Китабхана информасийа технолоэийалары

ЫЫЫ FЯSИL 
 Иnformasиya texnologиyalarыnыn tarиxи vя иnkишaf 
tendensиyalarы 
 
3.1. Иnformasиya texnologиyalarыnыn tarиxи 
 
Иctиmaи tяrяqqиnиn bцtцn mяrhяlяlяrиndя  иnkишaf proseslя-
rи иnsan hяyatыnda mцhцm rol oynamышдыр. Иnformasиya texno-
logиyalarы  tяkamцl vя  иnqиlabи  иnkишaf mяrhяlяlяrиnи keчmишди. 
Alиmlяr xronolojи  sяrhяdlяrи  mцяyyяn edяn zaman sиvиlиzasиya 
tarиxиndя  bиr  neчя  иnformasиya  иnqиlabыnы  qeyd edиrlяr  (ъяd- 
vял 3).  
Toplanmыш  tяcrцbяnиn mюhkяmlяnmяsи  vя  юtцrцlmяsи 
vasиtяsи kиmи dиlиn yaranmasы (tяx. b.e.я.10.000 иl) шиfahи иnfor-
masиya texnologиyalarыnыn  иnkишafыnыn baшlanьыcы oldu. Dиl, 
иntellektual fяalиyyяtиn formalaшmasыna иmkan yaraтdы. Bиlиklя-
rиn, qяdиm tяsяvvцrlяrиn vя etиqadlarыn  яsas daшыyыcыlarы, qo-
ruyucularы  vя yayыcыlarы  aьsaqqallar, hekayячиlяr vя kahиnlяr 
olmuшlar.  Иnformasиyanыn dиldяn-dиlя  юtцrцlmяsи  цsulu etиbarlы 
sayыlдыьындан, mяlumatыn zaman-mяkan anlamыnda  юtцrцlmя-
sиnиn dяqиqlиyи vя operatиvlиyиnиn tяmиn edиlmяsи planыnda cиddи 
mяhdudиyyяtlяr  вар иdи. 
 

 30
Cяdvяl 3               
Иnformasиya texnologиyalarыnыn иnkишaf mяrhяlяlяrи 
10.000 иl b.e.я 4000-3000 
иl b.e.я 
XV яsr XЫX яsr-XX яsrиn 
яvvяlи 
XX яsrиn 
ortalarы 
XX яsrиn sonu 
1 2  3 
4 
5 
6 
Ы mяrhяlя. 
Dиlиn 
yaranmasы 
ЫЫ mяrhяlя. 
Yazыnыn 
yaranmasы 
ЫЫЫ mяrhяlя. 
Kиtab чapыnыn 
иxtиrasы 
ЫV mяrhяlя. 
Teleqrafыn, tele-
fonun, radиonun, 
televиzиyanыn иxtиrasы 
V mяrhяlя. 
Elektron-
hesablama 
texnиkasыnыn 
meydana 
gяlmяsи vя 
иnkишafы 
 
 
 
- 
Ы mяrhяlя.  
Yazыnыn 
yaranmasы 
ЫЫ mяrhяlя. 
Kиtab чapы-
nыn иxtиrasы 
ЫЫЫ mяrhяlя. 
Teleqrafыn, 
telefonun иxtиrasы
ЫV mяrhяlя. 
Elektron-hesablama 
texnиkasыnыn meyda-
na gяlmяsи vя иnkишafы
 
 
- 
 
 
- 
 
Ы mяrhяlя. 
Yazыnыn ya-
ranmasы 
ЫЫ mяrhяlя. 
Kиtab чapыnыn 
иxtиrasы 
ЫЫЫ mяrhяlя. 
Elektron-hesablama 
texnиkasыnыn 
meydana gяlmяsи vя 
иnkишafы 
 
 
- 
 
 
- 
 
 
 
 
30
 
 

 31
Арды 
 
Ы 
mяrhяlя. 
Dиlиn 
yaran-
masы 
ЫЫ 
mяrhяlя. 
Yazыnыn 
yaran-
masы 
ЫЫЫ 
mяrhяlя. 
Kиtab 
чapыnыn 
иxtиrasы 
ЫV mяrhяlя. 
Teleqrafыn, 
telefonun, radиonun, 
televиzиyanыn    
иxtиrasы 
V mяrhяlя. 
Elektron-hesablama texnиkasыnыn 
meydana gяlmяsи vя иnkишafы 
VЫ mяrhяlя.  
Qlobal иnformasиya-te-
lekommunиkasиya шяbя-
kяlяrиnиn formalaшmasы 
vя иnkишafы 
 
 
Ы 
mяrhяlя. 
Kиtab 
чapыnыn 
иxtиrasы 
ЫЫ mяrhяlя. 
Telefonun 
иxtиrasы 
 
ЫЫЫ 
mяrhяlя. 
Radиo-
nun 
иxtиrasы 
ЫV mяrhяlя. 
Fяrdи kompйуterlяrиn meydana 
gяlmяsи 
V mяrhяlя. 
 Kompйуter kommunи-
kasиyalarыnыn, qlobal 
Иnternet шяbяkяsиnиn 
иnkишafы 
 
0 mяrhяlя. 
Иnformasиyanыn яl цsulu иlя ишlяnиlmяsи 
Ы mяr-
hяlя.  
(1900-
1955). 
Perfo-
kart 
texни-
касы 
ЫЫ mяrhяlя
. 
 (1955-
1980). 
Maqnиt 
lentlяrи 
texникаsы 
ЫЫЫ 
mяrhяlя.  
(1965-
1980).  
VB- 
operatиv 
gиrиш 
texникаsы 
ЫV 
mяrhяlя. 
(1980-
1995). 
Relya-
sиon VB 
texникаsы 
V mяrhяlя.  
Multиmedиa 
verиlяnlяr bazasы
texnologиyasы. 
Шяbяkя 
texnologиyalarы.
31
 

