Volume: 02 Issue: 01

---

Journal 
Volume: 02 Issue: 01 | 202
Boshlang’ich Sinf O’qish Darslarida Xalq Og’zaki Ijodi Orqali
O’quvchilar Nutqini O’stirish Yo’llari
Navoiy viloyati Xatirchi tumani 2
Annotatsiya: Mazkur maqolada umumta’lim maktablari boshlang’ich sinf o’qish darslarida xalq 
og’zaki ijodini o’rganish orqali o’quvchilar nutqini o’stirish, vatanparvarlik ruhida tarbiyalash 
xususida fikr yuritilgan. 
Kalit so’zlar:
xalq og’zaki ijodi,
Ma’naviyat qadim zamonlardan inson dunyoqarashini, xatti
xalqqa, vatanga, atrofidagi odamlarga bo‘lgan munosabatini boshqaruvchi omil hisoblanadi. 
Ma’naviy qashshoq kimsa hayotda ro‘y berayotgan voqealarga loqayd bo‘ladi. Loqaydlik esa 
tuzatib bo‘lmas oqibatlarga olib keladi. Ma’naviy qashshoq odam uchun Vatan, xalq, oila kabi 
muqaddas tushunchalar yot. Shuning uchun keksa avlod, avvalo, farzandning ma
dunyosini shakllantirish chorasini rejalashtirgan. Aslini olganda, xalq dostonlari, ertaklari, 
qo‘shiqlari, maqollari va boshqa o‘nlab janrdagi asarlar yosh avlodning ma’naviyatini boyitish, 
uni haqiqiy inson darajasiga yetishini ta’minlash maqsadin
O‘tgan asrgacha bugungi kundagi matbuot, o‘quv dargohlari, madaniyat markazlari, radio, 
televidenie, internet kabi ta’lim, ma’rifat tizimi bo‘lmagan. Bu vazifalarni bajarish, asosan, xalq 
og‘zaki ijodi zimmasiga yuklatilg
tashkil etgan.
To‘g‘ri, umumta’lim maktablarining boshlang’ich sinflarida ham xalq og‘zaki ijodidan 
namunalar beriladi .
Qadimdan ota-bobolarimiz o`z orzu
go`zal mo`jizakor manzaraga, sodda va o`ta teran mazmunga ega ertaklarni yaratganlar. Hayot 
haqiqati va kishilarning ruhi, psixologiyasini o`zida aks ettirgan ertaklarning badiiy kuchi 
hanuzgacha kattalar va kichiklar uchun ham birday 
etib kelmoqda.
Ertaklar – yaxshilikka yetaklar, deb xalqimiz bejizga aytishmagan. Ertak
ahamiyati katta. Ertaklarda voqealar asosan mo`jizali tarzda ifodalanadi. Binobarin, mo`jiza yoki 
fantaziya voqea va hodisalarni hayot bilan bog`lab, haqiqat, ozodlik, to`g`rilik, odamiylik kabi 
didaktik g`oyalarni tashviq etadi, syujet rivojiga kuch bag`ishlaydi, tinglovchi e`tiborini o`ziga 
jalb qilib, ajoyibotlar olamiga olib kiradi, shirin tuyg`ular 
Umumlashtirilgan holda ertakka xos quyidagicha ta`rif e`tirof etilgan: “Hayot haqiqati bilan 
bog`liq bo`lib, fantastik hamda hayotiy uydirmalar asosiga qurilgan, didaktik g`oya tashuvchi 
og`zaki hikoyalar ertak deb ataladi.” 
Kichik yoshdagi (2 yoshdan 6 yoshgacha) bolalarga 
ishtirok etuvchi ertak qahramonlari va personajlarining ham soni 3
Ularning ham aksariyati bolalarga tanish uy hayvonlari, parrandalari, qushlar y
hayvonlari, Shuningdek, oila a`zolariga o`xshagan nomlari tanish (ota
Journal of Advanced Research and Stability 
Volume: 02 Issue: 01 | 2022 ISSN: 2181
www.
Boshlang’ich Sinf O’qish Darslarida Xalq Og’zaki Ijodi Orqali
O’quvchilar Nutqini O’stirish Yo’llari
Qarshiyeva Xolida Nurillayevna 
Navoiy viloyati Xatirchi tumani 2- umumta’lim maktabi Boshlang’ich sinf o’qituvchisi
Mazkur maqolada umumta’lim maktablari boshlang’ich sinf o’qish darslarida xalq 
og’zaki ijodini o’rganish orqali o’quvchilar nutqini o’stirish, vatanparvarlik ruhida tarbiyalash 
xalq og’zaki ijodi, boshlang’ich ta’lim, ma’naviyat, nutq. 
Ma’naviyat qadim zamonlardan inson dunyoqarashini, xatti-harakatini, jamiyatda tutgan o‘rnini, 
xalqqa, vatanga, atrofidagi odamlarga bo‘lgan munosabatini boshqaruvchi omil hisoblanadi. 
’naviy qashshoq kimsa hayotda ro‘y berayotgan voqealarga loqayd bo‘ladi. Loqaydlik esa 
tuzatib bo‘lmas oqibatlarga olib keladi. Ma’naviy qashshoq odam uchun Vatan, xalq, oila kabi 
muqaddas tushunchalar yot. Shuning uchun keksa avlod, avvalo, farzandning ma
dunyosini shakllantirish chorasini rejalashtirgan. Aslini olganda, xalq dostonlari, ertaklari, 
qo‘shiqlari, maqollari va boshqa o‘nlab janrdagi asarlar yosh avlodning ma’naviyatini boyitish, 
uni haqiqiy inson darajasiga yetishini ta’minlash maqsadini nazarda tutgan holda yaratilgan. 
