыna юtцrцlmяsи; 
 
 
Vasitələr 
 
Resurslar 
 
 
Normativ-metodiki 
təminatın altsistemi 
 
Keyfiyyətin idarə edilməsi və nəzarətinin 
altsistemi 
Sənədlər, 
verilənlər, 
sorğular 
 
 
İnformasiya 
məhsulu, 
xidməti 
 

 
26
3.
 
Иnformasиya kцtlяsиndя  иnformasиyanыn toplanыl-
masы vя mцhafиzяsи; 
4.
 
Forma vя  mяzmun  яlamяtlяrи  цzrя  иnformasиya 
axtarышы; 
5.
 
Иnformasиyanыn seчиlmяsи; 
6.
 
Иnformasиya sиstemиndя vя kommunиkasиya шяbя-
kяlяrиndя иnformasиyanыn strukturlaшdыrыlmasы; 
7.
 
Иnformasиya axыnы  vя  kцtlяsиndя  иnformasиyanыn 
toplanыlmasы; 
8.
 
Иnformasиyanыn surяtчыxarma yolu иlя  чoxaldыl-
masы; 
9.
 
Иstиfadячиlяrиn sorьu vя иnformasиya tяlяbatlarыna 
uyьun olaraq иlkиn иnformasиyanыn yenиdяn ишlяnиlmяsи. 
 Иnformasиya sиstemlяrи elmdя, sяnayedя, иdarяetmяdя, 
иqtиsadиyyatda, malиyyяdя, tяhsиldя,  иncяsяnяtdя, sиyasяtdя, 
шяxsи hяyatda genиш tяtbиqetmя sahяsиnя malиkdиrlяr. Mцasиr 
китабхана - иnformasиya sиstemlяrи avtomatlaшmыш иnforma-
sиya texnologиyalarыna  яsaslanыr. Avtomatlaшmыш  иnforma-
sиya sиstemlяrиnиn aшaьыdakы nюvlяrи fяrqlяndиrиlиr: 
•
 
Юlчц - (юlчц-иnformasиya sиstemlяrи - ЮИS); 
•
 
Hesablayыcы - (hesablayыcы-иnformasиya sиstemlяrи - HИS); 
•
 
Layиhя - (layиhя-konstruktor sиstemlяrи - LKS, avtomat-
laшdыrыlmыш layиhя sиstemlяrи - ALS ); 
•
 
Иdarяetmя - (иdarяetmя-иnformasиya sиstemlяrи - ИИS,  иs-
tehsalыn  иdarя olunmasы  цzrя avtomatlaшdыrыlmыш  sиstemlяr-
ИИAS, texnolojи proseslяrиn иdarяolunmasы цzrя avtomatlaш-
dыrыlmыш sиstemlяr - TPИAS); 
•
 
Tяdqиqat - (elmи  tяdqиqatlarыn avtomatlaшdыrыlmыш  sиs-
temlяrи - ETAS); 
•
 
Яlaqя - (иnformasиyanыn яlaqя sиstemlяrи - ИЯS); 
•
 
Sorьu - (sorьu иnformasиya sиstemlяrи - SИS); 
•
 
Иnformasиya - axtarыш sиstemlяrи - (ИAS); 
•
 
Sыnaq - (юlчцlяrя nяzarяtиn avtomatlaшdыrыlmыш sиstemlяrи 
- ЮNAS); 
•
 
Tяdrиs - (TИS, avtomatlaшdыrыlmыш  tяdrиs sиstemlяrи-
ATS); 

 
27
•
 
Dиgяr системляр. 
Bиr  чox mцasиr  иnformasиya sиstemlяrи  aчыq sиstemlяrиn 
(Open Systems Иnterconnectиon - OSИ) standartlarы цzrя quru-
lur. Bu, dиgяr  иnformasиya sиstemlяrи  иlя qarшыlыqlы  яlaqяnиn 
qurulmasыna  иmkan yaradыr. Bu tиp sиstemlяr mцvafиq struk-
tura malиk olub, proqram tяmиnatы  vя  иnformasиya resursla-
rыnыn bиr proqram - texnиkи platformadan dиgяrиnя юtцrцlmяsиnя 
шяraиt yaradыr. Aчыq sиstem texnologиyasы иstяnиlяn яrazи sяrhяd-
lяrиndя vahиd  иnformasиya mяkanыnыn yaradыlmasы problemиnи 
hяll edиr.  
Kиtabxana - иnformasиya sahяsиndя  чalышan mцtяxяssиslяr 
цчцn mцxtяlиf tяyиnatlы  иnformasиya sиstemlяrи  sыrasыnda  Иnter-
net vя elektron kиtabxanalar xцsusи maraq kяsb edиr. 
Иnternet - чoxlu sayda иnformasиya шяbяkяlяrиnи (dюvlяtlя-
rarasы, mиllи, regиonal, lokal), яlaqя kanallarы  vя  иstиfadячиlяr 
цчцn  иnformasиyanыn  яldя olunmasыны  vя  иstиfadяnиn tяшkиlиnиn 
vahиd qaydalarыны юзцндя bиrlяшdиrяn qlobal иnformasиya sиste-
mиdиr. Bu qaydalar Иnternetdя verиlяnlяrиn юtцrцlmяsиnи hяyata 
keчиrяn protokollar vasиtяsиlя  mцяyyяn edиlиr (TCP/ИP (Trans-
mиssиon Control Protocol/ Иnternet Protocol)). 
Telefon xяttи (modem vasиtяsиlя), televиzиyanыn kabel шя-
bяkяsи, radиokanal vя ya peyk vasиtяsиlя  Иnternetя qoшulan  иs-
tиfadячи qlobal шяbяkяnиn aшaьыdakы servиs xиdmяtlяrиndяn 
иstиfadя edя bиlяr: 
•
 
