O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi m. U. Xamidova maxsus pedagogika

Zaif eshitish – har ikkala quloq bilan eshitishning pasayishi, 
unda nutqni idrok etishda qiyinchiliklar yuzaga keladi, biroq ovoz 
kuchaytirilganda uni idrok etish mumkin bo‘ladi.
Kech kar bo‘lganlar - nutqni egallaganidan keyin, ya’ni 2-3 
yoshda qandaydir kasallik yoki jarohat oqibatida eshitish qobiliyatini 
yo‘qotgan bolalar. Bunday bolalarda eshitish qobiliyatining 
yo‘qotilishi turlicha: total, yoki karlikka yaqin, yoki zaif eshitadigan 
bolalarda kuzatiladiganiga yaqin bo‘ladi. Bolalarda ko‘plab 
tovushlarni eshitmagani yoki buzuq holda eshitgani, ularga nima 
deyishganini tushunmaganligiga og‘ir psixik reaksiya paydo bo‘lishi 
mumkin. Ba’zan bu bolaning har qanday muloqotdan to‘liq bosh 
tortishiga, hatto psixik (ruhiy) kasallikka olib keladi. Muammo bolani 
og‘zaki nutqni qabul qilish va tushunishga o‘rgatishdan iborat. Agar 
bolada yetarli qoldiqli eshitish bo‘lsa, bunga eshitish apparati 
(qurilmasi) yordamida erishiladi. Qoldiqli eshitish kam bo‘lsa, nutqni 
eshitish apparati va so‘zlovchining «labidan» o‘qish yordamida qabul 
qilish majburiy bo‘ladi. Total (butunlay) kar bolalarda daktilologiya, 
yozma nutq, va ehtimol karlarning imo-ishora nutqidan foydalanish 
lozim bo‘ladi. Keyin kar bo‘lgan bolani o‘qitish va tarbiyalash uchun 
qulay sharoitlar jamlanganda, uning nutqi, bilish va irodaviy 
jarayonlari rivojlanishi normal bolanikiga yaqinlashadi. Biroq 
emotsional soha, shaxsiy sifatlar va shaxslararo munosabatlar 
shakllanishidagi o‘ziga xoslik juda kam hollarda bartaraf qilinadi. 
Eshitishning buzilishi sabablarini ta’riflashga turlicha qarashlar 

---

36 
mavjud. Ko‘pincha eshitish patologiyasini keltirib chiqaradigan 
sabab va omillarning 3-guruhi farqlanadi (D.I.Tarasov va boshq.) 
Sabab va omillarning 1-guruhi nasliy xarakterga ega. Bu kabi 
sabablar eshitish analizatori strukturasida buzilishlarga va nasliy 
karlikning rivojlanishiga olib keladi. 
Bolalarda karlikning nasliy omillari hissasiga barcha holatlar-
ning 30% dan 50% igacha to‘g‘ri keladi. Nasliy karlik yoki zaif 
eshitish organizmdagi boshqa a’zolar va tizimlardagi anomaliyalar 
(ko‘rish a’zolarining kasallanishi, suyak-mushak, asab tizimi, 
endokrin tizim patologiyasi va sh.k.) bilan birga kechishi mumkin. 
Nasliy karlik masalalari bilan shug‘ullanadigan genetiklar 
ta’kidlashicha, odam gametalarida eshitish o‘tkirligiga ta’sir etadigan 
50 tagacha turli genlar bo‘lishi mumkin. Ota-onalardan biri nasliy 
karlik bilan og‘riganida kar yoki zaif eshituvchi bola tug‘ilish 
ehtimoli keskin ortib ketadi. Ota-onalarning har ikkisida nasliy karlik 
kuzatilsa, eshitishida nuqsoni bo‘lgan bola tug‘ilishi ehtimoli 50% 
dan ortadi. Sabab va omillarning 2-guruhiga homilaning eshitish 
a’zolariga tug‘ma karlikka olib keladigan (nasliy murakkablashish-
siz) endogen va ekdogen ta’sirlar kiritiladi. Homiladorlik paytida 
onaning kechirgan kasalliklari katta ahamiyat kasb etadi. Bu kabi 
kasalliklarga qizilcha, gripp, parotit kiradi. Homiladorlik paytida 
homila va bo‘lg‘usi ona rezusiga mos kelmaydigan ototoksik dorilar 
iste’mol qilish ham ta’sir ko‘rsatishi mumkin.Bolaning eshitishi 
rivojlanishida patologiyaning paydo bo‘lishiga homilador ayolning 
alkogol, giyohvand vositalarini iste’mol qilishi, shuningdek, chang 
ko‘p bo‘lgan va boshqa kasbiy zararlar mavjud korxonalarda ishlashi 
ham ta’sir o‘tkazadi. 3-guruh omillari rivojlanishning turli bosqich-
larda sog‘lom bolaning eshitish a’zosiga ta’sir etadi va orttirilgan zaif 
eshituvlikning yuzaga kelishiga sabab bo‘ladi.
Orttirilgan zaif eshituvchilik paydo bo‘lishiga sabab ko‘p 
hollarda boshdan kechirilgan o‘tkir o‘rta otit asoratlari bo‘ladi. O‘rta 
quloq kasallanishida eshitishning pasayish darajasi turlicha bo‘lishi 
mumkin. Biroq ko‘p hollarda eshitishning yengil va o‘rta darajada 
pasayishi kuzatiladi. Bu shamollash jarayonlarining ichki quloqqa 
o‘tishi natijasida yuzaga keladi. Zaif eshitishning sabablaridan biri 
eshitish nervining shamollashi sanaladi. Eshitishning buzilishi 
etiologiyasida yuqumli (infeksion) kasalliklarning roli katta. Bu kabi 