O‘tgan asrgacha bugungi kundagi matbuot, o‘quv dargohlari, madaniyat markazlari, radio, 
televidenie, internet kabi ta’lim, ma’rifat tizimi bo‘lmagan. Bu vazifalarni bajarish, asosan, xalq 
og‘zaki ijodi zimmasiga yuklatilgan. Natijada, xalq og‘zaki ijodi xalq pedagogikasi zaminini 
To‘g‘ri, umumta’lim maktablarining boshlang’ich sinflarida ham xalq og‘zaki ijodidan 
bobolarimiz o`z orzu-umidlarini turmush haqiqatlari bilan uy
go`zal mo`jizakor manzaraga, sodda va o`ta teran mazmunga ega ertaklarni yaratganlar. Hayot 
haqiqati va kishilarning ruhi, psixologiyasini o`zida aks ettirgan ertaklarning badiiy kuchi 
hanuzgacha kattalar va kichiklar uchun ham birday qiziqarli, jozibali xalq kitobi sifatida ta`sir 
yaxshilikka yetaklar, deb xalqimiz bejizga aytishmagan. Ertak
ahamiyati katta. Ertaklarda voqealar asosan mo`jizali tarzda ifodalanadi. Binobarin, mo`jiza yoki 
ntaziya voqea va hodisalarni hayot bilan bog`lab, haqiqat, ozodlik, to`g`rilik, odamiylik kabi 
didaktik g`oyalarni tashviq etadi, syujet rivojiga kuch bag`ishlaydi, tinglovchi e`tiborini o`ziga 
jalb qilib, ajoyibotlar olamiga olib kiradi, shirin tuyg`ular dunyosiga g`arq etadi. 
Umumlashtirilgan holda ertakka xos quyidagicha ta`rif e`tirof etilgan: “Hayot haqiqati bilan 
bog`liq bo`lib, fantastik hamda hayotiy uydirmalar asosiga qurilgan, didaktik g`oya tashuvchi 
og`zaki hikoyalar ertak deb ataladi.”
yoshdagi (2 yoshdan 6 yoshgacha) bolalarga aytiladigan ertaklarning voqeasi juda sodda, 
ishtirok etuvchi ertak qahramonlari va personajlarining ham soni 3
Ularning ham aksariyati bolalarga tanish uy hayvonlari, parrandalari, qushlar y
hayvonlari, Shuningdek, oila a`zolariga o`xshagan nomlari tanish (ota-
nd Stability
ISSN: 2181-2608 
www.sciencebox.uz/ 
103 
Boshlang’ich Sinf O’qish Darslarida Xalq Og’zaki Ijodi Orqali 
O’quvchilar Nutqini O’stirish Yo’llari 
Boshlang’ich sinf o’qituvchisi 
Mazkur maqolada umumta’lim maktablari boshlang’ich sinf o’qish darslarida xalq 
og’zaki ijodini o’rganish orqali o’quvchilar nutqini o’stirish, vatanparvarlik ruhida tarbiyalash 
harakatini, jamiyatda tutgan o‘rnini, 
xalqqa, vatanga, atrofidagi odamlarga bo‘lgan munosabatini boshqaruvchi omil hisoblanadi. 
’naviy qashshoq kimsa hayotda ro‘y berayotgan voqealarga loqayd bo‘ladi. Loqaydlik esa 
tuzatib bo‘lmas oqibatlarga olib keladi. Ma’naviy qashshoq odam uchun Vatan, xalq, oila kabi 
muqaddas tushunchalar yot. Shuning uchun keksa avlod, avvalo, farzandning ma’naviy 
dunyosini shakllantirish chorasini rejalashtirgan. Aslini olganda, xalq dostonlari, ertaklari, 
qo‘shiqlari, maqollari va boshqa o‘nlab janrdagi asarlar yosh avlodning ma’naviyatini boyitish, 
i nazarda tutgan holda yaratilgan. 
O‘tgan asrgacha bugungi kundagi matbuot, o‘quv dargohlari, madaniyat markazlari, radio, 
televidenie, internet kabi ta’lim, ma’rifat tizimi bo‘lmagan. Bu vazifalarni bajarish, asosan, xalq 
an. Natijada, xalq og‘zaki ijodi xalq pedagogikasi zaminini 
To‘g‘ri, umumta’lim maktablarining boshlang’ich sinflarida ham xalq og‘zaki ijodidan 
umidlarini turmush haqiqatlari bilan uyg`unlashtirgan holda 
go`zal mo`jizakor manzaraga, sodda va o`ta teran mazmunga ega ertaklarni yaratganlar. Hayot 
haqiqati va kishilarning ruhi, psixologiyasini o`zida aks ettirgan ertaklarning badiiy kuchi 
qiziqarli, jozibali xalq kitobi sifatida ta`sir 
yaxshilikka yetaklar, deb xalqimiz bejizga aytishmagan. Ertak-larning tarbiyaviy 
ahamiyati katta. Ertaklarda voqealar asosan mo`jizali tarzda ifodalanadi. Binobarin, mo`jiza yoki 
ntaziya voqea va hodisalarni hayot bilan bog`lab, haqiqat, ozodlik, to`g`rilik, odamiylik kabi 
didaktik g`oyalarni tashviq etadi, syujet rivojiga kuch bag`ishlaydi, tinglovchi e`tiborini o`ziga 
dunyosiga g`arq etadi.
Umumlashtirilgan holda ertakka xos quyidagicha ta`rif e`tirof etilgan: “Hayot haqiqati bilan 
bog`liq bo`lib, fantastik hamda hayotiy uydirmalar asosiga qurilgan, didaktik g`oya tashuvchi 
aytiladigan ertaklarning voqeasi juda sodda, 
ishtirok etuvchi ertak qahramonlari va personajlarining ham soni 3-4 nafardan oshmaydi. 
Ularning ham aksariyati bolalarga tanish uy hayvonlari, parrandalari, qushlar yoki o`rmon 
-ona, bobo-buvi, tog`a va 

---

Journal 
Volume: 02 Issue: 01 | 202
shu kabi) kishilardan iborat. Bunday ertaklar xususan, bolalarni ovutish, fikrini biror narsaga jalb 
qilish, biror foydali odatga o`rgatish, ularga no
tanishtirish maqsadida aytiladi. Masalan, “Qarg’avoy”, “ Ur, to’qmoq”, “Oltin tarvuz” kabi 
ertaklarda go`dakning olamdagi mavjudotni ongli ravishda anglab borishiga yordam beradi. 
Chunki bola atrof-muhit bilan tanis
sinchkov nazar tashlaydi, ko`rgan hayvonlaru parrandalarni ushlab ko`rishga intiladi. Sababi, 
bolaning aksariyat o`yinchoqlari hayvonlar shaklidan iborat. Bu yoshdagi bolalarga ertak voqeasi 
tovush tembriga ko`ra ohang yordamida, ko`z, qo`l, gavda harakatlari orqali hikoya qilinadi. 
Shuningdek, ertak aytuvchi bolalarning diqqatini bir joyga to`plash, qiziqtirish va tinglashga 
tayyorlash uchun ertak oldi deb atalmish an`anaviy qolip jumlalardan foydala
An`anaviy qoliplardan biri bu boshlamadir. Boshlanma ertakning dastlabki qismini ta`riflaydi. 
Ertaklarda an`anaviy boshlama voqeaning qay vaqt bo`lib o`tganini bildirmaydi, noaniq, 
umumiy tarzda ifodalaydi. Ertak aytuvchi kichik va o`rta yoshd
qanday ertaklarni tinglovchi diqqatini tezda o`ziga jalb qilishi uchun “Bir bor ekan, bir yo`q 
ekan, och ekan, to`q ekan, bo`ri bakovul ekan, tulki yasovul ekan, qarg`a qaqimchi ekan, 
chumchuq chaqimchi ekan, g`oz karnaychi 
bilmadim qaqqa ketdi” 
muvofiqdir.
O`rta yoshdagi (7 yoshdan 11 yoshgacha) bolalar ertaklari
fikrlash doirasi ancha takomillashgan bo`lib, ular oila, turmush haqida qisman tushunchaga ega 
bo`ladilar. Ularga yanada fikran chuqurroq, biroz bo`lsa
undaydigan ertaklar tavsiya etiladi. B
boradi, mazmun-mohiyati kengayadi, sodda fikrlar sekin
hodisalarning ikkinchi - ko`chma ma`nolarini ham anglay boshlaydilar. Bu yoshdagi bolalar 
majoz asosiga qurilgan hayvonlar haqidagi ertaklar va ixcham syujet asosiga qurilgan sehrli 
ertaklarga juda qiziqadilar. Masalan, “Maymun va duradgor”
ishga aralashishning oqibati nima bo’lishi aytilsa, “Rostgo’y bola”
to’g’risozlik, rostgo’ylik g’oyasi ilgari surilgan. 
Bunday ertaklar bolalarga qorong`i va
yolg`on so`z va to`g`ri so`z, zulm va adolat haqidagi tushunchalarni anglatish bilan birga, yaxshi 
va yomon kishilar obrazlarini ham yaqqol tasvirlaydi. Tashqi dunyo bolalarning ko`z o`ngida 
kengayib, oddiy tasvirlar, voqea 
Ertak qahramoni aql bilan ish tutib, qiyin jumboqlarni yechadi, tadbir bilan ish tutib, dahshatli 
kuchlarni yengadi. Masalan, “Susambil”, “Uch og’a
ixcham voqea va hodisalardan iboratligi, sodda ifodalanishi o`qimishlilikni ta`minlaydi. Ma’lum 
bo‘ladiki, qahramon ismi berilsa ham, berilmasa ham asosiy maqsad ertakdagi hikoya 
qilinayotgan voqea oddiy maishiy turmush sharoitida kechganini
Keyingi maqsad asar ishtirokchilari boshidan kechirgan turmush lavhalari vositasida yosh 
avlodning barkamol inson bo‘lib etishuvi uchun tarbiyaviy zamin hozirlashdan iboratdir. «Uch 
og‘a-ini botirlar» ertagida mo‘ysafid ota o
farzandlarini baxt topish safariga otlantirar ekan, ularga uchta maslahat beradi: «To‘g‘ri bo‘ling, 
bexavotir bo‘lasiz. Maqtanchoq bo‘lmang, uyatga qolmaysiz. Dangasa bo‘lmang, baxtsiz 
bo‘lmaysiz». Bu pand mohiyatini tahlil qilsak, hayotga tayyorlanishi lozim insonning haqiqiy 
amal qilishi kerak hisoblangan fazilatlar aks etganiga ishonch hosil qilamiz. Bu ertaklarda 
tarbiyaviylik, ma`naviy yetuklik, komillik, odamiylik, fikran teranlik ustivor darajada 
tavsiflanadi.
Journal of Advanced Research and Stability 
Volume: 02 Issue: 01 | 2022 ISSN: 2181
www.
shu kabi) kishilardan iborat. Bunday ertaklar xususan, bolalarni ovutish, fikrini biror narsaga jalb 
qilish, biror foydali odatga o`rgatish, ularga notanish hayvonlarning o`zini, xarakterini 
tanishtirish maqsadida aytiladi. Masalan, “Qarg’avoy”, “ Ur, to’qmoq”, “Oltin tarvuz” kabi 
ertaklarda go`dakning olamdagi mavjudotni ongli ravishda anglab borishiga yordam beradi. 
muhit bilan tanisha boshlashi mobaynida dastlab hayvonlarga juda qiziqib, 
sinchkov nazar tashlaydi, ko`rgan hayvonlaru parrandalarni ushlab ko`rishga intiladi. Sababi, 
bolaning aksariyat o`yinchoqlari hayvonlar shaklidan iborat. Bu yoshdagi bolalarga ertak voqeasi 
embriga ko`ra ohang yordamida, ko`z, qo`l, gavda harakatlari orqali hikoya qilinadi. 
Shuningdek, ertak aytuvchi bolalarning diqqatini bir joyga to`plash, qiziqtirish va tinglashga 
tayyorlash uchun ertak oldi deb atalmish an`anaviy qolip jumlalardan foydala
An`anaviy qoliplardan biri bu boshlamadir. Boshlanma ertakning dastlabki qismini ta`riflaydi. 
Ertaklarda an`anaviy boshlama voqeaning qay vaqt bo`lib o`tganini bildirmaydi, noaniq, 
umumiy tarzda ifodalaydi. Ertak aytuvchi kichik va o`rta yoshdagi bolalarga mo`ljallangan har 
qanday ertaklarni tinglovchi diqqatini tezda o`ziga jalb qilishi uchun “Bir bor ekan, bir yo`q 
ekan, och ekan, to`q ekan, bo`ri bakovul ekan, tulki yasovul ekan, qarg`a qaqimchi ekan, 
chumchuq chaqimchi ekan, g`oz karnaychi ekan, o`rdak surnaychi ekan, tovuq qoq etdi, 
bilmadim qaqqa ketdi” – tarzida an`anaviy boshlama qolipdan foydalanishi maqsadga 
O`rta yoshdagi (7 yoshdan 11 yoshgacha) bolalar ertaklari. Bu yoshdagi bolalarning xotirasi, 
fikrlash doirasi ancha takomillashgan bo`lib, ular oila, turmush haqida qisman tushunchaga ega 
bo`ladilar. Ularga yanada fikran chuqurroq, biroz bo`lsa-da o`ylab, xulosa chiqarishga 
undaydigan ertaklar tavsiya etiladi. Bu yoshdagi bolalar ertaklarining hajmi ham kattalashib 
mohiyati kengayadi, sodda fikrlar sekin-asta chuqurlashadi, bolalar voqea
ko`chma ma`nolarini ham anglay boshlaydilar. Bu yoshdagi bolalar 
hayvonlar haqidagi ertaklar va ixcham syujet asosiga qurilgan sehrli 
ertaklarga juda qiziqadilar. Masalan, “Maymun va duradgor” ertagida o’ziga aloqador bo’lmagan 
ishga aralashishning oqibati nima bo’lishi aytilsa, “Rostgo’y bola”
’g’risozlik, rostgo’ylik g’oyasi ilgari surilgan.
Bunday ertaklar bolalarga qorong`i va yorug`lik, sovuqlik va issiqlik, yomonlik va yaxshilik, 
yolg`on so`z va to`g`ri so`z, zulm va adolat haqidagi tushunchalarni anglatish bilan birga, yaxshi 
va yomon kishilar obrazlarini ham yaqqol tasvirlaydi. Tashqi dunyo bolalarning ko`z o`ngida 
, oddiy tasvirlar, voqea – hodisalarning sodda holatlari murakkablashib boradi. 
Ertak qahramoni aql bilan ish tutib, qiyin jumboqlarni yechadi, tadbir bilan ish tutib, dahshatli 
kuchlarni yengadi. Masalan, “Susambil”, “Uch og’a-ini botirlar” ertaklarida s
ixcham voqea va hodisalardan iboratligi, sodda ifodalanishi o`qimishlilikni ta`minlaydi. Ma’lum 
bo‘ladiki, qahramon ismi berilsa ham, berilmasa ham asosiy maqsad ertakdagi hikoya 
qilinayotgan voqea oddiy maishiy turmush sharoitida kechganini ta’kidlashdan iborat bo‘ladi. 
Keyingi maqsad asar ishtirokchilari boshidan kechirgan turmush lavhalari vositasida yosh 
avlodning barkamol inson bo‘lib etishuvi uchun tarbiyaviy zamin hozirlashdan iboratdir. «Uch 
ini botirlar» ertagida mo‘ysafid ota o‘z o‘g‘illarini qo‘rqmas, jasur qilib o‘stiradi. O‘z 
farzandlarini baxt topish safariga otlantirar ekan, ularga uchta maslahat beradi: «To‘g‘ri bo‘ling, 
bexavotir bo‘lasiz. Maqtanchoq bo‘lmang, uyatga qolmaysiz. Dangasa bo‘lmang, baxtsiz 
nd mohiyatini tahlil qilsak, hayotga tayyorlanishi lozim insonning haqiqiy 
amal qilishi kerak hisoblangan fazilatlar aks etganiga ishonch hosil qilamiz. Bu ertaklarda 
tarbiyaviylik, ma`naviy yetuklik, komillik, odamiylik, fikran teranlik ustivor darajada 
nd Stability
ISSN: 2181-2608 
www.sciencebox.uz/ 
104 
shu kabi) kishilardan iborat. Bunday ertaklar xususan, bolalarni ovutish, fikrini biror narsaga jalb 
tanish hayvonlarning o`zini, xarakterini 
tanishtirish maqsadida aytiladi. Masalan, “Qarg’avoy”, “ Ur, to’qmoq”, “Oltin tarvuz” kabi 
ertaklarda go`dakning olamdagi mavjudotni ongli ravishda anglab borishiga yordam beradi. 
ha boshlashi mobaynida dastlab hayvonlarga juda qiziqib, 
sinchkov nazar tashlaydi, ko`rgan hayvonlaru parrandalarni ushlab ko`rishga intiladi. Sababi, 
bolaning aksariyat o`yinchoqlari hayvonlar shaklidan iborat. Bu yoshdagi bolalarga ertak voqeasi 
embriga ko`ra ohang yordamida, ko`z, qo`l, gavda harakatlari orqali hikoya qilinadi. 
Shuningdek, ertak aytuvchi bolalarning diqqatini bir joyga to`plash, qiziqtirish va tinglashga 
tayyorlash uchun ertak oldi deb atalmish an`anaviy qolip jumlalardan foydalanishi zarur. 
An`anaviy qoliplardan biri bu boshlamadir. Boshlanma ertakning dastlabki qismini ta`riflaydi. 
Ertaklarda an`anaviy boshlama voqeaning qay vaqt bo`lib o`tganini bildirmaydi, noaniq, 
agi bolalarga mo`ljallangan har 
qanday ertaklarni tinglovchi diqqatini tezda o`ziga jalb qilishi uchun “Bir bor ekan, bir yo`q 
ekan, och ekan, to`q ekan, bo`ri bakovul ekan, tulki yasovul ekan, qarg`a qaqimchi ekan, 
ekan, o`rdak surnaychi ekan, tovuq qoq etdi, 
tarzida an`anaviy boshlama qolipdan foydalanishi maqsadga 
. Bu yoshdagi bolalarning xotirasi, 
fikrlash doirasi ancha takomillashgan bo`lib, ular oila, turmush haqida qisman tushunchaga ega 
da o`ylab, xulosa chiqarishga 
u yoshdagi bolalar ertaklarining hajmi ham kattalashib 
asta chuqurlashadi, bolalar voqea-
ko`chma ma`nolarini ham anglay boshlaydilar. Bu yoshdagi bolalar 
hayvonlar haqidagi ertaklar va ixcham syujet asosiga qurilgan sehrli 
ertagida o’ziga aloqador bo’lmagan 
ishga aralashishning oqibati nima bo’lishi aytilsa, “Rostgo’y bola” “Uch o’g’il” ertagida 
yorug`lik, sovuqlik va issiqlik, yomonlik va yaxshilik, 
yolg`on so`z va to`g`ri so`z, zulm va adolat haqidagi tushunchalarni anglatish bilan birga, yaxshi 
va yomon kishilar obrazlarini ham yaqqol tasvirlaydi. Tashqi dunyo bolalarning ko`z o`ngida 
hodisalarning sodda holatlari murakkablashib boradi.
Ertak qahramoni aql bilan ish tutib, qiyin jumboqlarni yechadi, tadbir bilan ish tutib, dahshatli 
ini botirlar” ertaklarida sujet tuzilishi 
ixcham voqea va hodisalardan iboratligi, sodda ifodalanishi o`qimishlilikni ta`minlaydi. Ma’lum 
bo‘ladiki, qahramon ismi berilsa ham, berilmasa ham asosiy maqsad ertakdagi hikoya 
ta’kidlashdan iborat bo‘ladi. 
Keyingi maqsad asar ishtirokchilari boshidan kechirgan turmush lavhalari vositasida yosh 
avlodning barkamol inson bo‘lib etishuvi uchun tarbiyaviy zamin hozirlashdan iboratdir. «Uch 
‘z o‘g‘illarini qo‘rqmas, jasur qilib o‘stiradi. O‘z 
farzandlarini baxt topish safariga otlantirar ekan, ularga uchta maslahat beradi: «To‘g‘ri bo‘ling, 
bexavotir bo‘lasiz. Maqtanchoq bo‘lmang, uyatga qolmaysiz. Dangasa bo‘lmang, baxtsiz 
nd mohiyatini tahlil qilsak, hayotga tayyorlanishi lozim insonning haqiqiy 
amal qilishi kerak hisoblangan fazilatlar aks etganiga ishonch hosil qilamiz. Bu ertaklarda 
tarbiyaviylik, ma`naviy yetuklik, komillik, odamiylik, fikran teranlik ustivor darajada 

---

Journal 
Volume: 02 Issue: 01 | 202
Rivoyatlar mazmun yo‘nalishiga ko‘ra tarixiy voqelar, ularda ishtirok etgan shaxslar jasorati 
yoki xiyonati asosida yoki yurtimiz viloyatlaridagi o‘rin
maqsadida yaratilgan turlarga bo‘linadi. Tarixiy rivoyatl
Manguberdi, Temur Malik, Amir Temur kabi yurti ozodligi va mustaqilligi uchun jonini qurbon 
qilgan el farzandlari mardligi, shu bilan birga o‘zining o‘tkinchi hirsiy nafsi yo‘lida vataniga 
xiyonat qilgan Dalvarzin, Guldurs
qilinadi. Mard, jasurlarning ishlari ham, xoinlarning xiyonati ham unutilmaydi. O‘zbekiston 
dunyoda o‘zining ilmiy kashfiyotlari, fan rivojiga qo‘shgan hissalari, badiiy ijodda yaratgan 
asarlari bilan mashhur farzandlar yurti. Imom Buxoriy, Beruniy, Ibn Sino, Ulug‘bek, Navoiy, 
Behzod, Boburdek ulug‘ insonlar nomini sharaflovchi o‘nlab rivoyatlar xalq qalbida saqlanib 
kelmoqda.
Maqol va topishmoq - bu ikki tushuncha inson tafakkurining shakllanishida 
ega. Maqollar insonni axloq
hozirjavoblikka undaydi. Maqol inson nutqini bezaydi (xalqimizda «So‘z ko‘rki maqol», deb 
bejiz aytilmagan), uning ta’sir kuchini oshiradi. Bir
chuqur o‘zlashtirishga xizmat qiladi. Maqollar pand
sifatida ham keladi. Shuning uchun uni «Otalar so‘zi» ham deyishadi. Buning boisi, har bir 
maqol ota-bobolarimiz tom
kelayotgani, yaxshilik, ezgu ishlarga undaydigan bebaho ma’naviy boyligimiz ekanidir. Maqolda 
mazmun aniq, xulosa tugal, ifoda ravon bo’lib, unda ibratli fikr aytiladi. Bu fikr rad etib 
bo‘lmaydigan hukm shaklida keltiriladi. Masalan, “Ona yurting omon bo’lsa, rangi ro’ying 
somon bo’lmas”, «Ona yurting 
gado bo‘l», “Bulbul chamanni sevar, odam 
qilamiz. Chunki bu maqollarda bolalarni ona
muhabbat kabi muqaddas va yuksak tuyg’uligini uqdirishga qaratilgan. 
Ma’lumki, ko‘plab maqollardagi yana bir xususiyat ularda so‘zlarning qofiyadosh bo‘li
kelishidir. Masalan, «Yuz ko‘rki soqol, so‘z ko‘rki maqol», «Aql 
Shu xislati bilan maqollar topishmoqlarga o‘xshab ketadi. «Bir parcha patir, olamga tatir» (oy) 
topishmog’idagi «patir» va «tatir» so‘zlaridek, maqoldagi «yoshda
biriga qofiyadoshdir. Biroq bu o‘xshashlik tashqi shaklda ko‘rinadi. Mazmunan ular o‘zida 
boshqa-boshqa ma’nolarni tashiydi. Maqol ibratli fikrni anglatsa, topishmoq kishini jumboqda 
yashiringan ma’noni topishga undaydi, idroki
Xalq maqollari - boyligimiz. Ota
Ulardan kerak o‘rinlarda foydalanishni odat qilishimiz kerak. Shunda ular butun umrimiz 
davomida hamrohimiz bo‘ladi. Har bir gapirgan gapning sal
ta’sirchan, keskir bo‘ladi.
Topishmoqlar kishining tasavvuri va tafakkurini o‘stiradi, ayniqsa, bolalarni topag‘on bo’lishga, 
hozirjavoblikka o‘rgatadi. Topishmoqlar xalq og‘zaki ijodining boshqa janrlari, jumladan, doston 
va ertaklar ichida ham uchraydi. Ular doston va ertaklar mazmunini boyitib, ularning 
qiziqarliligini, o‘qishliligini ta’minlaydi. Xalq og’zaki ijodidagi doston yoki ertak qahramonlari 
bir-birlarining aqli va farosatini topishmoqlar orqali sinaydilar. Bu hodisa ko
uchraydi.
Topishmoqlar mavzu jihatdan rang
va hodisalarni qamrab oladi. 
Maqol va topishmoqlar, o‘zlarining o‘xshash va farqli jihatlaridan qat’i nazar, inson tarbiyasiga 
Journal of Advanced Research and Stability 
Volume: 02 Issue: 01 | 2022 ISSN: 2181
www.
mazmun yo‘nalishiga ko‘ra tarixiy voqelar, ularda ishtirok etgan shaxslar jasorati 
yoki xiyonati asosida yoki yurtimiz viloyatlaridagi o‘rin-joylarning nomlanishini izohlash 
maqsadida yaratilgan turlarga bo‘linadi. Tarixiy rivoyatlarda To‘maris, Shiroq, Jaloliddin 
Manguberdi, Temur Malik, Amir Temur kabi yurti ozodligi va mustaqilligi uchun jonini qurbon 
qilgan el farzandlari mardligi, shu bilan birga o‘zining o‘tkinchi hirsiy nafsi yo‘lida vataniga 
xiyonat qilgan Dalvarzin, Guldursunga o‘xshagan xiyonatkor shaxslar kirdikorlari hikoya 
qilinadi. Mard, jasurlarning ishlari ham, xoinlarning xiyonati ham unutilmaydi. O‘zbekiston 
dunyoda o‘zining ilmiy kashfiyotlari, fan rivojiga qo‘shgan hissalari, badiiy ijodda yaratgan 
n mashhur farzandlar yurti. Imom Buxoriy, Beruniy, Ibn Sino, Ulug‘bek, Navoiy, 
Behzod, Boburdek ulug‘ insonlar nomini sharaflovchi o‘nlab rivoyatlar xalq qalbida saqlanib 
bu ikki tushuncha inson tafakkurining shakllanishida 
ega. Maqollar insonni axloq-odobga o‘rgatsa, topishmoqlar uni mantiqiy fikrlashga, topqirlikka, 
hozirjavoblikka undaydi. Maqol inson nutqini bezaydi (xalqimizda «So‘z ko‘rki maqol», deb 
bejiz aytilmagan), uning ta’sir kuchini oshiradi. Biror-bir fikrni uqtiriShda ishlatilgan maqol uni 
chuqur o‘zlashtirishga xizmat qiladi. Maqollar pand-nasihatlar, tarbiyaviy suhbatlarda o‘git 
sifatida ham keladi. Shuning uchun uni «Otalar so‘zi» ham deyishadi. Buning boisi, har bir 
bobolarimiz tomonidan yaratilib, bir necha mingyilliklar davomida sayqal topib 
kelayotgani, yaxshilik, ezgu ishlarga undaydigan bebaho ma’naviy boyligimiz ekanidir. Maqolda 
mazmun aniq, xulosa tugal, ifoda ravon bo’lib, unda ibratli fikr aytiladi. Bu fikr rad etib 
ydigan hukm shaklida keltiriladi. Masalan, “Ona yurting omon bo’lsa, rangi ro’ying 
somon bo’lmas”, «Ona yurting - oltin beshiging», «Kishi yurtida shoh bo’lguncha, o‘z yurtingda 
gado bo‘l», “Bulbul chamanni sevar, odam - vatanni” kabi maqollarni hech bir e
qilamiz. Chunki bu maqollarda bolalarni ona-Vatanni sevishga, Vatanga muhabbat Onaga 
muhabbat kabi muqaddas va yuksak tuyg’uligini uqdirishga qaratilgan.
Ma’lumki, ko‘plab maqollardagi yana bir xususiyat ularda so‘zlarning qofiyadosh bo‘li
kelishidir. Masalan, «Yuz ko‘rki soqol, so‘z ko‘rki maqol», «Aql - yoshdan, odob 
Shu xislati bilan maqollar topishmoqlarga o‘xshab ketadi. «Bir parcha patir, olamga tatir» (oy) 
topishmog’idagi «patir» va «tatir» so‘zlaridek, maqoldagi «yoshdan» va «boshdan» so‘zlari bir
biriga qofiyadoshdir. Biroq bu o‘xshashlik tashqi shaklda ko‘rinadi. Mazmunan ular o‘zida 
boshqa ma’nolarni tashiydi. Maqol ibratli fikrni anglatsa, topishmoq kishini jumboqda 
yashiringan ma’noni topishga undaydi, idrokini sinaydi.
boyligimiz. Ota-bobolarimizning siz bilan bizga qoldirgan xazinalaridan biridir. 
Ulardan kerak o‘rinlarda foydalanishni odat qilishimiz kerak. Shunda ular butun umrimiz 
davomida hamrohimiz bo‘ladi. Har bir gapirgan gapning salmog‘i oshadi. Sermazmun, 
Topishmoqlar kishining tasavvuri va tafakkurini o‘stiradi, ayniqsa, bolalarni topag‘on bo’lishga, 
hozirjavoblikka o‘rgatadi. Topishmoqlar xalq og‘zaki ijodining boshqa janrlari, jumladan, doston 
klar ichida ham uchraydi. Ular doston va ertaklar mazmunini boyitib, ularning 
qiziqarliligini, o‘qishliligini ta’minlaydi. Xalq og’zaki ijodidagi doston yoki ertak qahramonlari 
birlarining aqli va farosatini topishmoqlar orqali sinaydilar. Bu hodisa ko
Topishmoqlar mavzu jihatdan rang-barang bo’lib, ular olam va odam bilan bog‘liq barcha narsa 
va hodisalarni qamrab oladi.
Maqol va topishmoqlar, o‘zlarining o‘xshash va farqli jihatlaridan qat’i nazar, inson tarbiyasiga 
nd Stability
ISSN: 2181-2608 
www.sciencebox.uz/ 
105 
mazmun yo‘nalishiga ko‘ra tarixiy voqelar, ularda ishtirok etgan shaxslar jasorati 
joylarning nomlanishini izohlash 
arda To‘maris, Shiroq, Jaloliddin 
Manguberdi, Temur Malik, Amir Temur kabi yurti ozodligi va mustaqilligi uchun jonini qurbon 
qilgan el farzandlari mardligi, shu bilan birga o‘zining o‘tkinchi hirsiy nafsi yo‘lida vataniga 
unga o‘xshagan xiyonatkor shaxslar kirdikorlari hikoya 
qilinadi. Mard, jasurlarning ishlari ham, xoinlarning xiyonati ham unutilmaydi. O‘zbekiston – 
dunyoda o‘zining ilmiy kashfiyotlari, fan rivojiga qo‘shgan hissalari, badiiy ijodda yaratgan 
n mashhur farzandlar yurti. Imom Buxoriy, Beruniy, Ibn Sino, Ulug‘bek, Navoiy, 
Behzod, Boburdek ulug‘ insonlar nomini sharaflovchi o‘nlab rivoyatlar xalq qalbida saqlanib 
bu ikki tushuncha inson tafakkurining shakllanishida katta ahamiyatga 
odobga o‘rgatsa, topishmoqlar uni mantiqiy fikrlashga, topqirlikka, 
hozirjavoblikka undaydi. Maqol inson nutqini bezaydi (xalqimizda «So‘z ko‘rki maqol», deb 
bir fikrni uqtiriShda ishlatilgan maqol uni 
nasihatlar, tarbiyaviy suhbatlarda o‘git 
sifatida ham keladi. Shuning uchun uni «Otalar so‘zi» ham deyishadi. Buning boisi, har bir 
onidan yaratilib, bir necha mingyilliklar davomida sayqal topib 
kelayotgani, yaxshilik, ezgu ishlarga undaydigan bebaho ma’naviy boyligimiz ekanidir. Maqolda 
mazmun aniq, xulosa tugal, ifoda ravon bo’lib, unda ibratli fikr aytiladi. Bu fikr rad etib 
ydigan hukm shaklida keltiriladi. Masalan, “Ona yurting omon bo’lsa, rangi ro’ying 
oltin beshiging», «Kishi yurtida shoh bo’lguncha, o‘z yurtingda 
vatanni” kabi maqollarni hech bir e’tirozsiz qabul 
Vatanni sevishga, Vatanga muhabbat Onaga 
Ma’lumki, ko‘plab maqollardagi yana bir xususiyat ularda so‘zlarning qofiyadosh bo‘lib 
yoshdan, odob - boshdan». 
Shu xislati bilan maqollar topishmoqlarga o‘xshab ketadi. «Bir parcha patir, olamga tatir» (oy) 
n» va «boshdan» so‘zlari bir-
biriga qofiyadoshdir. Biroq bu o‘xshashlik tashqi shaklda ko‘rinadi. Mazmunan ular o‘zida 
boshqa ma’nolarni tashiydi. Maqol ibratli fikrni anglatsa, topishmoq kishini jumboqda 
bobolarimizning siz bilan bizga qoldirgan xazinalaridan biridir. 
Ulardan kerak o‘rinlarda foydalanishni odat qilishimiz kerak. Shunda ular butun umrimiz 
mog‘i oshadi. Sermazmun, 
Topishmoqlar kishining tasavvuri va tafakkurini o‘stiradi, ayniqsa, bolalarni topag‘on bo’lishga, 
hozirjavoblikka o‘rgatadi. Topishmoqlar xalq og‘zaki ijodining boshqa janrlari, jumladan, doston 
klar ichida ham uchraydi. Ular doston va ertaklar mazmunini boyitib, ularning 
qiziqarliligini, o‘qishliligini ta’minlaydi. Xalq og’zaki ijodidagi doston yoki ertak qahramonlari 
birlarining aqli va farosatini topishmoqlar orqali sinaydilar. Bu hodisa ko‘proq ertaklarda 
barang bo’lib, ular olam va odam bilan bog‘liq barcha narsa 
Maqol va topishmoqlar, o‘zlarining o‘xshash va farqli jihatlaridan qat’i nazar, inson tarbiyasiga 

---

Journal 
Volume: 02 Issue: 01 | 202
xizmat qiladi, uni ziyraklik va zukkolikka unday di. 
Yoshligimizda o‘ynagan quvlashmachoq, bekinmachoq va boshqa o‘yinlarda kimdir xizmatda 
qolishi kerak bo‘lgan. Guruh ikkiga bo‘linganda, xolislik talab qilingan. Shuningdek, sanashni 
o’rganayotganda sanamalarga
Sanamalar va tez aytishlar bola nutqining sofligiga, so’zlarni to’g’ri talaffuz qilishga yordam 
bersa, qo’shiqlarda xalqning orzu
mujassamlashgan.
Shunday qilib, o‘zbekning butun fazilati
turli hayotiy vaziyatlarga munosabati maqollarda aks etgan. Insondagi mehnatga muhabbat, ishq 
tuyg‘ulari qo‘shiqlarda eng go‘zal ichki kechinmalar sifatida ifodalangan. Ertaklarda 
xalqimizning eng oliy orzu
uchun vatan, xalq, oila, mehnat, ilm, g‘urur naqadar muqaddas tushunchalar ekanini anglab 
etadi. 
Fodalanilgan adabiyotlar:
1. Imomov K., Mirzayev T., Sarimsoqov B., Safarov O. O’zbek xal
Toshkent,” O’qituvchi”, 1990. 
2. Jumaboyev M. “Bolalar adabiyoti va folklor”. 
3. Madayev O., Sobitova T. Xalq og`zaki poetik ijodi. 
aksiyadorlik kompaniyasi bosh tahririyati, 20
4. www.referat.uz
Journal of Advanced Research and Stability 
Volume: 02 Issue: 01 | 2022 ISSN: 2181
www.
qiladi, uni ziyraklik va zukkolikka unday di.
Yoshligimizda o‘ynagan quvlashmachoq, bekinmachoq va boshqa o‘yinlarda kimdir xizmatda 
qolishi kerak bo‘lgan. Guruh ikkiga bo‘linganda, xolislik talab qilingan. Shuningdek, sanashni 
o’rganayotganda sanamalarga murojaat qilganmiz.
Sanamalar va tez aytishlar bola nutqining sofligiga, so’zlarni to’g’ri talaffuz qilishga yordam 
bersa, qo’shiqlarda xalqning orzu-umidlari, zavq-shavqi, quvonch va iztiroblari 
Shunday qilib, o‘zbekning butun fazilati, falsafasi, donoligi, dunyoqarashi, oliy himmatliligi, 
turli hayotiy vaziyatlarga munosabati maqollarda aks etgan. Insondagi mehnatga muhabbat, ishq 
tuyg‘ulari qo‘shiqlarda eng go‘zal ichki kechinmalar sifatida ifodalangan. Ertaklarda 
y orzu-havaslari namoyon bo‘ladi. Ular bilan tanishgan yosh avlod o‘zbek 
uchun vatan, xalq, oila, mehnat, ilm, g‘urur naqadar muqaddas tushunchalar ekanini anglab 
Fodalanilgan adabiyotlar: 
Imomov K., Mirzayev T., Sarimsoqov B., Safarov O. O’zbek xal
Toshkent,” O’qituvchi”, 1990.
Jumaboyev M. “Bolalar adabiyoti va folklor”. –T.,O’qituvchi, 1990. 
Madayev O., Sobitova T. Xalq og`zaki poetik ijodi. –Toshkent: ”Sharq” nashriyot
aksiyadorlik kompaniyasi bosh tahririyati, 2003.
nd Stability
ISSN: 2181-2608 
www.sciencebox.uz/ 
106 
Yoshligimizda o‘ynagan quvlashmachoq, bekinmachoq va boshqa o‘yinlarda kimdir xizmatda 
qolishi kerak bo‘lgan. Guruh ikkiga bo‘linganda, xolislik talab qilingan. Shuningdek, sanashni 
Sanamalar va tez aytishlar bola nutqining sofligiga, so’zlarni to’g’ri talaffuz qilishga yordam 
shavqi, quvonch va iztiroblari 
, falsafasi, donoligi, dunyoqarashi, oliy himmatliligi, 
turli hayotiy vaziyatlarga munosabati maqollarda aks etgan. Insondagi mehnatga muhabbat, ishq 
tuyg‘ulari qo‘shiqlarda eng go‘zal ichki kechinmalar sifatida ifodalangan. Ertaklarda 
havaslari namoyon bo‘ladi. Ular bilan tanishgan yosh avlod o‘zbek 
uchun vatan, xalq, oila, mehnat, ilm, g‘urur naqadar muqaddas tushunchalar ekanini anglab 
Imomov K., Mirzayev T., Sarimsoqov B., Safarov O. O’zbek xalq og’zaki poetik ijodi. –
T.,O’qituvchi, 1990.
Toshkent: ”Sharq” nashriyot-matbaa