Elektron - poчt - (E-maиl - telekommunиkasиya ka-
nallarы vasиtяsиlя  mяlumatlarыn operatиv mцbadиlяsиdиr, 
mяktublarыn vя fayla yerlяшdиrиlяn dиgяr mяlumatlarыn 
юtцrцlmя sцrяtи orta hesabla bиr neчя dяqиqя tяшkиl edиr); 
•
 
Gюndяrиlяnlяrиn sиyahыsы - (Maиlиng Lиsts) яksяr иstи-
fadячиlяrин elektron poчt цnvanlarыnыn bиr цnvanda bиr-
lяшdиrиlmяsи hesabыna bцtцn abunячиlяrя иnformasиya (иn-
formasиya, reklam, tяdrиs, sorьu) gюndяrиши; 
•
 
Telekonfranslar (USENET) - xяbяrlяr, fиkиr vя  dц-
шцncяlяr mцbadиlяsи, mцzakиrяlяrиn keчиrиlmяsи цчцn “Bиr 
nяfяrdяn  яksяrиyyяtя” prиnsиpи  иля  mцяyyяn  яlamяtlяr 
цzrя (telekonfrans mюvzularы) qruplaшdыrыlmыш mяlumat-
larыn gюndяrиши; 

 
28
•
 
FTP - (Fиle Transfer Protocol) - fayllar arxиvиndя 
mюvcud fayllarыn яldя olunmasыnыn mцmkцnlцyц, bюyцk 
hяcmlи fayllarыn gюndяrиlmяsи, fяrdи kompйуterlяr ara-
sыnda verиlяnlяrиn mцbadиlяsи  цчцn nяzяrdя tutulan 
Иnternetиn baza яlavяlяrиndяn bиrи vя fayllarыn юtцrцlmя 
metodu; 
•
 
WWW - (World Wиde Web) - veb serverdя  tяqdиm 
olunan  иnformasиyanы  иnteraktиv rejиmdя  яldя etmяyя 
иmkan verяn xиdmяt nюvц; 
•
 
ИRC - (Иnternet Relay Chat) - real vaxt rejиmиndя 
mяtn danышыqlarыnыn aparыlmasы цчцn Иnternetdя mюvcud 
olan danышыq yerlяrи sиstemи; 
ИP telefon - faksиmиl, peycer vя s. kиmи telefon яlaqяsиnиn 
bцtцn nюvlяrиnи  tяmиn edяn kompйуter telefonu. Bиrlяшdиrиlmя 
Иnternetdя ИP цnvanlarыnыn kюmяyи иlя hяyata keчиrиlиr: 
a)
 
Иstиfadячи  цчцn lazыm olan resursun yerlяш-
dиyи veb - sяhиfяnиn konkret цnvanыnыn gюstяrиlmяsи; 
b)
 
Иnternetиn axtarыш maшыnlarы  vя kataloqla-
rыnыn (tematиk axtarыш, veb-sяhиfяlяrиn  цnvanlarыnыn 
sиyahыsы gюstяrиlmяklя иxtиyarи sorьu цzrя axtarыш) va-
sиtяsиlя reallaшan  иnformasиyanыn axtarыш  xиdmяtlяrи 
vя s. 
Elektron kиtabxana - иstиfadячиlяr цчцn mцnasиb olan шя-
kиldя verиlяnlяrиn qlobal шяbяkя vasиtяsиlя юtцrцlmяsиnи vя onla-
rыn  яldя edиlmяsиnи  tяmиn edяn, mцxtяlиf cцr elektron sяnяdlяr 
kolleksиyasыnыn formalaшmasыna, saxlanыlmasыna vя effektив шя-
kиldя иstиfadяsиnя иmkan yaradan иnformasиya sиstemиdиr. Elekt-
ron kиtabxanalar sahяsиndя nцfuzlu mцtяxяssиs V. Arms elekt-
ron kиtabxanalarыn fяrqlяndиrиcи  vя potensиal baxыmdan  яsas 
olan xцsusиyyяtlяrиnя aшaьыdakыlarы aиd edиrdи: 
- 
Иnformasиyanы  bиrbaшa  иstиfadячиnиn  ишчи stoluna чatdыr-
maьa real иmkan yaranыr; 
- 
Kompйуter texnologиyalarы иnformasиyanыn axtarышы vя 
ишlяnиlmяsи иmkanlarыnы genишlяndиrиr; 
- 
Rяqяmlи  иnformasиyanыn  шяbяkяdя yerlяшdиrиlmяsи onu 
bцtцn иstиfadячиlяr цчцn цmumaчыq edиr; 
- 
Иnformasиyanыn aktuallaшma prosesи asanlaшыr; 

 
29
- 
Perspektиvdя qeyrи - яnяnяvи иstиqamяtdя elektron kиtab-
xanalarыn tяkamцlц prosesи mцmkцn ola bиlяr. Mяsялян, onla-
rыn, elektron sяnяdlяrиn statиstиk saxlanыlma yerиndяn  иdeyalar 
mцbadиlяsи vя korporatиv layиhяlяrиn reallaшmasыnы hяyata keчи-
rяn иnformasиya - telekommunиkasиya mяrkяzlяrиnя чevrиlmяsи. 
Mцasиr иnformasиya sиstemlяrи proqramlaшdыrma vя kom-
pйуter texnиkasы sahяsиndя yцksяk  иxtиsasa malиk olmayan иstи-
fadячиlяrя иstиqamяtlяnmишdиr.