Xalq og‚zaki poetik 4420. qxd

Savol va topshiriqlar:
1. Xalq maqollarining o‘ziga xos janr xususiyatlari haqida
so‘zlang.
2. Maqollarning o‘z va ko‘chma ma’nolari deganda nimani
tushunasiz?
3. Maqollar va matallar o‘rtasidagi farq haqida so‘zlang.
4. Yozma badiiy adabiyotda adiblar xalq maqollaridan qanday
vaziyatlarda foydalanadilar?
5. Keksa buvilar va bobolardan xalq maqollarining namu-
nalarini yozib oling.
6. «Xalq maqollarini bilaman» mavzuida ijodiy musobaqa
o‘tkazing.
41

---

Adabiyotlar:
1. Imomov K., Mirzayev T., Sarimsoqov B., Safarov O. O‘zbek
xalq og‘zaki poetik ijodi. T., «O‘qituvchi», 1990. 91—99-betlar.
2. Sarimsoqov B. Maqollar. O‘zbek folklorining ocherklari, 1-
jild, T., 1988. 95—98-betlar.
3. O‘zbek xalq maqollari. Ikki jildlik. T., 1988, 1989.
TOPISHMOQLAR
Xalq hamisha yoshlarning ziyrak, yaxshi xotirali,
fikrlovchi inson bo‘lishini istagan. Agar xalq dostonlari,
ertaklarini o‘qisangiz, asar qahramonlari turli sinovlardan
o‘tishiga guvoh bo‘lasiz. Bu sinovlarning bir turi jismoniy
kuch talab qilsa, ikkinchi xili aql, idrok bilan hal etiladi.
Jumladan, shunday ertaklar bor-ki, ularda ma’shuqa qizlar
turmushga chiqadigan yigitlari oldiga shaxmat o‘ynash,
jumboqli savollarga javob berish shartini qo‘yadilar. Ular
orasida dunyoda eng og‘ir narsa nima? Kim ertalab to‘rt
oyoqlab, kunduzi ikki, kechqurun uch oyoqda yuradi?
Dunyoda to‘rtta narsa yo‘q, ularni ayting. Nima uchun
daraxt soyasida soyabon tutish kerak, kabi jumboqlar bor.
Og‘ir narsa filga yoki kitga o‘xshaydi. Ammo savolning
javobi — ot. Chunki faqat ot yugurganda, yer larzaga kela-
di. Yoki odam go‘dakligida to‘rt oyoqlab, yoshligida ikki
oyoqlab, qariganda uch oyoqlab, ya’ni hassa bilan yuradi.
Dunyoda to‘rtta narsa yo‘q: osmonning ustuni, hovuzning
qopqog‘i, oshpichoqning qini, ko‘rpaning yengi. Shu 
-
ningdek, daraxt soyasida dam olayotgan odam qushlarning
chiqindisidan asranish uchun soyabon tutadi kabi javoblarni
berish kutiladi. Aslini olganda, bu sinovlarning hammasi
o‘ziga xos topishmoqlardan iboratdir.
Xalqimiz og‘zaki ijodining kichik janrlaridan biri to 
-
pishmoqlardir. Bu janr ko‘proq bolalarni kuzatuvchanlikka,
hayotni mukammalroq bilishga, sinchkovlikka o‘rgatadi.
Ammo topishmoqlar folklorda faqat yosh bolalargagina
taalluqli deb hisoblash to‘g‘ri emas, chunki topishmoq
aytish va topish musoba qalarida kattalar ham qiziqish bilan
ishtirok etaveradilar. Hatto olima Z. Husainovaning ma’lu-
mot beri shicha, uzun qish kechalarida urchuq yigirgan va
olacha to‘qigan xotinlar, Samarqand atrofida boshqa
qishloqlardan to‘yga kelib xonadonlarga bo‘lingan meh 
-
42