---

37 
kasalliklarning eng xavflilari epidemik meningit, sil (tuberkulez) 
meningiti, skarlatina va boshq.
Eshitish ototoksik dori vositalari (kanamitsin, stireptomitsin, 
neomitsin va boshq.) ta’sirida zararlanadi. Bolalarda orttirilgan zaif 
eshituvchilikning qariyb 50%i ototoksik antibiotiklar iste’molidan 
keyin kuzatiladi (D.I.Tarasov). Bu preparatlar bilan davolashda xavf-
lilik omili chala tug‘ilish, bolaning umumiy somatik zaifligi sanaladi. 
Eshitishning buzilishiga olib keladigan sabablarga tug‘ilish 
paytidagi jarohatlar, tug‘ilayotgan bolaning boshiga qisqichlar 
qo‘yilishi, o‘rta quloqqa operativ teginishlar (operatsiyadan keyingi 
asoratlar), jarohat chog‘ida eshitish suyakchalari zanjirining uzilishi, 
adenoid vegetatsiyalar va boshq. kiradi. 
Eshitishdagi nuqson kelib chiqishining birlamchi sababini 
aniqlash ba’zan qiyin kechadi. Birdaniga eshitishning pasayishiga 
olib keladigan bir necha sababning birikishi kuzatilishi mumkin. 
Ayni paytda aynan bir sabab turli shakldagi karlik va zaif eshituv-
chilikni keltirib chiqarishi mumkin. Turli manbalarda aytilishicha, 
sayyoramiz aholisining 4% dan 6% igacha vakili eshitishdagi u yoki 
bu nuqsonlardan aziyat chekadi. Biroq eshitishda nuqsoni bo‘lgan 
kishilarning aksariyat katta qismi zaif eshituvchilar toifasiga mansub. 
Kar bolalarning 25–30 foizida eshitish nuqsonlari tug‘ma bo‘ladi. 
Bunga sabab: onaning homiladorlik davrida turli kasalliklar, masalan, 
gripp bilan kasallanishi, ota-onalarning ichkilik ichib turishi, onaning 
xomiladorlik davrida bilar-bilmas dori-darmonlarni iste’mol qilishi 
(ayniqsa streptomitsin, xinin, singari dorilarni), xomilaning shikast-
lanishi; irsiyat, genetic faktorlar (quloq tuzilishidagi patologik o‘zga-
rishlar bo‘lishi, masalan, eshitish yo‘li atreziyasi — bituvi). 
Eshitishdagi orttirilgan nuqsonlar quloq yoki eshitish analizatorining 
tuzilishidagi kamchiliklardan kelib chiqishi mumkin. Bunga oliy nerv 
markazi, o‘tkazuvchi yo‘llar yoki quloqning o‘zidagi o‘zgarishlar 
sabab bo‘ladi. Bolaning ilk yoshida otit, parotit (tepki), meningit, 
meningoensefalit, qizamiq, qizilcha, gripp kasalliklari bilan 
kasallanishi ba’zi hollarda karlik yoki turli darajalardagi zaif eshi-
tishga olib kelishii mumkin. Hozirgi kunda ekologiya masalala-
larining keng o‘rganilishi eshitish nuqsonlarining oldini olishda ham 
katta ahamiyatga ega. Eshitish analizatoriga turli zaxarli kimyoviy 
dorilar juda kuchli ta’sir etib, ayniqsa analizatorning o‘tkazuvchi 

---

38 
nevrlarini ishdan chiqaradi, natijada bola yaxshi eshita olmaydigan 
bo‘lib qoladi. 
Eshitish nuqsonlariga ega bo‘lgan bolalar alohida yordamga 
muhtoj bolalar toifasiga kiradi, chunki bu nuqson bolaning umuman 
rivojlanib, kamol topib borishiga, dastur materiallarini o‘zlashtiri-
shiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Eshitishida nuqsoni bo‘lgan bolalarda 
turli a’zo va sistemalarda qo‘shimcha birlamchi buzilishlar bo‘lishi 
mumkin. Onaning homiladorlikning dastlabki ikki oyida kechirgan 
kasalligi bois tug‘ma karlik va zaif eshituvchanlikda, odatda, ko‘-
rishning buzilishi (katarakta) va tug‘ma kardiopatiya (Grig triadasi) 
kuzatiladi. Bu kabi kasallanishda tug‘ilgan bolada mikrotsefaliya va 
umumiy miya yetishmovchiligi kuzatilishi mumkin. 
Yangi tug‘ilgan chaqaloqlar gemolitik kasalligida, uning sababi 
bola va ona qonining rezus – faktor bo‘yicha mos kelmasligi yoki 
ularning qoni turli guruhlarga mansubligi bo‘lishi mumkin, miyaning 
umumiy jarohatlanishi va oligofreniya, miyaning diffuz jarohatla-
nishi, miyaning qobiq osti bo‘limlari jarohatlanishi tufayli ifodalan-
gan giperkinetik sindrom bilan psixofizik rivojlanishning kechikishi, 
spastik parez va paralichlar ko‘rinishidagi MNS jarohatlanishi, yuz 
nervining zaifligi bilan kechadigan asab tizimining yengil jarohat-
lanishi, g‘ilaylik, boshqa ko‘z-harakat buzilishlari va motor rivojla-
nishning umumiy kechikishi bilan eshitishning buzilishi kuzatilishi 
mumkin. Bunda eshitishning buzilishi tovush ta’sirlarining analiz va 
sintezi sodir bo‘lishi kerak bo‘lgan miya sistemalarining buzilishi 
bilan belgilangan bo‘lishi mumkin.
Kalla suyagining jarohatlanishi oqibatida yuzaga kelgan orttiril-
gan eshitishning buzilishi nafaqat eshitish analizatorining retseptor 
bo‘limi, balki uning o‘tkazuvchi yo‘llari va qobiq qismi buzilishlari 
(nuqsonlari) bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin. Bola kechirgan meningit 
yoki meningoensefalit eshitishning buzilishini keltirib chiqarishi va u 
yoki bu darajadagi miya yetishmovchiligiga olib kelishi mumkin.
Nasliy karlik va zaif eshitvchilikning ayrim shakllarida, homila 
paytida eshitishning zararlanishiga olib keladigan qator kasalliklarda, 
shuningdek o‘rta va ichki quloq sohasida turli shamollash jara-
yonlarida vestibulyar apparat jarohatlanadi. Shu bilan birga eshitish 
va boshqa sistemalar jarohatlanishidan iborat murakkab, kompleks 

---

39 
buzilishlar turli sabablar ta’sirida va turli paytlarda yuzaga kelishi 
mumkin. 
Shunday qilib, kar va zaif eshituvchi bolalarda eshitishning 
buzilishidan tashqari quyidagi nuqsonlar kuzatilishi mumkin: 
- vestibulyar apparat faoliyatining buzilishi; 
- ko‘rish buzilishining turli variantlari; 
- psixik rivojlanishning birlamchi kechikishiga olib keladigan 
minimal miya disfunksiyasi. Bunda har qanday salbiy omillar miyaga 
bevosita ta’sir qilishi mumkin, yoki boshqa hollarda, miya yetish-
movchiligi yurak – qon-tomir, nafas, ajratish va boshqa – miya ishini 
o‘zgartiradigan sistemalarda og‘ir somatik kasalliklar natijasida 
yuzaga keladi; 
- oligofreniyaga olib keladigan miyaning keng jarohatlanishi; 
- bolalar serebral paralichi yoki harakat sohasi regulyatsiyasida 
boshqa o‘zgarishlarga olib keladigan miya sistemalarining buzilishi; 
- miyaning eshitish – nutq sistemasi (qobiq va qobiq osti 
tuzilmalarining) lokal buzilishlari; 
- markaziy nerv sistemasi va butun organizmning psixik 
kasalliklar (shizofreniya, manikal-depressiv psixoz va b.) ga olib 
keladigan kasalliklari;
- organizmning umumiy zaiflashuviga olib keladigan ichki 
a’zolar: yurak, o‘pka, buyrak, ovqat hazm qilish sistemasi va b. dagi 
og‘ir kasalliklar;
- chuqur ijtimoiy-pedagogik qarovsizlik imkoniyati. 
Korreksion pedagoglarning (T.A. Vlasova, R. M. Boskis, D. V. 
Neyman va boshqalarning) bergan ma’lumotlariga ko‘ra, eshitishida 
nuqsonlari bor bolalarning rivojlanish darajasi shu nuqsonning bola 
hayotining qaysi davrida paydo bo‘lganligiga va og‘ir-yengilligiga 
bog‘liq. Surdopedagogika fanida eshitishida nuqsonlari bor bolalar 
kar, zaif eshituvchi, kech kar bo‘lib qolgan bolalar guruhiga bo‘lib 
o‘rganiladi. Tug‘ma hali tili chiqmagan go‘daklik davrida ikkala 
quloqning mutlaqo eshitmasligi karlikka olib keladi. Eshitish 
qobiliyatining qisman buzilishi natijasida nutqiy nuqsonga uchragan 
bolalar zaif eshituvchi bolalar guruhiga kiritiladi. Nutqi rivojlanib, 
shakllanib bolgandan so‘ng yaxshi eshitmaydigan bo‘lib qolgan 
bolalar kech kar bo‘lib qolganlar guruhiga kiradi. Bu nuqson nutq 

---

40 
tarkib topganidan so‘ng vujudga kelsa ham, quloqdagi nuqson tufayli 
eshitishda xos kamchiliklar bo‘laveradi.