 
32 
Yazыnыn yaranmasы (e.я.  ЫV mиnиllиyиn sonu – ЫЫЫ  mиnиllиyиn 
яvvяlи) иnformasиyanыn (bu mяhdudиyyяtlяrи aradan qaldыran sяnяdlяш-
mяnиn) qeydи  vя yayыlmasыnыn yenи  цsullarыnыn meydana gяlmяsи 
demяk иdи. Иnformasиya daшыyыcыlarыnыn tяkmиllяшmяsи (gиl lюvhяlяr, pa-
pиrus, toz aьacы qabыьы, kaьыz) yazы kommunиkasиyalarыnыn vя poчt 
яlaqяlяrиnиn  иnkишafыnы, sяnяdlяшmиш  иnformasиyanыn (яlyazma mяnbя-
lяrиnиn) kяmиyyяt artыmы иsя kиtabxana vя arxиv kиmи toplayыcы mяrkяz-
lяrиn  иnkишafыnы stиmullaшdыrmыш oldu. Gиl lюvhяlяr  цzяrиndя yazыlan 
яlyazmalarыn toplandыьы  иlk kиtabxanalarыn yaradыlmasыnы e.я.  ЫЫ  mи-
nиllиyя, иlk kцtlяvи kиtabxanalarыn tяшkиlиnи иsя e.я. VЫ яsrя aиd edиrlяr. 
Kиtabxanalar vя arxиvlяr  иsя  юz nюvbяsиndя, elmиn, maarиfиn vя  иncя-
sяnяtиn иnkишafыna шяraиt yaradыrdы. Mцяyyяn tarиxи mяrhяlяdя яl цsulu 
иlя mяtnlяrиn vя kиtablarыn цzцnцn kючцrцlmяsи hяm gec vя baha baшa 
gяlиr, hяm dя  bиlиklяrиn yayыlmasыnda vя yenиcя yaranmaьa baшlayan 
manufaktura иstehsalыnыn tяlяblяrиnя cavab vermиrdи.  
И. Qutenberq tяrяfиndяn чap dяzgahыnыn иxtиrasы vя kиtab чapыnыn 
yayыlmasы (Avropada XV яsrdяn baшlayaraq) bюhranlы vяzиyyяtdяn чы-
xыш yolu oldu. Bu, иnformasиyanыn  чoxaldыlmasы (tиrajыn artmasы) 
tяcrцbяsиndя яsl иnqиlabи dюnцш oldu. Чap dяzgahы gяlяcяk mяdяnи tя-
rяqqиnиn яsasыnы qoydu. Belя kи, bundan sonra nяшrиyyat sяnayesи, kи-
tabчыlыq  иши, kцtlяvи  иnformasиya vasиtяlяrи yaranmыш oldu. Sяnяdlи 
иnformasиyanыn hяcmиnиn kяskиn  шяkиldя artmasы,  яhalи arasыnda sa-
vadlыlыq sяvиyyяsиnиn yцksяlmяsиnя  vя yenи  kиtabxanalarыn aчыlmasы 
(XVЫ яsrdяn яn nяhяng Avropa kиtabxanalarыnыn tarиxи baшlanыr) pro-
sesиnиn  иnkишafыnа  зямин oldu. XЫX  яsr  иsя rabиtя vasиtяlяrиnиn sцrяtlи 
иnkишafы иlя xarakterиzя olunur (шяkил 5). 1832-cи иldя иlk elektrиk rabиtя 
qurьusu – teleqraf, 1876-cы  иldя  sяs rabиtяsи texnologиyasы – telefon, 
1895-cи  иldя  mцasиr peyk kommunиkasиyalarыnыn sяlяfи – radиo  иxtиra 
olunmuшdur. XX яsrиn  яvvяllяrиndя yuxarыda qeyd olunan naиlиy-
yяtlяrиn sиyahыsыna televиzиya (1911) daxиl oldu. Bu иxtиralar,  иnfor-
masиyanыn  юtцrцlmяsиndя (yayыlmasыnda)  иnqиlabи  dюnцшцn mahиyyяtи 
иdи. Onlar kompйуter kommunиkasиyalarыnыn meydana gяlmяsи  цчцn 
zяmиn yaratdы. Nяtиcяdя, uzaq mяsafяyя operatиv шяkиldя mяtn, audиo 
vя  vиdeo  иnformasиyanыn  юtцrцlmяsи  цчцn real иmkanlar yarandы. 
Elektron KИV-иn (radиo vя televиzиya)  иnkишafы,  иnformasиya xиdmяtи 
tяlяbatчыlarыnыn яhatя daиrяsиnиn genишlяnmяsиnя, иctиmaи-sиyasи, tяdrиs, 
mяишяt, яylяncяlи иnformasиyanыn яldя edиlmяsиndяkи mяhdudиyyяtlяrиn 
aradan qalxmasыna sяbяb oldu. 
Иnformasиya texnologиyalarыnыn tяkmиllяшmяsи, kцtlяvи иnforma-
sиyanыn  artmasыnы, onun toplanmasы proseslяrиnиn яhяmиyyяtиnиn yцk-
sяldиlmяsиnи stиmullaшdыrmыш oldu. 

 33
   
 
                
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
1832 
1930 
1930 
1839 
1895 
1943 
1951 
1876 
1878 
1956 
1949 
1911 
1959 
1962 
1967 
1963 
1962 
1982 
1979 
1978 
1971 
1971 
Teleqraf 
Fotoqrafiya 
Telefon 
Kommutator 
Radio 
Televizor 
Koaksil kabel 
Elektron şüalı ötürücü dəstək 
Kompйуter
Tranzistor 
Rəqəmli rabitə sistemi 
2-ci nəsиl kompyuterlər 
Peyk retranslyatoru 
Lazer 
Geostasionar peyk vasitəsilə əlaqə
3-cü nəsиl kompйуterlər 
4-cü nəsиl kompйуterlər 
1-ci nəsиl kompйуterlər 
Optik-volokon kabel vasitəsilə 
informasiyanın ötürülməsi sistemi
Kompйуter şəbəkələri 
5-ci nəsиl kompйуterlərin 
hazırlanma prosesinin başlanğıcı 
Verilənlərin kommutasiya paketi 
ilə ötürülməsi şəbəkəsi
Şəkил 5. Kompйуter informasiya texnologiyalarının texniki bazasının inkişafı 
Telekonfranslar 
Vиdeo-mяtn 
Elektron poчt
 