---

monlar o‘zaro chaldirmoq (tez aytish), jumboq, ya’ni to 
-
pishmoq aytishishgan. O‘tgan zamonlarda topishmoqlarni
qish faslida uzoq kechalarni zerikmay o‘tkazish uchun ayt-
ganlar. Topishmoq aytgan odam 
ning topishmog‘iga javob
to pilsa, u musobaqada yutqazgan, topilmasa g‘olib chiqqan
hisoblangan. Har ikki holatda ham mag‘lub bo‘lgan taraf yo
g‘azal aytgan, yoki biron hayvonga taqlid qilib ovoz chiqar-
gan, yo qo‘shiq kuylagan, yoki biron jismoniy ish qilgan:
suv olib kelgan, qor kuragan, eshik supurgan va hokazo.
Ma’lumki, badiiy tasvir vositalari qatorida istiora san’ati
ham muhim o‘rin egallaydi. Istiora so‘zi «ko‘chim»
ma’nosini beradi. Agar biz do‘stga nisbatan: «Mening
arslondek do‘stim bor», — desak, o‘xshatish san’atini
qo‘llagan bo‘lamiz. Ammo «dek» qo‘shimchasini va
«do‘stim» so‘zini qoldirib, «arslonim bor» — desak, istiora
san’ati yaratiladi. Topishmoqlarda ana shu san’at yetakchi-
lik qiladi. Chunki biron narsa ikkinchi bir narsaga istiora
san’ati vositasida o‘xshatiladi va eng muhim xususiyatlari
haqida ma’lumot beriladi.
Masalan: «Yer tagida oltin (tilla) qoziq» topishmog‘ini
olaylik. Bu topishmoq matnida yashiringan narsaning uchta
muhim belgisi qayd etilgan:
1. Yer ostida ekani.
2. Oltinning rangida, ya’ni sariq ekani.
3. Qoziqqa o‘xshashligi.
Bu belgilar orqali biz topishmoqning javobi sabzi ekani-
ni topamiz. Matndagi «qoziq» so‘zi esa istiora san’atiga
misol bo‘lib kelgan.
Topishmoqlar shakl jihatidan nasriy va she’riy bo‘ladi:
1. Tomdan tuxum irg‘itdim. (do‘l) — nasriy topishmoq.
2. U yoqqa o‘tdim, bildingmi?
Bu yoqqa o‘tdim, bildingmi?
Oq quvrayning
1
boshini,
Chertib o‘tdim, bildingmi? (shamol) — she’riy topish-
moq.
Topishmoqlar xalq orasida jumboq, topmacha, top-top,
cho‘pchak, matal, masala, ushuk atamalari bilan atab keli-
nadi. Ilmiy asarlarda «topishmoq» termini «top» buyruq
fe’liga «ish» harakat nomini hosil qiluvchi shakl va «moq»
43
1 
Oq quvray — cho‘l-dashtlarda o‘sadigan, mayda tikanli, bir yillik
yovvoyi o‘t.

---

qo‘shimchalarini qo‘shish orqali hosil bo‘lgan, deb ko‘rsa-
tiladi. Natijada «to 
pishmoq» so‘zi xalq og‘zaki ijodidagi
alohida janr nomini bildirgan. Keyingi paytlarda she-
valardagi yuqorida ko‘rsatilgan atamalar deyarli yo‘qolgan.
Asosan «topishmoq» nomi saqlanib qolgan. Xalqimiz orasi-
da «Kichkina dekcha, ichi to‘la mixcha» (anor), «Qoziq
ustida qor turmas» (tuxum), «Otdan baland, itdan past»
(egar) kabi mashhur topishmoqlar bor. Ammo «Qoragina
popish, devolga yopish» (kaltakesak), «Qizil yulg‘unning
tagida Qizlargul opam yotibdi» (qirg‘ovul) kabi u qadar
keng ommalashmagan va topish anchayin mushkul bo‘lgan
topishmoqlar ham bor. Ba’zan bitta narsaga atab bir necha
topishmoqlar yaratilgan: