 I bitik. Tarixi qaynaqlar (2014)  II bitik

ktb - 
ﺏﺘﮐ 
) üst-üst
ə düşən kitab sözü isə 
bitik il
ə ktb-btk metateza hadisəsini sərgiləyir (Arif Rəhimovun müşahidəsi). Kitab sözü-
n
ə Babil-Asur yazılarında da rast gəlmədim. Hər halda bunu araşdırmaq samioloqların 
problemidir. O ki 
qaldı sami dillərində btk 
>
 ktb kimi metateza d
əyişmələrinə, bu barədə 
S. S. Mayzel kifay
ət qədər bəlgə göstərir:’kl~’lk «yemək», mkt~tkm «yaşamaq», bkl~lkb 
«
qarışdırmaq», gāmid~dimağ «möhkəm» və b. (Майзель 1983, 175-176).  
 
143 
                                                 

(XIV)
 
əsərində «Var bu bitiyi Yəmən şahünə ver» misrası vardır. Lvovda 
xristian erm
əni-qıpçaq icması «Alğış bitiki» ifadəsini 1618-də işlətmişlər. 
Bugün az
ər dilində piti və pitik şəklində işlənən söz isə artıq əvvəlki kitab 
anlamından çox, yazı anlamına yaxındır.
 
«Irk  Bitik»
 
abid
əsinin adı göz 
qabağındadır.
 
«Uluxan  Ata  bitikçinin  sözü» 
adlı  oğuznamənin  hələ  VI 
əsrdə orta fars dilinə tərcümə olunduğunu Əbu Bəkr ibn Abdallah ibn 
Ayb
ək  əd-Dəvadari  ərəb  dilində  Misirdə  yazdığı  «Dürar  üt-tican  və 
tavarix qurar az-zaman» (1309) 
əsərində göstərib.
214
 
 Bu söz  fars qay-
naqla
rında  «yazıçı»  ﯽﭽﮑﺘﺑ  (betikçi),  ﯽﭽﮑﻴﺘﭘ  (petikçi),
 
«pul  s
ənədi»  ﻪﺘﭘ 
(p
əte),
 
«
uluğ
 
bitikçi»
 
ﯽﭽﮑﻴﺘﺑﻎﻟﺍ (oloğ betikçi) deyimlərində də
 
görünür.
215
 
M.
 
Kaşğari tərkibində bitik sözü olan onlarla
 
ifad
əni nümunə kimi vermiş, 
bitik-
yazı ilə bağlı yüzlərlə söz işlətmişdir. 
Göründüyü kimi, 
İslamaqədər azər və digər türk boylarının yazı və 
bitik (kitab) m
ədəniyəti vardı. Bunu müxtəlif dilli qaynaqlar təsdiq edir. 
B
əs türk boyları hansı əlifbadan istifadə etmişdir? Bu suala cavab vermək 
üçün miladdan önc
əki minillikdə prototürk boylarının yayıldığı ərazilərdə 
işlənən yazı növləri ilə tanış olmaq lazım gəlir. Həmin dövrdə Ön Asiya 
xalqları əlifbaya yaxınlaşan iki müxtəlif yazı sistemindən istifadə edirdi. 
Bunlardan biri söz-heca sistemli mixi 
yazı, digəri isə əsasən samit səsləri 
bildir
ən heca-səs sistemli əlifbalar idi. 
Dilimizd
əki
 
mıx
 
sözü  il
ə bildirilən bu yazı növü ərəbcə 
mismari,  almanca  keilschrift  (paz  h
ərf), rusca klinopis 
ad
lanır. Adından da göründüyü kimi, mixi yazı düzciz-
gili 
mıxabənzər hərflərdən yaranmışdır. Lakin bu yazı 
bird
ən-birə  ortaya  çıxmamış,  onun  bu  şəkilə  düşməsi 
üçün  bir  neç
ə əsr lazım gəlmişdir. Bu yazı sistemini sumerlər yaratmış, 
akad,
 
het,
 
elam,
 
qut,
 
kassi,
 
hurri,
 
urartu,
 
pers 
xalqları ondan istifadə etmiş, 
bun
ların bəzisi həmin yazını öz dilinə uyğunlaşdıra bilmişdilər. 
Az
ərbaycan  ərazisində  lulu  və  qut  bəylərinə  aid  akad  dilində  ya-
zılmış kiçik həcmli mixi yazılar tapılmışdır. Urartu dilində yazılan mixi 
abid
ələrin əksəri isə türk boyları yaşayan ərazilərdə ortaya çıxmışdır.
216
 
214
 
Короглы,
 1976, 38. 
215
 
Зяринязадя,
 
1962,
 
152,
 
183; 
Orta  fars  dilind
ə  -dān  şəkilçisilə  işlənmiş 
manixey 
yazısında «kitab» anlamlı mātak-dān ifadəsi bitik (btk > mtk) sözünü əks etdirir
 
(
ОИЯ
, 
1981, 74).
 
216
 Van, Urmu v
ə Göycə yaxası, Mxerqapısı, İrəvan çuxuru, Gölcük, Daşburun, Yoncalu, 
Yazılıdaş, Keləşin, Polad və sair
 (
ТУ, 
1985). 
 
Mixi 
yazı 
 
144 
                                                 

Mana elb
əyinin yazılı lövhə hazırlaması mənbələrdən bəlli olsa da, onun 
hansı əlifba ilə yazılması haqqında məlumat yoxdur. Azərbaycanın tarixi 
v
ə etnoqrafiyası haqqında oçerk yazan
 
V. A.
 
Ryumin qeyd edir ki, «1923-d
ə 
L
ənkəran uyezdinin Kosmosyan kəndində qaya üstündə mixi yazı tapılıb, 
lakin h
ələ şifrəsi açılmayıb».
217
 
T
əəssüf ki, indi həmin yazı haqqında heç 
kimd
ən bilgi almaq mümkün olmadı. Sonrakı bölmələrdə Azərbaycanla 
bağlı mixi yazılarda olan məlumatlar üzərində dayanacağıq,
 
burada 
yalnız 
n
əzərə alaq ki, mixi yazı yarandığı çağdan protoazərlərə tanış idi. 
Sumerd
ə yazının meydana
 
çıxdığı dövrlərdəki sumerdilli
 
qaynaqda  
Güney Az
ərbaycan boylarının yazı ilə tanışlığına dolayı işarə var. Belə 
ki,  sumer 
çarı Azərbaycanın Aratta bölgəsinə qasidlə məktub göndərir. 
Aratta  b
əyinə məktub göndərilirsə, deməli, bu yazını orada oxuyan da 
olmalıdır. S. N. Kramerə görə, sumer qasidinin Aratta ölkəsinə apardığı 
m
əktub ilk yazı nümunələrindən idi.
218
 
Burada  söhb
ət ilk yazıdan yox, 
uza
ğa göndərilmək üçün gildən hazırlanan ilk məktub örnəyindən gedə 
bil
ər.  Maraqlıdır  ki,  sumer  qasidi  məktubu  Aratta  bəyinə  verəndə  bəy 
yanındakı şatammu ilə gənəşir. Görünür, sumercə gələn məktubları bu 
şatammu oxuyurmuş. 
Q
ədim insanlara piktoqrafik
 
m
ərhələdən yazıya keçmək üçün
 
daha 
bir 
protoyazı keçid mərhələsi - ideoqram dövrünü yaşamaq lazım gəlmiş-
dir.  Bu  dövrü  gerç
əkləşdirən loqoqrafiya Misir və Çindən fərqli olaraq, 
Sumerd
ə yazıya doğru daha bir addım irəli getdi. Aşağıdakı quş, öküz, 
ayaq, 
buğda kimi bəzi piktoqramın sxematik loqoqrama və sonda mixi 
işarəyə çevrilməsi sumer mətnlərində izlənə bilir,
 
lakin bunu 
əksər
 
loqo-
qramlara aid etm
ək olmur, əvvəlki keçidi əks etdirən yazılar yox dərəcə-
sind
ədir.
219
 
 
 
 
   
 
217
 
Рюмин, 1923, 353; Güney Azərbaycanda mixi yazıların məhv edilməsi bilgiləri var. 
218
 S.N.Kramer 
yazır: «Если мы правильно понимаем текст, в нем говорится, что Эн-
меркар, владыка Куллаба, был, по мнению автора поэмы, первым, кто начал писать 
на глиняных табличках» (Крамер, 1991,35). 
219
 
Гельб, 1982, 75;  Фридрих, 1979, 255.  
 
145 
                                                 

Protosumer 
yazılarına bənzəyən və qədim dünya tarixçilərini şoka 
salan  üz
əri loqoqramla  yazılı üç gil lövhə Rumıniyanın Tərtər (Terteri) 
bölg
əsində yaşı 5-6 minil olan arxeoloji qatda üzə çıxdı.
 
Dunay 
yaxasında 
tapılan bu loqoqramların məhz yerli kultur üçün xarakterik olmayan gil 
tabletl
ərdə yazılması, həm də analoji sumer yazılarından min il qədim 
olma
sı ortaya çoxlu suallar çıxartdı.
220
  
Arxeologiya bölm
əsində həmin çağlara aid prototürk dilinin parça-
lanması, prototürk boylarının
 
Az
ərbaycandan quzey və doğu yönlərdə ilk 
böyük miqrasiyalara 
başlaması haqqında deyilənləri nəzərə alsaq, onda 
T
ərtər loqoqramlarının Sumerdən çox, Azərbaycan damğalarına oxşama-
sının səbəbi aydınlaşar. Maraqlıdır ki,
 
bel
ə
 
dam
ğalı piktoqramlar Sumer-
d
ə deyil, daha çox qonşu Elam,
 
Türkm
ənistan və Azərbaycan ərazilərində 
tapılır. Bu isə protosumer adlanan yazı dövrünün Sumer ərazisində forma-
laşması fikrinə quşqu yaradır. Lakin sumer
 
yazısının yaranmasında
 
son m
ər-
h
ələ
 
olan 
simvolların mixi işarələrə çevrilməsini məhz sumerlərin gerçək-
l
əşdirdiyi quşqu doğurmur. 
Az
ərbaycan və digər türk damğaları ilə tipoloji yaxınlığı olmayan 
sumer 
damğaları yalnız şəxsi möhür kimi məhdud sahədə işləndiyi üçün 
mixi ya
zının formalaşmasında onların yeri görünmür. Ancaq sumer yazı 
sistemind
ə  mixi  işarələrdən  öncəki  mərhələdə  görünən  işarələrin  qonşu 
bölg
ələrin damğa və simvolik işarələrinə bənzəməsi diqqəti çəkir,
 
çünki 
bu
 
işarələr hələ sumerlərdən öncə neolit çağından bu regionda işlənirdi:
 
221
 
 
İkiçayarasına  haradan  gəlməsi  hələlik  dəqiq  bilinməyən  sumerlər 
m.ö.
 
IV  minild
ə gəlib Subar ölkəsinin güney qonşuluğu Kəngər
 
(Kiengir) 
bölg
əsinə yerləşmişdi. Tezliklə yerli Ubeyd kulturunu mənimsəyən gəl-
m
ə sumerlər onu daha da inkişaf etdirdilər. Artıq 3100-cü illərdən sonra 
220
 
Кондратов
, 43
; Bu sualların elmi yorumu yalnız Urmu teoriyası ilə verilə bilir. 
221
 Az
ərbaycan
 
damğaları
 
il
ə
 
müqayis
ə edilən
 
işarələrin qaynaqları: Jensen, 74-92; Гельб, 
70-75;
 
Фридрих, 
255-257
; Кондратов, 
47;
 
Массон-Сарианиди,
119
 
вя
 
б.
 
 
146 
                                                 

burada  ilk 
yazı nümunələri ortaya çıxdı. Bu piktoqrafik yazıların əksəri 
kiçik t
əsərrüfat sənədləri idi.
 
Bir neç
ə əsrdən sonra şəkilli yazılara qrama-
tik  forma  bildir
ən  və  heca  şəklində  oxunan  işarələr  əlavə  olundu.  Mixi 
yazı sistemində köməkçi vasitə kimi oxunmayan «lal» loqoqramlar da 
vardı,  sözlərin  əvvəlinə  və  axırına  yazılan  bu  determinativlərdən  açar 
kimi istifad
ə olunurdu. Ağac məmulatı bildirən sözlərin qarşısına «giş» 
(
ağac), tanrı adlarının qarşısına «dingir» (tanrı) və sairə açar loqoqramlar 
yazılırdı. Beləliklə,
 
söz bildir
ən loqoqramla yanaşı, heca bildirən sillabo-
qramın da işlənməsi yazı qaydalarının imkanını artırmış oldu və yeni 
eraya  q
ədər sumer dilində davam edən mixi yazılarda qarışıq söz-heca 
sistemi d
əyişmədi.     
Yazının  yarandığı  dövrdə  sumer  dili  monosillabik  olduğundan  və 
eyni loqoqramla bir neç
ə omonim söz yaza bilmək imkanı olduğundan bu 
ideo-loqoqram 
yazı  sistemi  asan  yarandı.  Həmin  çağda  prototürk 
boylarının  dili isə təkhecalı  dövrü  çoxdan  geridə  buraxmışdı.  Ona  görə 
d
ə, mixi yazını türk dilinə uyğunlaşdırmaq çətin idi.
 
Mixi 
yazı İkiçayara-
sına  gələn  akadların  yazısına  çevriləndən  sonra
 
daha  da  mür
əkkəbləşdi. 
Çünki  onlar  sumer  loqoqram  v
ə  sillaboqramlarının  əvvəlki  oxunuşunu 
saxlamaqla,  öz  sözl
ərinin deyiliş formasını da bu yazı işarələrinə yüklə-
dil
ər.    
Akad  dilinin t
əsiri ilə m.ö.1700-cü illərdən sonra sumer dilinin iş-
l
ənmə dairəsi azaldı, danışıq dili kimi aradan çıxdı. Lakin sumer yazı dili 
uzun  müdd
ət yaşadı, çünki məktəblərdə dilindən asılı olmayaraq, mixi 
yazı  sistemini  öyrənmək  istəyənlər  sumer  loqoqramlarının  səslənməsini 
v
ə bildirdiyi mənanı öyrənmək məcburiyətində idilər. Sumer yazılarının 
şifrəsini açmaq üçün alimlərə məhz bu məktəb dərslikləri, ikidilli sözlüklər 
yardım etdi.
  
Ancaq sumer dilinin fonetik öz
əlliyi haqqında tam bilgimiz yoxdur, 
çünki sumer sözl
ərinin deyilişini sami dilinin səs imkanları ilə öyrənə 
bilirik, bu is
ə çoxlu yanlışlıqlara səbəb olur. Məsələn, rus dili fonetikası 
«gördükc
ə» tipli türk sözlərinin transkripsiyasında gerçək tələffüzü əks 
etdirm
ədiyi (
qiordyukdja
) kimi, sumer sözünün akad t
ələffüzü ilə, üstəlik, 
akad s
əslərini tam əks etdirməyən latın transkripsiyası ilə verilməsi də 
mü
əyyən təhriflərə səbəb olur.
 
Ona gör
ə də bugün bir çox
 
sumer sözünün 
oxunuşu olduqca şərtidir. Üstəlik, bir çox loqoqramın fərqli oxunuş vari-
antı içindən hansının seçilməsi də müxtəlif ehtimallara yol açır. Nümunə 
üçün sumer dilind
ə ulduz, göy, tanrı anlamlarını bildirən  loqoqramın-
 
147 

dan 
yaranıb an,
 
 ìl,
 
 èl, 
 
al
7  
li
4
 
 
le
4   
şəklində
 
oxunan (
SDVG, 69
-70) mixi 
işa-
r
ənin sumer, azər və akad dilində necə oxuna bilməsini gözdən keçirək: 
Göründüyü kimi, Dingir v
ə Anu sözü istisna olmaqla, bu sumer loqo-
qramının başqa məqamlarda necə tələffüz olunması qaranlıq qalır. Elam 
ölk
əsinə gəlib yerləşən farslar buradakı mixi yazıdan qısa müddət istifadə 
ets
ə də, əhəmənilər onu tam heca yazısına yaxınlaşdıra bilmişdi. Büsutun 
üçdilli 
yazısında elam dilində yazılan Qam-Ata adının oxunuş qaydasına 
baxsaq, 
hecaların oxunmasında da müəyyən qaydaların olduğunu görə-
rik:
222
 
Bel
ə ki, burada kam-ma-ad-da hecaları ilə yazılan sözün düzgün 
deyimi 
qoşalaşan mm, aa, dd  səslərindən birinin ixtisara salınması ilə 
gerç
əkləşir və Kam-Ada adı oxunur. Təkcə bir sözdə a saitinin ayrı-ayrı 
işarə (ma, da) ilə verilməsi böyük çətinlik yaradır və təbii ki, mixi yazı-
nın səkkiz türk saitini bildirmək imkanı yoxdur. Buna görə, mixi yazılar-
da 
işlənən türk sözləri çox ağır oxunur. Deyilən çətinlikləri də nəzərə 
alanda  n
ə  üçün  türklərin  mixi  yazı  sistemindən  istifadə  etməməsinin 
s
əbəbi aydın olur. 
Ön Asiyada m.ö. III-II minill
ərin qovuşuğunda mixi yazı sistemin-
d
ən fərqli olaraq, başqa bir yazı sistemi də formalaşırdı. Bu sistem də 
mixi 
yazı kimi loqoqramlar əsasında yaranıb get-gedə sillaboqram (hecalı 
yazı)  xarakteri  alırdı,  lakin  söz-heca  xarakterini  dəyişə  bilməyən  mixi 
yazıdan  fərqli  olaraq,  buradakı  loqoqramlar  tam  və  yarıheca  bildirən 
222
 Jensen, 1958, 94. 
 
148 
                                                 

işarələrə  çevrilirdi.  Artıq  II  minilliyin  ortalarında  Aralıqdənizinin  doğu 
bölg
ələrində hecalı yazılar yayılır, onların az saitli sami dilləri üçün mü-
nasib  olan  samit  h
ərfli variantları ortaya çıxırdı. Bunlara paralel olaraq, 
sait  s
əsləri  də  bildirən  türk  runik  əlifbası  abc  tipində  müxtəlif  dillər 
üçün 
əlifbaları yaranırdı. 
Türkologiyanın bir nömrəli problemi sayıla bilən 
türk  runik 
əlifbasının  mənşəyi  məsələsinə  onlarla 
yazı  həsr  olunsa  da,  bugünə  qədər  doğru  həllini 
tapma
mışdır. Türk runik yazıların xronoloji həddi-
nin  h
ələ aydın olmadığını, qaynağı və gerçək yaşı 
haqqında  baxışların  yanlış  olduğunu  vurğulayan 
A. S. Amanjolov düzgün olaraq qeyd edir ki, türkologiya elminin pers-
pektivi  runik 
yazının  mənşəyi  və  genetik  əlaqəsi  probleminin  düzgün 
h
əllindən asılıdır.
223
 
  Bu  problemin  çözümü  prototürkl
ərin ilkin Atayudu 
coğrafiyasına işıq tutan Urmu teoriyası üçün yeni bəlgələr ortaya çıxarır.  
Türk  runik 
əlifbasının daxili strukturu, qrafik fondu onun mənşəyi 
v
ə genetik əlaqəsini Orta Asiya, Türküstan və Güney Sibirdə deyil, Ara-
lıqdənizi yaxalarında yaranan hecalı yazılar içində axtarmağı zəruri edir. 
Bu  yönd
ə A.  S.  Amanjolovun tədqiqatı və apardığı müqayisələr aydın 
göst
ərir ki, türk runikasının yaranması birbaşa Aralıqdənizi əlifbaları ilə 
bağlıdır. Bu regionda yaranıb yayılan hecalı əlifbalar haqqında yazı uzman-
larının  verdiyi  məlumat  diqqətə  alınsa,
 
Kiçik 
Asiyanın  batı,  Suriyanın 
quzey bölg
ələrində və Bibl, Finikiya,
 
F
ələstin, Krit, Kipr,
 
Miken,
 
Yunan, 
İtaliya ərazilərində tapılan qədim yazı örnəklərinin Orxon-Yenisey yazıları 
il
ə eyni mənşəli olub, qarşılıqlı təsirlə formalaşdığını görmək olar.
224
 
La-
kin bu 
yazıların bir qismi yalnız samit hərfli, bir qismi də əlavə sait işa-
r
ələri olan fonetik əlifba istiqamətində inkişaf etmişdir. 
Yalnız samitləri yazılan sözlərin oxunuşu qarşıya hədsiz çətinliklər 
çıxarır. Belə əlifba sait səsləri az olan sami dilləri üçün nisbətən yararlı 
idi,
 
lakin türk dilin
ə yaramırdı.
 
Xüsusil
ə hərf düzümündə söz sərhədləri 
bilinm
əyən srdnlslcnxtn tipli yazıları oxumaq çətin olurdu. Belə yazını 
h
əm srdnl slcn xtn hissələrinə ayıra bilmək, həm də bu yazının sarıdonlu 
selcan  xatun  kimi  oxumaq  üçün  xüsusi  bilik  v
ə vərdiş tələb olunurdu.
 
Bu 
problemi  aradan 
qaldıran türk runikasında saitlər üçün 4, samitlər üçün 
223
 
Аманжолов, 1978, 76.
 
224
 Dunand, 1945; Yensen, 
1958;  Дирингер, 1963; Кондратов, 1975; Фридрих, 1979; 
Гельб, 1982; Аманжолов, 1978;  Молчанов, 1980. 
 
Runik  
yazılar 
 
149 
                                                 

30-a q
ədər işarədən, söz sərhədini bildirmək üçün isə ayrıca işarə və nöqtə-
l
ərdən istifadə olunurdu. Burada da samit hərflərin çoxu həm heca, həm 
d
ə ayrıca fonem kimi oxunurdu. Məsələn, azər və üzrə
  
sözl
ərindən birin-
cisi zr (az
ər], ikincisi isə ÜzrE [üzrə] şəklində yazılırdı. 
Finikiyanın quzeyində qədim Bibl şəhərindən tapılan daş və tunc 
lövh
ə üzərində müxtəlif həcmli 10  yazını nəşr edən M.  Dünan burada 
loqoqram v
ə heca bildirən 115 işarə olduğunu aşkar etmişdir.
225
 
 Sonra bir 
çox 
əlifbaların törəməsinə təkan verən Finikiya əlifbasının məhz Bibl 
yazıları bazasında yaranması və bunların türk runikası ilə eyni işarələrə 
malik 
olması faktını nəzərə alanda Bibl yazıları böyük əhəmiyət daşıyır.  
Bibl 
yazısı.  
Tunc lövh
ə üzərində yarıloqoqram-
yarıhecalı sağdan sola oxunan yazı. 
Bibl 
işarələri. 
    Bibl ya
zılarında Göytürk  
    h
ərflərilə eyni işarələr. 
Bu 
yazılar  yaranma 
tarixi 
baxımından
 
da maraq 
k
əsb edir. Belə ki, m.ö. III 
minilin sonu, II minilin 
əv-
v
əlinə  aid  arxeoloji  qatda 
tapılan  yazılı  lövhələrin 
b
əzisi  m.ö.  XXII  əsrə  aid 
edilir.
226
 
  H
əmin  çağlarda 
sönm
əkdə  olan  Kür-Araz 
arxeoloji  kulturunun  lokal 
va
riantı məhz bu bölgələrdə ortaya çıxır və maraqlıdır ki, ilk dəfə sami 
mühitind
ə işlənən Azər adına da Bibl yazılarında (‘Azar-ba‘l yazısı) rast 
g
əlirik.
 227
 
 
H
ələlik şifrəsi açılmayan Bibl yazıları şərti olaraq sami dilinə aid 
edilir.  Halbuki,  bu 
yazı texnikasını mənimsəyən və sonralar samiləşmiş 
fini
kiyalıların ilkin dil mənsubiyəti də hələ müəyyən olunmayıb. Bibl 
225
 Dunand, 1945, 71-185. 
226
 
Фридрихş 1979, 80;  Дирингер, 1963, 195-196.  
227
 
Гельб, 1982, 154; İ.Y.Qelb, E.Dorm Bibl yazı tarixini m.ö.XIV-XIII əsrlərə çəkir.
 
 
150 
                                                 

heca 
yazısında işlənən işarələrin çoxu türk runik yazısının qrafik fondu 
il
ə eynidir.  Bu oxşarlığa əsaslanıb dil eyniliyi və yaxud eyni hərflərin 
eyni s
əsi bildirməsi haqqında fikir söyləmək olmaz.
228
 
Lakin bu da ay
dın-
dır ki,
 
h
ər iki əlifba eyni mənşəli olub, yaranma tarixi baxımından da eyni 
dövr
ə aiddir. Bibl yazılarından törəyib, m.ö. XII-I əsrlər arasında Aralıqdə-
nizi 
adalarına,
 
Yunan
 
v
ə
 
İspan  ərazilərinə
 
q
ədər
 
yayılan
 
finikiya 
əlifbası 
müxt
əlif bölgələrdə tapılmışdır.
 
D
əniz ticarəti ilə məşğul
 
olan finiki
yalılar 
bu 
əlifbanı ayrı-ayrı ölkələrə yaymış, Finikiya əlifbasını öz
 
dill
ərinə uyğun-
laşdırmağa çalışan ayrı-ayrı xalqların çeşidli əlifbaları ortaya çıxmışdır.
229
 
Finikiya 
əlifbasının ilkin
 
ya
yılma çağında İkiçayarasının quzey-batı 
bölg
ələrinə  gəlib  yerləşən  samidilli  arameylər  burada  işlənən  sumer-akad 
mixi 
yazı sistemini yox, Finikiya əlifbasını mənimsədilər və m.ö. IX əsr-
d
ən bu əlifbanın samit hərfli variantını inkişaf etdirib bütöv regiona yaya 
bildil
ər.  Hələb,  Zəncirli,  Dəməşq,  Karkemiş  bölgələrində  kiçik  bəylik-
l
əri olan arameylər buradakı sələfləri kimi qüdrətli dövlət qurmasalar da, 
onların yazısı fonetik əlifbaya
 
yaxın olduğu üçün müxtəlif dilli xalqlar onu 
asan
lıqla mənimsəyir, müəyyən əlavələr edib yerli variantlarını yaradırdı-
lar.
 
Bu 
əlifbadan törəyən Parfiya (parth), Siriya əlifbaları
 
lokal  bölg
ələrdə 
işlənsə də, missionerlərin Babildən tutmuş İran, Orta Asiya, Hindistana 
q
ədər aparıb çıxardığı soqd əlifbası doğu ölkələrdə daha çox yayıldı və 
bir çox yeni 
əlifbaların yaranmasına səbəb oldu. Soqd və ondan törəyən 
manixey, 
uyğur əlifbaları ilə türkcə yazılmış abidələrin olması bəzi yazı 
uzmanlarını türk runik əlifbasının mənşəyini də aramey-soqd xəttinə bağ-
lamağa sövq etmişdir. Halbuki, türk runik əlifbası daxili strukturu, qrafik 
fondu v
ə yazı texnikası ilə soqd əlifbasından ən azı 1500 il qədimdir.   
Qaynağı uzaq keçmişdə olan türk runikası da zaman-zaman geniş 
ərazilərə yayılmışdır. Müxtəlif dövrlərdə onun izinə Azərbaycan, Quzey 
Qafqaz,  Avropa,  Orta  Asiya,  Sibir  v
ə Doğu Türküstan bölgələrində rast 
g
əlmək olur. Bu əlifba əksər türk boylarının gündəlik yazı sisteminə çev-
rilm
əsə də, bir çox boylar müxtəlif çağlarda ondan istifadə etmiş, böyük 
zaman k
əsiyini əhatə edən yazıların çoxu məhv olsa da, müəyyən qismi bu 
gün
əcən  Avrasiyanın  ayrı-ayrı  bölgələrində  qalmışdır.  Türk  əlifbasını 
228
 «Bibl 
yazılarının  dil  qohumluğunu  müəyyən  etmək  gələcəyin  işidir»
 
(
Фридрих,
 
80
). 
229
 Türk 
boyları ilə də Finikiya dənizçi-tacirlərinin kontaktı mümkün idi. Dolayı bəlgə-
l
ərdən biri Kilikiyanın Əyricətəpəsi bölgəsində qədim Misir mənbələrində Qaratepe(t) 
adlanan indiki Qarat
əpədə m.ö. VIII əsrə aid Finikiya yazısının tapılmasıdır.
   
 
 
151 
                                                 

Aralıq dənizi hövzəsində yayılmış əlifbalarla müqayisə edəndə aydın
 
olur 
ki, türk 
əlifbası xeyli ortaq
 
qrafik fondun daha q
ədim qismini saxlamışdır.
 
Bu  sxemd
ə yarıheca və
 
fonematik 
əlifbaların yaranmasındakı ardıcıllığı və 
əlaqələri belə vermək
 
olar:
 
 
230
 
 
230
 M
əncə, Avropaya türk runik yazılarını hunlardan öncə saqa-qamər boyları aparmışdır, 
burada german v
ə macar runik yazılarının qrafik fondu türk runikası ilə eyni olsa da, eyni 
h
ərflərin bildirdiyi səslər xeyli fərqlənir. Bu təbii olaydır, çünki əlifbanın ifadə etdiyi 
dil v
ə ya dialekt fərqli olanda və ya eyni dilin daxilində səs quruluşu inkişaf edib dəyi-
şəndə işarələrin bir qismi əvvəlki
 
dild
ə olmayan səsləri bildirməyə xidmət edir. Hətta 
Göytürk 
xaqanlığının  bir  qolu  olmasına  baxmayaraq, Xəzər  dövlətində  istifadə  edilən 
runik 
əlifbada da bir neçə hərf Orxon-Yenisey yazılarından fərqlidir. 
 
152 
                                                 

Əlbəttə, bu sxemdə bütün əlifbalar yox, yalnız türk boyları ilə bir-
başa və dolayı əlaqəsi olan əlifbaların inkişaf xətti verilmişdir. Sxemdə 
veril
ən  xətlər  boyu  biri  digərinin  yaranmasına  səbəb  olan  və  bir-birinə 
qar
şılıqlı təsirlə yeniləşən hecalı, yarıhecalı və fonematik əlifbaların inki-
şafı  üç  əsas  istiqamətdə  inkişaf  etmişdir.  Sağ  və  orta  cinahda  Finikiya 
əlifbasından törəyən, sol cinahda isə türk runikası və ondan törəyən əlif-
balar  yer  tutur. 
Yuxarıda deyildiyi kimi, bir əlifbadan digərinə keçəndə 
mü
əyyən fərqin ortaya çıxması zəruridir,
 
lakin eyni m
ənşəli əlifbalar üzə-
rind
ə nə qədər dəyişmə əməliyatı aparılsa da, ümumi qrafik fondun xeyli 
hiss
əsi mühafizə olunur. Bunu biz 1991-də bərpa etdiyimiz latın qrafikalı 
Ortaq Türk 
əlifbasında
 
gördük.
 
Əslinə  baxanda,
 
biz  bugün  türk 
runikası
 
il
ə
 
eyni m
ənşəli olan bir yazı sistemindən istifadə edirik. 
Finikiya 
əlifbasının bir qolu da yunan əlifbasının formalaşmasına 
t
əkan vermişdi.  Əvvəllər bu bölgədə işlənən heca yazılarından fonetik 
əlifbaya yaxınlığı ilə fərqlənən yeni yunan əlifbası aramey yazısı ilə eyni 
çağda təşəkkül tapdı.
 
Xristianlığın yayıldığı çağlarda
 
is
ə
 
yunan v
ə aramey 
əlifbalarının təsiri ilə gürcü və hay əlifbaları yarandı.
231
 
Bir  zamanlar 
uyğur boyları da türk və soqd əlifbalarından istifadə 
etmişlər. Əlifba dəyişikliyi dövrün siyasi-iqtisadi durumundan asılı olaraq 
baş verir.
 
Bu  olayda
 
yazı texnikasının təkmilləşməyə
 
olan  meyli,
 
m
ədəni 
s
əviyə və zamanın tələbi də mühüm rol oynayır. Bu baxımdan, bugün 
dünya 
xalqlarının ən çox istifadə etdiyi latın qrafikalı əlifbaların yayılma 
s
əbəbi  qərb  elmi  və  texnologiyasının
 
müxt
əlif  ölkələrə  ekspansiyası  ilə 
bağlıdır.
 
Ola  bil
ər ki,
 
yaxın gələcəkdə
 
dünya
 
xalqları vahid əlifbaya
 
doğru 
axtarışlarda bulunacaqlar.  
Müasir 
əlifbalardan çoxunun qaynağında finikiya, onun da qayna-
ğında Bibl yazıları durur. Bibl yazıları ilə eyni qaynaqdan törəyən türk 
runik 
əlifbası  isə  arxaik  formasını  və  əsas  qrafik  fondunu  saxlamaqla 
ayrı-ayrı lokal bölgələrdə kiçik fərqlərlə işlənmişdir. Bu əlifbanın Azər-
baycan  üz
ərindən  Quzey  Qafqaz  və  Orta  Asiya-Qazaxstan-Güney  Sibir 
istiqam
ətində aparılma tarixi m.ö.II minilin ortalarından başlanan quzey 
231
 Hay 
əlifbasının mənşəyi barədə müxtəlif fikirlər vardır. M. Maştosun V əsrdə yunanlı 
kalliqraf 
Rufanın köməyi ilə tərtib etdiyi bu əlifbanın orijinal olmadığı, türk, yunan və 
aramey h
ərfləri əsasında yarandığı barədə ötəri şərh vermişdim («Azər xalqı», 295).   
   
Tanrının yardımıyla vaxt tapsam,
 
g
ələcəkdə həmin şərhin geniş variantı
, 
alban 
yazısının 
m
ənşəyi,  nə  üçün  gürcü  əlifbasının  xutsuri  (kilsə  yazısı)  qolundan  fəqlənən  ərən  yazı 
qolunun mxedruli (baxadur) adlan
ması haqqında ayrıca məqalə yazmaq fikrindəyəm. 
 
153 
                                                 

v
ə doğu köçlərlə bağlı ola bilər. Hər halda, İrtış və İli çaylarının yaxınlı-
ğında tapılan sümük toqqa və gümüş qab üzərindəki arxaik türk runik 
yazısı m.ö.V əsrə aid olduğundan onun bu bölgələrə daşınması həmin 
tarixd
ən gec ola bilməzdi.
232
 N
əzərə almaq lazımdır ki,Yenisey yazılarının 
bir qismi m.ö.VII-IV 
əsrlərə aid olan balıq formalı daşlar üzərində yazıl-
mışdır. Bu əlifba həm də ona görə qədimdir ki, ən qədim cızma-döymə 
yazı texnikası ilə ilkin ağac-daş yazı materialı üzərində yazılan düzxətli 
işarələrdir.
 
Türk
 
boylarının yazısı barədə qədim mənbələrin
 
verdiyi  m
əlu-
mat  m
əhz bu runik əlifba haqqında ola bilərdi,
 
çünki m.ö.
 
III-I minill
ərdə 
bir 
sıra türk boyunun
 
Aralıqdənizi qıyılarında görünməsi arxeologiya,
 
tarixi
 
onomastika v
ə başqa qaynaqlarda  var. Tutarlı faktlardan biri də elə runik 
əlifbanın özüdür. 
Bel
ə ki, türk runi-
kası ilə eyni qay-
naqdan 
yaranmış 
Finikiya 
əlifbası 
əsasında formala-
şan  Aralıqdənizi 
bölg
ələrində  abc 
il
ə  başlanan  əlif-
bala
rın qrafik fon-
du  xeyli  d
əyişik-
liy
ə uğrasa da, on-
lardan bir çoxunun 
türk  runika
sı  qra-
fik  fondu  il
ə eyni-
liyi  v
ə  yaxın  səsi 
bildirm
əsi faktı bu 
c
ədvəldəki  müqa-
yis
ədə  aydın  gö-
rünür.            
 
 
 
 
232
 
Аманжолов 
1978, 83.
 
 
154 
                                                 

Müqayis
ədən görünür ki, türk, etrusk,
 
finikiya, aramey 
əlifbalarında 
eyni s
əsi bildirən çoxlu ortaq hərflər vardır.
 
B
əzi hərflərin fərqlənməsi də 
t
əbii  haldır,  çünki  əlifbalar  dildən-dilə  keçdikcə  müəyyən  dəyişmələrə 
m
əruz qalır. Türk işarələrinin yunan hərflərindən daha çox finikiya hərf-
l
ərinə yaxınlığı  hər ikisinin yunan əlifbasından  daha əvvəllər  yaranma 
tarixinin xronoloji 
yaxınlığı ilə bağlıdır.
 
Türk 
yazısının sonralar İtaliyaya 
gedib, 
əsasən Toskana bölgəsində yerləşən etruskların əlifbası ilə yaxın-
lığı isə qədim türk (etrusk) boylarından birinin bu əlifbanı Kiçik Asiyadan 
ora 
aparması ilə əlaqəlidir. Etrusk əlifbası deşifrə olunsa da, ifadə etdiyi 
dil  h
ələ açılmamışdır. Etrusk yazılarının yeni açımı və türkcə oxunuşu 
bar
ədə
 
«Az
ər
 
xalqı»  kitabında  məlumat  verdiyim  üçün  burada  həmin 
m
əsələ üzərində geniş dayanmaq istəmirəm. Lakin bir şeyi burada qeyd 
etm
ək vacibdir ki, etrusk yazıları yaxın qonşuluğundakı yunan əlifbasın-
dan f
ərqli olaraq, türk yazılarında olduğu kimi, əsasən sağdan sola və 
b
əzi yazılarda birinci sətir sağdan, ikinci sətir soldan, yəni bustrofedon 
üsulla oxunur. 
İndiyə kimi bu yazılarda etruskoloqların duya bilmədiyi 
imla qaydala
rından biri də ∴ işarəsinin sözayırıcı funksiyasıdır. Durğu 
işarəsi kimi nöqtə ilə yanaşı, həmin işarənin türk runikasından qalan bu 
imla xüsusiy
ətini nəzərə alanda bir çox etrusk yazıları rahat oxunur.
233
 
Tas 
v
ə gümüş qab üzərində yazılmış bu etrusk və türk yazısı təxminən eyni 
vaxta  (m.ö.VI-V 
əsr) aid olsa da, türk yazısı əlifba sisteminin daha arxaik 
forması ilə seçilir: 
234