33

 
28
 

 
34
 
Lakиn bu zaman чoxlu sayda иnformasиya maneяlяrиnи dя mя-
sялян, mяkan (lazыm olan mяnbяlяrиn uzaqlыьы, bюyцk  иnformasиya 
kцtlяsиndя  dцzgцn  иstиqamяt gюtцrmяnиn  чяtиnlиyи), kяmиyyяt (bюyцk 
hяcmdя  иnformasиyanыn qяbulunda mяhdud  иmkanlar), dиl (mяnbя-
nиn dиlиnи bиlmяmяk), keyfиyyяt (иnformasиya, dяqиqlиk vя s. meyarlar 
цzrя иnformasиyanыn dяqиq seчиmиnиn vя qиymяtlяndиrиlmяsиnиn vacиb-
lиyи), mяzmun (xцsusи leksиkanыn,  иfadяlяrиn mцrяkkяblиyи  цzцndяn 
mяnalarыn dяrk edиlmяsиnиn  чяtиnlиyи) vя s. kиmи maneяlяrи yaratmыш 
olur. Bцtцn bunlar XX яsrdя  nюvbяtи  иnformasиya bюhranыna sяbяb 
oldu. Elektron-hesablama texnиkasыnыn  иnkишafы (onun beш  nяslиnиn 
mцqayиsяlи xarakterиstиkasы  cяdvяl 4 - dя  gюstяrиlmишdиr), yenи  яlaqя 
цsullarы  vя kanallarыnыn (mobиl, faksиmиl  яlaqя, vиdeo - telefon, 
elektron poчt vя s.) yaranmasы,  иnformasиya axtarышыnыn,  ишlяnиlmяsи 
vя юtцrцlmяsиnиn maшыn цsuluna keчиrиlmяsиnи tяmиn etmиш oldu. Vя-
rяqsиz иnformasиya texnologиyalarыnыn yaranmasы nяиnkи иnformasиya 
daшыyыcыlarыnыn nюvbяtи  dяyишmяsиnя (maшыnlaoxunan, maqnиt vя ya 
optиk) sяbяb oldu, hяmчиnиn иnformasиyanыn eynиlяшdиrиlmяsи, seчиmи 
vя baшqa  шяklя salыnmasыnыn semantиk  цsulunun avtomatlaшdыrыlma-
sыna, иnformasиyanыn tez bиr zamanda tяlяbatчыnыn иш yerиnя юtцrцlmя-
sиnя, uzaq mяsafяdя olan иnformasиya kцtlяsиnя  dиstan gиrишя  шяraиt 
yaratdы. Onlar, kommunиkasиya (communиcatиon),  иdarяetmя (cont-
rol) vя  ишlяnиlmя (computatиon) proseslяrиnи  bиrlяшdиrdиklяrиnя  gюrя 
“3C -  texnologиyalarы” adыnы almыш oldular. Mцtяxяssиslяrиn fиkrиnя 
gюrя, (A.N.Danчul) иnformasиya texnologиyalarыnыn yaшanan tяkamцl 
mяrhяlяsи  чoxlu sayda иnsanlarыn, mцяssиsяlяrиn, dюvlяt vя  иctиmaи 
tяшkиlatlarыn fяal  шяkиldя qarшыlыqlы  tяsиrdя olduqlarы vahиd  иnforma-
sиya  иnfrastrukturunu tяшkиl edяn proqram - texnиkи vasиtяlяr,  яlaqя 
vasиtяlяrи, иnformasиya resurslarыnыn bazasы яsasыnda цmumdцnya иn-
formasиya mяkanыnыn yaradыlmasы иlя шяrtlяшиr. Dиgяr tяrяfdяn, bu dя-
yишиklиklяr  шяxsиyyяtиn, cяmиyyяtиn, dюvlяtиn hяyatыna tяsиr etmяklя 
yanaшы, sиvиlиzasиya xarakterlи dяyишиklиklяrя - иnformasиya cяmиyyяtи-
nиn formalaшmasыna gяtиrиb чыxardы.  
Mцasиr cяmиyyяtdя иnformasиyalaшdыrma – иnformasиya resurs-
larыnыn formalaшdыrыlmasы  vя  иstиfadяsи  яsasыnda  иnformasиya tяlяbat-
larыnыn  юdяnиlmяsи  цчцn optиmal  шяraиtиn yaradыlmasы prosesи  kиmи 
qlobal mиqyas almaqdadыr. Иnformasиyalaшmanыn tяшkиlatи, sosиal-иq-
tиsadи, elmи-texnиkи tяmиnatы texnologиyadan kяnarda mцmkцn deyиl-
dиr. Mцasиr  иnformasиya texnologиyalarы  чox sцrяtlя  иnkишaf etmяk-
dяdиr: bu gцn mюvcud olanlarыn daha effektlи texnologиyalarla 

 
35
яvяzolunma mцddяtи (2-3 иlя иxtиsar edиlmяsи tendensиyasы иlя)  3-5 иl 
tяшkиl edиr.  

 35
Cяdvяl 4 
Elektron-hesablama maшыnlarыnыn mцqayиsяlи xarakterиstиkasы 
 
N
яs
иl 
Yenи 
nяsиl 
EHM-иn 
buraxыlыш 
иlи 
Яmяlиy-
yatlarыn 
sanиyяdя 
maksиmal 
tezlиyи 
Element 
bazasыnыn 
яsasы 
Иstиfadячи 
иlя яlaqя 
vasиtяsи 
Proqram-
laшdыrma 
dиlи 
Verиlяnlяrиn 
struktur 
tяшkиlи 
Иш rejиmи  Иstиfadячиnиn
tиpи vя иstиfa-
dя yerи 
EHM-иn 
dцnya 
mяcmusu 
 
1-cи 
 
1953-1954 
 
10
3
-10
4
 
 
Elektron 
lampa 
Иdarяetmя 
pultu vя 
perfokart-
lar 
 
Maшыn kodu
Proqramla 
cиddи baьlы 
olan fayllar 
(xяttи struk-
turlar) 
Bиr 
proqramlы 
Mцhяndиs-
proqramчы-
lar; maшыn 
zalы 
 
5.000 
 (1960-cы иl)
 
 
2-cи 
 
 
1958-1960 
 
 
10
4
-10
6 
 
 
Tranzиs-
tor 
 
 
Perfokart-
lar 
 
 
Assembler
Xцsusи   
proqramlarla 
xиdmяt edиlяn 
tяrkиb kцtlя-
lяrи (xяttи 
strukturlar) 
 
Paket 
ишlяnиlmя 
 
Peшяkar 
proqram-
чыlar; ayrыca 
yer 
 
 
30.000 
(1965-cи иl)
 
 
 
3-cц 
 
 
 
1965-1966 
 
 
 
10
5
-10
7
 
 
 
Иnteqral 
sxemlяr 
 (25 
trаnzиstor) 
 
 
Яlиfba-
rяqяm 
termиnalы 
Assembler, 
yцksяk 
sяvиyyяlи 
яmяlиyyat 
dиllяrи 
(YSЯD) 
Verиlяnlяr 
bankы (VBk) 
(qeyrи-xяttи, 
иerarxиk, шя-
bяkя, relyas-
йon struk-
turlar) 
Paket иш-
lяnиlmя, 
vaxtыn 
bюlцшdц-
rцlmяsи 
 
Proqramчыlar, 
иstиfadячиlяr; 
termиnal zalы
 
300.000 
(1975-cи иl)
 
 
35

 36
 
Арды 
 
 
 
4-cц 
 
1976-
1979 
 
 
10
6
-10
8
 
Rяnglи 
qrafиkи 
dиspley 
(RQD) 
 
 
Bюyцk ИS 
(10-10) 
 
 
YSЯD 
Bюlцшdцrцl- 
mцш, avto-
matlaшdыrыl-
mыш VBk 
(BAVBk) 
 
Vaxtыn 
bюlцшdц-
rцlmяsи, 
fяrdи иш 
Kompйуter 
hazыrlыьы 
olan 
иstиfadячи-
lяr; ишчи stol
1,2 mly 
(1980-cи 
иl) 
 
 
1990-
1992 
 
 
10
8
-10
12
 
 
Чox 
bюyцk 
ИS(10
4
-
10
6
) 
 
 
RQD 
 
YS qeyrи-
яmяlиyyat
 
(BAVBk), 
elektron cяd-
vяllяr vя poчt
 
 
 
 
5-cи 
 
 
1996.... 
 
 
10
12
 
 
Super ИS 
(10
7-
10
8
) 
Sяs 
rabиtяsи 
qurьularы 
Иstиfadячи-
nиn иstиqa-
mяtlяnmиш 
dиllяrи 
Multиmedиa 
vя hиper-
mяtn 
vasиtяlяrи 
 
Fяrdи иш, 
шяbяkяdя 
иш, шяbяkя 
ишlяnmяsи 
 
Qeyrи-peшяkar
иstиfadячиlяr, 
mobиl yer 
150 mly 
(1990); 
 
220 mly 
(1998); 
 
500 mly 
(2002) 
36
 

 
31
 

 
37
Cяdvяlиn hazыrlanmasы zamanы A.И.Qubaryovun “Иnfor-
matиka шяkиllяrdя vя cяdvяllяrdя” (Губарев А.И. Информатика 
в рисунках и таблицах.-Новосибирск, 2003.-С.149) kиtabыndan 
иstиfadя olunmuшdur. 
“Mцasиr”, “yenи иnformasиya texnologиyalarы” kиmи genиш 
yayыlmыш anlayышlar,  иnformasиya proseslяrиnиn kompйуterlяш-
dиrиlmяsи, иnformasиya daшыyыcыlarыnыn яvяz olunmasы, yenи яlaqя 
vasиtяlяrи  vя  sиstemlяrиnиn mяnиmsяnиlmяsи  иlя assosиasиya olu-
nur. Ancaq mahиyyяt etиbarиlя, sюhbяt tяkcя texnиkи vasиtя-
lяrdяn deyиl, hяmчиnиn  иnformasиya proseslяrиnиn (иnformasи-
yanыn axtarышы,  ишlяnиlmяsи, saxlanыlmasы  vя yayыlmasы), o cцm-
lяdяn sяnяd mяnbяlяrиnиn mяzmunu иlя baьlы yenи reallaшdыrma 
metodlarыndan gedиr.  Яl  цsulundan maшыn  цsuluna keчиd,  иn-
sanыn nяиnkи  fиzиkи, hяmчиnиn  иntellektual qцvvяsиnя  qяnaяt 
edиlmяsиnя, dиqqяtиnиn verиlяnlяrиn semantиk tяhlиlи  vя  ишlяnиl-
mяsи, mцmkцn alternatиvlяrиn qиymяtlяndиrиlmяsи  vя seчиmиnя 
yюnяlmяsиnя,  еляъя  дя optиmal qяrarlarыn evrиstиk axtarышы 
цsullarыna yaradыcы yanaшmasыna иmkan verиr.   
 
3.2. Иnformasиya texnologиyalarыnыn tяsnиfatы 
 
Иnformasиya texnologиyalarы  –  cяmиyyяt tяrяfиndяn topla-
nыlan resurslarыn effektlи  иstиfadяsиnи artыrmaq vя  иnformasиya 
proseslяrиnи иntensиvlяшdиrmяklя юzlяrиnиn dayanыqlы vя dиnamиk 
иnkишafыnы  tяmиn etmиш olurlar. Onlar fundamental vя  tяtbиqи 
elmlяrиn (rиyazиyyat, kиbernetиka, proqramlaшdыrma,  иnforma-
tиka, lиnqvиstиka, psиxologиya vя s.), mцhяndиs bиlиklяrиnиn 
(kompйуter texnиkasы, kommunиkasиya sиstemlяrи, яlaqя vasиtя-
lяrи sahяsиndя), tяhsиlиn (pedaqojи texnologиyalar, dиstant tяh-
sиl),  иncяsяnяtиn (anиmasиya, vиdeo-mяdяnиyyяt, rяssamlыq, dи-
zayn) naиlиyyяtlяrиnи иnteqrasиya edиrlяr. 
Яgяr  иnformasиyanыn maneяsиz  яldя edиlmяsи demokratиk 
cяmиyyяtиn яsasыnы tяшkиl edиrsя, mцasиr texnolojи naиlиyyяtlяr dя 
иnsanlar arasыnda qarшыlыqlы иnformasиya mцbadиlяsи цчцn шяraиt 
yaratmыш olur. Иnformasиya texnologиyalarы  dиstant tяhsиlиn, 
tиbbи  xиdmяtиn, malиyyя hesablamalarыnыn, elektron vя televи-
zиya tиcarяtиnиn  яvvяllяr mяlum olmayan иmkanlarыnы  tяqdиm 

 
38
etmяklя, keyfиyyяtcя yenи  hяyat tяrzиnи  tяmиn etmиш olurlar. 
Onlar dюvlяt  иdarяetmяsи, yenи  bиlиklяrиn  яldя edиlmяsи  vя top-
lanыlmasы, cяmиyyяtиn  иntellektuallaшdыrыlmasы, tяhsиl vя  mяdя-
nиyyяt sиstemиnиn иnkишafы proseslяrиndя, qlobal problemlяrиn vя 
lokal bюhranlarыn hяllиndя aчar rolunu oynayыrlar. 
Иnformasиya texnologиyalarыnыn vя onlarыn tяtbиqи sahя-
lяrиnиn mцxtяlиflиyи nяzяrи vя empиrиk tяsnиfatыn ишlяnиlmяsи tяlя-
batыnы yaradыr. Mцtяxяssиslяr  иnformasиya texnologиyalarыnыn 
empиrиk tяsnиfatыnыn  яsasы  kиmи  mцxtяlиf  яlamяtlяrи, mяsялян, 
tяtbиq sahяsи; иnformasиyanыn nюvц vя onun ишlяnиlmя цsulu; иn-
formasиya proseslяrиnиn xarakterи  vя reallaшdыrma  цsulu;  иn-
formasиya daшыyыcыlarыnыn nюvц;  иstиfadячиlяrиn kontиngentи  vя 
hazыrlanma sяvиyyяsи; texnolojи qяrarlarыn unиfиkasиya dяrяcяsи; 
иnteqrasиya sяvиyyяsи vя s. kиmи яlamяtlяrи иstиfadя edиrlяr. 
Tяtbиq  олунма  яlamяtляриnя gюrя baza, tяtbиqи vя xцsusи 
иnformasиya texnologиyalarы fяrqlяndиrиlиr. 
Baza  иnformasиya texnologиyalarы – mцxtяlиf fяalиyyяt 
sahяlяrиndя  иnformasиya  иlя  ишdя  tяtbиq olunan unиversal me-
todlarы иstиfadя edяn texnologиyalardыr.  
Mцtяxяssиslяr baza иnformasиya texnologиyalarыna aшaьы-
dakыlarы aиd edиrlяr: 
•
 
Verиlяnlяr bazasыnыn texnologиyasы; 
•
 
Hиpermяtn texnologиyalarы; 
•
 
Multиmedиa texnologиyalarы; 
•
 
Proqramlaшdыrma texnologиyalarы; 
•
 
Telekommunиkasиya texnologиyalarы; 
•
 
Geoиnformasиya texnologиyalarы; 
•
 
Sцnи иntellekt texnologиyalarы; 
•
 
Иnformasиyanыn qorunmasы texnologиyalarы vя s. 
Verиlяnlяr bazasыnыn texnologиyasы  – mцxtяlиf mяzmunlu 
vя  tяyиnatlы verиlяnlяr bazasыnыn layиhяlяшdиrиlmяsи, daxиl edиl-
mяsи  vя  иstиfadяsи texnologиyasыdыr. Verиlяnlяr bazasы – kom-
pйуter vasиtяsиlя reallaшan vя mцяyyяn qaydalar цzrя tяшkиl olu-
nan verиlяnlяrи яhatя edяn иnformasиya mяhsuludur. (Verиlяnlяr 
bazasыnыn daha genиш xarakterиstиkasы  IV  vя V fяsиllяrdя 
verиlmишdиr).  

 
39
Verиlяnlяr bazasыnыn layиhяlяшdиrиlmяsи onun konseptual, 
mяntиqи, fиzиkи modellяrиnиn ишlяnmяsиnи nяzяrdя tutur. Konsep-
tual layиhяlяшdиrmя  mяrhяlяsиndя potensиal  иstиfadячиlяrиn verи-
lяnlяrя qoyduqlarы  tяlяblяrиn toplanmasы, tяhlиlи  vя korrektяsи 
hяyata keчиrиlиr. Mяntиqи layиhяlяшdиrmя zamanы verиlяnlяrя qo-
yulan tяlяblяr proqram tяmиnatыnыn seчиlmиш vasиtяlяrи, verиlяn-
lяr bazasыnыn  иdarяetmя  sиstemи  иlя reallaшdыrыlmыш strukturlara 
чevrиlиr. Fиzиkи layиhяlяшdиrmя prosesиndя  sиstemиn sяmяrяlиlиyи 
verиlиr, verиlяnlяrиn saxlanыlma strukturu vя onlarыn  яldя olun-
ma metodlarы mцяyyяn edиlиr. Verиlяnlяr bazasыnыn daxиledиlmя 
prosesи – verиlяnlяrиn daxиl edиlmяsи vя bu prosesя nяzarяt proq-
ramыnыn  ишlяnmяsиnи  nяzяrdя tutur. Verиlяnlяr bazasыnыn  иstиfa-
dячи prosesи юzцndя verиlяnlяrиn manиpulyasиya edиlmяsиnи (ax-
tarышы,  ишlяnmяsи, dяyишdиrиlmяsи, lяьv edиlmяsи) vя  онун verи-
lяnlяr bazasыnыn иstиfadячи цчцn aktual olan mяsafяdя saxlanыl-
masыnы (tamlыьыn tяmиn olunmasы,  иstehsalыn tяnzиm edиlmяsи) 
яks etdиrиr.  
Hиpermяtn texnologиyasы  – (“hyper”  yunan sюzц olub, 
mяnasы normadan yuxarы, yцksяk demяkdиr) mяtn иnformasиya-
sыnыn  чoxlu sayda mяtn fraqmentlяrи  шяklиndя (tezиslяr,  иnfor-
masиya vahиdlяrи, qovшaqlar) vя onlar arasыndakы assosиatиv mц-
nasиbяtlяr (иstиnadlarla, hиperяlaqяlяrlя) gюstяrиlmяklя  tяшkиl 
olunmasы texnologиyasыdыr. Hиpermяtn  чap vя elektron forma-
da ola bиlяr вя бурада яsas иdeya ondan иbarяtdиr kи, иnformasи-
yanыn axtarышы nяиnkи aчar sюzlяrlя, hяmчиnиn hиpermяtn sиstemи-
nиn konkret vя dиgяr sяnяdlяrdя mюvcud ola bиlяn axtarыш яla-
mяtlяrиnиn чoxlu sayda яlaqяsи nяzяrя alыnmaqla aparыlыr. Bu иsя 
axtarышыn  чox effektlи olmasыnы  tяmиn edиr. Hиpermяtn aчыq vя 
dяyишяn  шяbяkя xarakterиnя malиkdиr  вя  онун  yaradыlmasы  иlk 
nюvbяdя qovшaqdan – qovшaьa (hиperиstиnad sиstemи) keчmя sиs-
temиnиn formalaшmasыndan иbarяtdиr. Bu иши ya иcraчы, ya da иs-
tиfadячи  hяyata keчиrя  bиlяr. Ayrы – ayrы  иnformasиya vahиdlяrи 
arasыndakы assosиatиv  яlaqяlяrиn  чoxluьu  иstяnиlяn  иstиqamяtdя 
(tяkcя soldan saьa, yuxarыdan aшaьыya иstиqamяtиndя deyиl) hи-
permяtnя baxышы  hяyata keчиrmяyя  иmkan verиr.  Яnяnяvи 
verиlяnlяr bazasы иlя mцqayиsяdя hиpermяtn sиstemи mяtndя sяr-
bяst keчиd, иnformasиya kцtlяsи strukturunda heч bиr pozuntuya 

 
40
yol vermяdяn  онун redaktяsи  vя  tяkmиllяшdиrиlmяsи  иmkanыna 
malиkdиr. Hиpermяtn texnologиyalarы qlobal шяbяkя olan Интер-
нетиn (World Wиde Web xиdmяtиnиn), hиpermedиa texnologи-
yalarыnыn formalaшmasы vя иnkишafыnыn яsasыnda durur.  
Multиmedиa texnologиyalarы – (“multиmedиa”  иngиlиs sюzц 
олуб, mяnasы bиr чox mцhиt вя  vasиtяlяrиn mяcmusu demяkdиr) 
mцxtяlиf cцr  иnformasиyanыn (mяtn, sяs, qrafиkи, foto, vиdeo, 
anиmasиya vя s.) yaradыlmasы, saxlanmasы  vя  иstиfadяsиnи  tяmиn 
edяn kompйуter texnologиyalarыdыr. Multиmedиa texnologиya-
larыnыn atrиbut яlamяtlяrиnя aшaьыdakыlar aиddиr: 
•
 
Чoxkomponentlи  иnformasиya mцhиtиnиn forma-
laшdыrыlmasы; 
•
 
Bюyцk hяcmlи иnformasиyalarыn uzunmцddяtlи vя 
etиbarlы шяkиldя saxlanыlmasы; 
•
 
Иnformasиyanыn  ишlяnmяsиnиn vя  иstиfadяsиnиn 
sadяlиyи; 
•
 
Ыnteraktиvlиyи – dиaloq rejиmиndя multиmedиa  иn-
formasиyasыnыn иxtиyarи vя nяzarяtlи иdarя olunmasы. 
Multиmedиanыn яsas komponentlяrи иsя multиmedиa иnfor-
masиya daшыyыcыlarы (CD-ROM, DVD vя b.); aparat vasиtяlяrи 
vя avadanlыqlarы (fяrdи kompйуter, CD-ROM vя DVD dиsk 
yerlяrи, sяs kartы, vиdeokart, stereofonиk sиstem vя s.); proqram 
vasиtяlяrи (multиmedиa  яlavяlяrи); multиmedиa  иnformasиyasыnыn 
yaradыlmasы,  ишlяnmяsи, saxlanmasы,  юtцrцlmяsи, tяqdиm olun-
masы  vя  иstиfadяsи metodlarы; multиmedиa  иnformasиya mяhsul-
larы (elektron ensиklopedиyalar, иnteraktиv tяdrиs kurslarы, kom-
pйуter oyunlarы,  Интернет-яlavяlяr, trenajorlar, tиcarяt reklamы 
vasиtяlяrи, elektron tяqdиmatlar vя s.). 
Proqramlaшdыrma texnologиyasы  – kompйуter proqramla-
rыnыn  ишlяnиlmяsи,  иstиfadяsи  vя  юtцrцlmяsи texnologиyasыdыr. 
Proqramlaшdыrmanыn dиlиndяn vя texnologиyasыndan asыlы olma-
yaraq proqram mяhsulunun hяyat dюvrиyyяsи dюvlяt vя beynяl-
xalq standartlar sяvиyyяsиndя (ишlяrиn mяrhяlяlяrи vя mяzmunu) 
mцяyyяnlяшdиrиlmишdиr. Mяsялян, proqram vasиtяlяrиnиn  ишlяnиl-
mя texnologиyasы texnиkи tapшыrыq, eskиz layиhяsи, texnиkи layиhя, 
ишчи layиhя, tяtbиq olunma kиmи mяrhяlяlяrdяn иbarяtdиr. Texnи-
kи tapшыrыq proqrama olan цmumи tяlяblяrи, onun mяrhяlяlяrиnи 

 
41
vя mцddяtиnи mцяyyяnlяшdиrиr, proqramlaшdыrma dиllяrиnиn seчи-
mиnи,  яvvяllяr  ишlяnиlmиш proqramlarыn tяtbиqиnиn mяqsяdяmц-
vafиqlиyиnи  vя s. яsaslandыrыr. Eskиz layиhя daxиl olan vя  чыxan 
mяlumatlarыn strukturunun, mяsяlяlяrиn hяllиnиn metod vя al-
qorиtmиnиn, layиhяnиn texnиkи – иqtиsadи  яsaslandыrыlmasыnыn  иl-
kиn tяsvиrиnи  tяшkиl edиr. Texnиkи layиhя daxиl olan vя  чыxan 
mяlumatlarыn strukturuna vя formasыna olan tяlяblяrи иrяlи sц-
rцr, mяsяlяlяrиn hяllи alqorиtmиnи  vя proqramыn strukturunu 
tяsdиqlяyиr, proqramlaшdыrma dиlиnиn semantиkasы  vя  sиntak-
sиsиnи, texnиkи vasиtяlяrиn konfиqurasиyasыnы  vя  tяrkиbиnи  mцяy-
yяnlяшdиrиr. Ишчи layиhя proqramыn proqramlaшdыrыlmasы vя saz-
lanmasыnы, proqram sяnяdlяrиn  ишlяnmяsиnи,  онун  sыnaqdan 
keчиrиlmяsи  vя alыnan nяtиcяlяrиn korrektяsиnи  nяzяrdя tutur. 
Mцasиr  иnformasиya tяcrцbяsиndя proqram tяmиnatы  vя  иnfor-
masиya sиstemlяrиnиn avtomatlaшdыrыlmыш ишlяnиlmя texnologиyasы 
– CASE – texnologиya (Computer Aиded Software Engиne-
erиnq) genиш yayыlmышdыr. CASE texnologиya  иnformasиya sиs-
temlяrиnиn layиhяlяшdиrиlmяsи  vя reallaшdыrыlmasыnыn mцxtяlиf 
mяrhяlяlяrинdя bиr sыra funksиyalarы avtomatlaшdыrmaьa иmkan 
verиr. Onlarыn sыrasыna: predmet sahяsиnиn tяhlиlиnи, sиstemя 
olan tяlяblяrиn xцlasяsиnи, tяtbиqи proqramlarыn vя verиlяnlяr ba-
zasыnыn layиhяlяшdиrиlmяsиnи,  ишиn sяnяdlяшdиrиlmяsи  vя testdяn 
keчиrиlmяsиnи, proqram tяmиnatыnыn иstиfadя mяrhяlяsиndя saxla-
nыlmasыnы, keyfиyyяtиn tяmиnatыnы, layиhяnиn иdarя olunmasыnы vя 
s. aиd etmяk olar.  
Telekommunиkasиya texnologиyalarы (“telecommunicatи-
on” иngиlиs sюzц олуб, mяnasы uzaq яlaqя demяkdиr) dиstant яla-
qя, texnиkи vasиtяlяrиn (teleqraf, telefon, faks, radиo, televиzиya, 
kompйуter vя s.) kюmяyи  иlя audиo vя  vиzual  иnformasиyanыn 
uzaq mяsafяyя  юtцrцlmяsи texnologиyasыdыr. Son zamanlar 
xцsusи qrup яlaqя vasиtя  vя  цsullarыnы kompйуter telekommu-
nиkasиyalarы tяшkиl edиr kи, onlar da vahиd qaydalar (protokol-
lar)  яsasыnda  иnformasиya  шяbяkяlяrиndя qarшыlыqlы  яlaqя  иmka-
nыnы tяmиn edиrlяr. 
Kompйуter texnologиyalarы real vaxtda – sиnxron  яlaqя 
(abonentlяrиn bиlavasиtя чatda, vиdeo - konfranslarda, telekonf-
ranslarda vя s. цnsиyyяtdя olmalarы) vя tяxиrя salыnmыш vaxtda – 

 
42
asиnxron (elektron poчt, forumlar, gюndяrиш  sиyahыlarы  vя s.) 
reallaшa bиlяrlяr. Иnformasиya telekommunиkasиya xиdmяtlяrиnиn 
чeшиdи  mцxtяlиfdиr. Bura: verиlяnlяrиn, faksиmиl  иnformasиyanыn, 
nиtq иnformasиyasыnыn, vиdeo – gюrцntцnцn юtцrцlmяsи, elektron 
poчt, xяbяrlяr vя konfranslar xиdmяtи, fayllarыn, sяnяdlяrиn яldя 
edиlmяsи  иmkanы, verиlяnlяrиn uzaq mяsafяdяn  ишlяnиlmяsи  vя s. 
aиddиr.  
Geoиnformasиya texnologиyalarы – mяkan baxыmdan bю-
lцшdцrцlmцш obyektlяr, proseslяr, hadиsяlяr haqqыnda verиlяn-
lяrlя  иши  tяmиn edяn  иnformasиya texnologиyalarыdыr. Onlar 
geoverиlяnlяrиn toplanыlmasыnы,  ишlяnmяsиnи, vиzual (2  vя 3 юlчц-
lц) tяsяvvцr edиlmяsиnи, geoиnformasиya sиstemlяrиnиn forma-
laшmasыnы, geoproseslяrиn modellяшdиrиlmяsиnи,  иqtиsadиyyatыn, 
nяqlиyyatыn, kяnd vя  шяhяr tяsяrrцfatыnыn tяlяbatlarыnыn  юdяnиl-
mяsиnи, elmи, hяrbи, ekolojи  vя  dиgяr mяsяlяlяrиn hяllиnи  tяmиn 
edиrlяr. Geoиnformasиya texnologиyalarы kartoqrafиyada (чox-
sяvиyyяlи elektron kartlarыn yaradыlmasы), tяbии resurslarыn иdarя 
edиlmяsиndя  vя yer quruluшunda (torpaq, su, meшя kadas-
trlarыnыn (vergи obyektlяrиnиn sиyahыsы) ишlяnиlmяsи), kosmиk tяd-
qиqatlarda (aerokosmиk fotoшяkиllяrиn ишlяnиlmяsи), geologиya vя 
seysmologиyada (daь – geolojи  шяraиtиndя  mцmkцn dяyишиk-
lиklяrиn modellяшdиrиlmяsи, seysmolojи aktиvlиyиn proqnozu) vя 
s. fяal шяkиldя иstиfadя olunurlar.              
Sцnи  иntellekt texnologиyalarы  яtraf mцhиt haqqыnda bи-
lиklяrи toplamaьa, tяsnиflяшdиrmяyя vя qиymяtlяndиrmяyя; mяn-
tиqи  nяtиcяnиn kюmяyи  иlя  bиlиklяrи artыrmaьa vя  цmumиlяш-
dиrmяyя;  иnsanla tяbии  цnsиyyяt dиlиnя daha yaxыn olan dиldя 
цnsиyyяt qurmaьa; yaddaшda saxlanan bиlиklяrиn vя  mяntиqи 
tяsяvvцr vasиtяlяrиnиn hesabыna ona kюmяk etmяyя иmkan verяn 
иnformasиya sиstemlяrиnиn  ишlяnиlmяsи  vя  иstиsmarы texnologи-
yalarыdыr. Иntellektual иnformasиya sиstemlяrиnиn aшaьыdakы nюv-
lяrиnи  fяrqlяndиrиrlяr:  иnformasиya-axtarыш, ekspert, hesab-mяn-
tиq, dиaqnostиka, monиtorиnq, tяlиm, layиhя  vя s.  Иntellektual 
sиstemиn  яsasыnы  bиlиklяr bazasы, yяnи  aчыq  шяkиldя bazada 
olmayan nяtиcяlяrи  чыxarmaьa  иmkan verяn, elяcя  dя predmet 
sahяsиnи vя onlarыn mяntиqи cяhяtdяn (avtomatlaшdыrыlmыш шяkиl-
dя)  ишlяnmяsи qaydalarыnы  tяsvиr edяn faktlar toplusudur. 

 
43
Altsиstem kиmи  bиlиklяr bazasыna faktlar (verиlяnlяr) bazasы, 
qaydalar bazasы, цsullar (tяtbиqи proqramlar) bazasы, qanunve-
rиcиlиk bazasы, metabиlиklяr bazasы (sиstemиn юzц haqqыnda bиlиk-
lяr), mяqsяdlяr bazasы  (иnformasиyanыn  ишlяnиlmяsи ssenarиlяrи), 
bиlиklяr bazasыnыn иdarя olunmasы sиstemи aиddиr. 
Иntellektual sиstemlяrиn daha genиш yayыlmыш sиnfи –  mцяy-
yяn predmet sahяsиndя ekspertlяrиn (mяslяhяtчиlяrиn) - fяalиy-
yяtиnи  hяyata keчиrяn ekspert sиstemlяrи sayыlыr. Ekspert 
sиstemиn  ишlяnиlmя texnologиyasы  aшaьыdakы  mяrhяlяlяrdяn 
иbarяtdиr: 
•
 
Иdentиfиkasиya mяrhяlяsи – bцtцn nюv bиlиklяrиn vя 
onlarыn шяrhиnиn tяsvиrи цsullarыnыn seчиmи, яsas anlayыш-
larыn formalaшdыrыlmasы, sиstemиn ишиnиn modellяшdиrиl-
mяsи; 
•
 
Bиlиklяr bazasыnыn toplanыlmasы mяrhяlяsи – eks-
pert sиstemиn яslиnиn ишlяnmяsи, ekspertlяrиn bиlиklяrdяn 
yararlanmasы, bиlиklяrиn tяшkиlи, bиlиklяrиn sиstemя aydыn 
olacaq шяkиldя tяsvиrи; 
•
 
Testlяшdиrmя mяrhяlяsи – ekspertlяr vя mцhяndиs-
lяr tяrяfиndяn ekspert sиstem bиlиklяrиnиn etиbarlыlыьыnыn 
yoxlanыlmasы; 
•
 
Tяcrцbи иstиsmar mяrhяlяsи –  son иstиfadячиlяr 
цчцn sиstemиn yararlы olub – olmamasыnыn yoxlanыlmasы, 
lazыm gяldиkdя иsя sиstemиn modиfиkasиyasы, yяnи dяyишdи-
rиlmяsи aиd edиlиr. 
Иstиsmar prosesиndя problemlяr – sиstem qarшыsыnda bяzи 
vяzиyyяtlяrи  tяsvиr edяn faktlarыn toplusu шяklиndя qoyulur vя 
sиstem, bиlиklяr bazasыnыn kюmяyи  иlя faktlarыn tяhlиlиndяn 
alыnmыш  nяtиcяnи  цzя  чыxarmaьa  чalышыr. Sиstemиn fяalиyyяtи 
alqorиtm dюvrиyyяsи иlя tяsvиr olunur:  
•
 
Verиlяnlяrиn vя ya tяhlиlиn nяtиcяlяrиnиn seчиmи 
(sorьusu); 
•
 
Mцшahиdя; 
•
 
Nяtиcяlяrиn иnterpretasиyasы; 
•
 
Yenи иnformasиyanыn mяnиmsяnиlmяsи; 
•
 
Mцvяqqяtи fяrzиyyяlяrиn иrяlи sцrцlmяsи; 

 
44
•
 
Verиlяnlяrиn vя ya tяhlиlиn nяtиcяlяrиnиn nюvbяtи 
hиssяsиnиn seчиmи. 
Bu cцr proses qяtи nяtиcяnиn чыxarыlmasы цчцn kиfayяtedиcи 
иnformasиyanыn daxиl olmasыna qяdяr davam edиr. Ekspert 
sиstemи aшaьыdakы mяsяlяlяrиn hяllиnя иstиqamяtlяnmишdиr: 
•
 
Faktlarыn, sиmvollarыn vя  sиqnallarыn  иnterpre-
tasиyasы; 
•
 
Obyektlяrиn vяzиyyяtиnиn dиaqnostиkasы; 
•
 
Mцшahиdя olunan vяzиyyяtlяrиn nяtиcяlяrиnиn 
qabaqcadan sюylяnиlmяsи; 
•
 
Qoyulmuш  mяhdudиyyяtlяrиn gюzlяnиlmяsи za-
manы obyektиn yaradыlmasы; 
•
 
Obyektи arzu olunan vяzиyyяtя  чatdыran 
proseslяrиn planlaшdыrыlmasы; 
•
 
Obyektиn vяzиyyяtиnиn dяyишmяsиnя  nяzarяt vя 
onun gюstяrиcиlяrиnиn mцqayиsя edиlmяsи; 
•
 
 Obyektиn arzu olunan vяzиyyяtя  чatdыrыlmasы 
цчцn иdarяedиcи qяrarlarыn ишlяnиlmяsи. 
Иnformasиyanыn qorunmasы texnologиyalarы – иnformasиya 
mяhsullarыnы  (иnformasиya kцtlяlяrиnиn, sяnяdlяrиn, proqram-
larыn, bazalarыn, verиlяnlяr bankыnыn vя s.) qeyrи-qanunи  иstиfa-
dяdяn, tяhrиf vя  mяhv edиlmяdяn qorunmasыnы  tяmиn edяn 
texnologиyalardыr. 
 Иnformasиya tяhlцkяsиzlиyиnиn tяmиn edиlmяsи  mяqsяdиlя 
mцxtяlиf aparat, proqram vasиtяlяrи  vя texnиkи  qяrarlar 
(onlardan bяzиlяrи  cяdvяl 5-dя verиlиb), qorunma metodlarы 
иstиfadя olunur kи,  онлар IV  fяsиldя xarakterиzя olunmuшdur.  
Tяtbиqи иnformasиya texnologиyalarы konkret tяtbиq sahя-
lяrиnя uyьunlaшan  иnformasиya  иlя  ишиn xцsusи  tиp  цsullarыnы 
reallaшdыran texnologиyadыr. Tяtbиqи  иnformasиya texnologиya-
larыna mиsal olaraq aшaьыdakыlarы qeyd etmяk olar: 
•
 
Иdarяetmяdя иnformasиya texnologиyalarы; 
•
 
Sяnaye иstehsalыnda иnformasиya texnologиyalarы; 
•
 
Tиcarяtdя иnformasиya texnologиyalarы; 
•
 
Tяhsиldя иnformasиya texnologиyalarы; 
•
 
Tиbбdя иnformasиya texnologиyalarы vя s.  

 
45