Qadriyatlar falsafasi

 
 
 
 

---

1-Mavzu: Qadriyatshunoslikning predmeti, mavzulari, maqsad va 
vazifalari.
REJA:
1. “Qadriyatshunoslik”, “Aksiologiya”, “Qadriyatlar falsafasi”, “Qadriyatlar 
nazariyasi” atamalari, ularning mohiyati, mazmuni, o`zaro aloqadorligi va farqlari. 
2. Qadriyatlar falsafasi fanining predmeti, maqsad va vazifalari.
3. Qadriyatlarni o’rganuvchi ilim sohasining sobiq ittrifoqdagi taqdiri. 
4. Jamiyatimiz rivojining hozirgi davrida “qadriyatshunoslik” va qadriyatlarga 
munosabatning tubdan o’zgarganligi, qadrlash falsafasini o’rganish zaruryatining 
oshib borayotganligi
. 
Inson va insoniyat uchun ahamiyatli bo`lgan barcha narsalarga qadriyatlar 
deyiladi. Qadriyatlar - narsa va voqealar, jamiyat, moddiy va ma`naviy boyliklarning 
ahamiyatini ifodalash uchun qo`llanadigan tushuncha. Qadriyatlarni G`arb 
mamlakatlarida "Aksiologiya" fani o`rganadi. Bu atama ilmiy bilimlar sohasiga XX 
asrning ikkinchi yarmida nesim aksiologi Ý. Gartman va frantsuz olimi P.Lapi 
tomonidan kiritilgan. Aksiologiyani qadriyatlar to`g`risidagi fan yoki to`g`ridan-
to`g`ri "qadriyatshunoslik" deb atash ham mumkin. Har bir fanga o`z nomini bergan 
asosiy tushunchalar bo`lgani kabi "qadriyat" tushunchasi ham "qadriyatshunoslik" 
atamasi uchun shunday asos bo`la oladi. Farbda bu atama yunoncha "axio" (qadriyat) 
va "Logos" (fan, ta`limot) tushunchalaridan tashkil topgan. Qadriyat va qadriyatlar 
milliy g`oyaning muhim kategoriyalaridan biri, bo`lib, qadriyatlar axloqiy qoida va 
me`yorlar, ideallar va maqsadlardagi baholash mezoni va usullarini ham o`zida aks 
ettiradi. Ular halollik, poklik, o`zaro yordam, adolatlilik, haqiqatgo`ylik, ezgulik, 
tinchlik, shaxs erkinligi, mehr-muhabbat, mehnatsevarlik, vatanparvarlik kabi 
fazilatlar, burch, vijdon, or-nomus, mas`uliyat kabi axloqiy tushunchalar shaklida 
namoyon bo`ladi. Qadriyat o`z tabiatiga ko`ra, ijtimoiy-tarixiy xarakterga ega. 
Ijtimoiy taraqqiyot jarayonida u o`zgaradi va takomillashadi. SHuning uchun qadriyat 
to`g`risidagi ta`limotlar ham takomillashib, rivojlanib boradi.
Milliy ma`naviy qadriyatlar tushunchasi, uning ta`rifi va tavsifi. Demak, "Qadriyat" 
tushunchasi - judà keng tushuncha bo`lib, uning bir qismi - ma`naviy qadriyatlardir. 
Milliy-ma`naviy qadriyatlar - "milliylik", "Ma`naviyat" va "qadriyat" tushunchalari 
kesishgan nuqtada jamlangan ijtimoiy hodisalarni o`z ichiga oladi. 
Qadriyatlar deyilganda inson va insoniyat uchun ahamiyatli bo’lgan, millat, elat 
va ijtimoiy guruhlarning manfaatlari va maqsadlari yo’lida xizmat qilishdagi erkinlik, 
ijtimoiy adolat, tenglik, xaqiqat, ma`rifat, go’zallik, yaxshilik, xalollik, burchga 
sadoqatli singari fazilatlar majmun tushuniladi. O’tmishdagi barcha falsafiy 
ta`limotlarda qadriyatlarning mohiyati va ularning jamiyat taraqqiyotida tutgan o’rni 
masalasiga katta e`tibor berilib, ular ijtimoiy-tarixiy taraqqiyotning maxsuli, jamiyat 
ma`naviy kamolotining muhim omili ekanligi ko’rsatib o’tiladi. Qadriyatlar jamiyat 
taraqqiyotining, moddiy va ma`naviy boyliklar rivojining yakuni, inson kamolotining 
kelajak uchun ham katta ahamiyat kasb etadigan ijobiy maxsulidir.
Insonning ob`ektiv olamiga nisbatan aktiv faoliyati, moddiy va ma`naviy muhit, 
yashash shart-sharoitlarining rivojlanishi vorislik asosida sodir bo’lib, yangi-yangi 
qadriyatlarning shakllanishiga, o’tmishdan meros bo’lib o’tganlari esa davr ruxi, 
yangi ijtimoiy extiyoj talablari asosida rivojlanishiga olib keladi. Buning natijasida 
ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy, manaviy taraqqiyotning imkoniyatlari xam kengayadi. 

---

Jamiyat taraqqiyoti jarayonida shakillangan xar qanday xodisa o’tmishda ijobiy 
axamiyat kasb etgani uchungina emas, balki kelajak istiqboli uchun yangi 
imkoniyatlar yaratib berishga qodir bo’lganligi sababli xam qadiriyat deb ataladi. 
Qadiriyatlar olamni bilish va uning amaliy o’zgartirishning muxim omilidir. Xar 
bir qadriyatning moxiyati taraqqiyot, jamiyat va ruxiy olam xodisalarini bilish, ilmiy 
umumlashtirish, ijtimoiy va maьnaviy taraqqiyot taьsir etish imkoniyatlari asosida 
belgilanadi. Qadiryatlarning ko’pligi, mavzuni, ularni aniqlash va ularga eьtiqod 
qilish insoning bilish qobiliyati va amaliy imkoniyatlaritakomilashib, chukirlashib, 
kengayib borayotganini ifodalaydi. YAngi qadiriyatlarning yuzaga kelishi insoning 
obьektiv olam, maьnaviyatborasidagi bilimlari vorislik asosida davom etayotganining 
ifodasidir.
Qadiryatlar inson an`anaviy kamolotining muhim omilidir. Xar bir millat 
rivojlanishdagi tarixiy voqealar, unga ijobiy xisa qo’shgan shaxslar xam milliy 
qadriyatlar jumlasiga kiradi. qadiryatlarda ular yuzaga kelgan davirning ruxi, 
imkoniyatlari, talab va extiyojlari o’zining yaqqol ifodasini topadi. Xar bir kadriyat 
maьlum kankret davr, sharoit va extiyojlarning maxsuligina emas, balki uning 
ko’zgusi xamdir. qadriyatlarga baxo berishdan oldin ular yuzaga kelgan konkret 
tarixiy sharoitlar, usha davirlarga xos bo’lgan imkoniyat va extiyojlarni xam bilmoq 
kerak. Kechagi voqealarni bugungi talab bilan o’lchash mumkin bo’lmagani dek, xar 
bir qdriyatning ishtimoiy axamiyatini bilishda muayan tarixiy sharoitlarni xisobga 
olib yondoshmoq kerak. 
Qadriyatlarning shakilanishi, ularga amal qilish imkoniyatlari kishilar yashagan 
muxit, tabiy sharoitlar, ishonch usuli, kasb malakalari yoki turmush tarzi bilan xam 
bog’liqdir. Umuman olganda, qadriyatlar jamiyat tarixiy taraqiyoti jarayonida 
shakilangan va rivojlangan, utmishida, xozirgi kunda va kelajakda xam ijtimoiy 
taraqiyotiga ijobiy tasir etadigan, kishilar ongiga singib ijtimoiy axamiyat kasb 
etadigan modiy va manaviy boylikdir.
Qadriyatlar kishilarning modiy turmush darajasi, sharoiti, imkoniyatlari asosida 
shakilanadi va rivojlanadi. Bu qadriyatlarning obektiv zaminidir. Qadriyatlar ijtimoiy, 
modiy, manaviy, xodisa bo’lsa xam, ularning axamiyati va moxiyati kishitlarning 
ularga nisbatan bo’lgan munosabati asosida belgilanadi. Qadriyat degan tushunchani 
uzi xam qadr-qimmat degan manoni bildiradi. Xar bir ijtimoiy xodisaga kishilar o’z 
duny qarashi, taraqiyot va istiqbol muamolarining xisobga olib yondashadilar va baxo 
beradilar. 
Qadriyatlarning baholash turli xildagi manfatlar bilan xam bog’liqdir. Muayan 
qadriyatlarga amal qilishiga, ularni baholashga shaxsiy, guruhiy, miliy va 
umuminsoniy manfatlar ham bevosita tasir etishi shubxasizdir. Bular qadriyatlarga 
baxo berishning subektiv omili xisoblanadi.
Qadiriyatlarga baxo berishda jamiyat azolarining umumiy manaviy kamoloti 
ijtimoiy, miliy ongining etugligi xam kata axamiyatga ega. Ma`naviy jixatdan etuk 
shaxs, jamiyat miliy va umuminsoniy qadriyatlarning mazmuni va moxiyatini tug’ri 
baxolash imkoniyatiga egadir. Qadriyatlar va meros tushunchalari uzaro yaqin bo’lsa 
xam u bir xil manoni bildirmaydi. Qadriyat va meros bir-biriga uzviy bog’liq 
bo’lishiga qaramay, xar qanday meros qadriyat bo’la olmaydi. Meros 
tushunchasining moxiyati qadriyatga nisbatan kengdir bundan tashqari, qadriyat faqat 
o’tmishdan qolgan merosgina emas. Xozirgi kun talablari, yangi sharoit va 

---

imkoniyatlar asosida shakilanayotgan ijtimoiy, ma`naviy siyosiy xodisalar xam 
qadriyat xisoblanadi. Xozir O’zbekistonda miliy istiqbol mafkurasining rivojlantirishi 
uchun kata ishlar olib borilmoqda. Taroqiyotning xozirgi vazifalari va milat 
manfatlariga mos keluvchi bunday mafkura yaratilmoqda. Bu mafkuraning yaratishda 
utmish merosidan unumli foydalanilsa xam u yangi davirda shakilangan qadiriyat 
sifatida yuzaga kelmoqda. Meros o’tgan avlodlar tamonidan yaratilgan, bizgayaa etib 
kelgan ijtimoiy – ma`naviy xodisalar madaniy boyliklar, urf odatlar, marosimlar, 
axloq normalaridir. Meros taraqiyot uchun xam zarur omil bo’lgandagina qadriyat 
darajasiga kutarila oladi. Meros xozirgi kun uchun xam bo’lgan axamiyatini bilish-
uni qadriyatlar jumlasiga kiritishdir.
Ijtimoiy taraqqiyot-doim yangilanib, takomilashib turadigan uzluksiz jarayon 
ekan, buning negizida muayyan qadiryatlarni baxolash mezonlari xam o’zgarib 
boradi. Qadriyatlarning baxolashda taraqqiyotning muayyan bosqichida maydonga 
chiqqan ijetimoiy kuchlarning manfatlari xam ma`lum axamiyat kasb etadi. 
Qadriyatlarga tor siyosiy guruxlarning manfatlari asosida yondashish ularning 
axamiyati va imkoniyatlarini notug’ri tushunishga olib keladi. 
«Aksiologiya» fanining baxs mavzusini quyidagi masalalar tashkil etadi: milliy 
qadriyatlarning tiklanishi; milliy o’zligini anglash; milliy ong va tuyg’u; milliy 
madaniyat, til, urf-odat, udum va an`analar; ularning inson ma`naviy barkamolligini 
ta`minlashda va dunyoqarashini shakllantirishda hamda bunyodkorlik faolligini 
oshirishdagi o’rni; milliy, mintaqaviy va umuminsoniy qadriyatlarning mushtarakligi; 
ijtimoiy-siyosiy, moddiy va ma`naviyat qadriyatlarimizning jahon hamjamiyatiga 
O’zbekiston Respublikasining qo’shilishdagi vositachilik roli; yaqin o’tmishda, sovet 
tartibotlari xukm surgan davrda bu qadriyatlarning poymol etilganligi, yuzaga 
chiqarilmaganligi, o’qib-o’rganilmaganlig, faqatgina O’zbekiston o’z mustaqilligiga 
erishgandan so’nggina asrlar osha to’plangan qadriyatlarga xayot baxsh etilganligi, 
bu qadriyatlar ijtimoiy rivojlanishda, demokratik jamiyat qurishda muhim omil 
bo’lishi kabi dolzarb masalalar falsafiy nuqtai nazardan taxlil qilinadi. 
Bu fan xalqimizning boy madaniy merosi, yuksak qadriyatlarni chuqur o’ganib 
falsafa, tarix, siyosatshunoslik, siyosiy-huquqiy ta`limotlar tarixi, Sharq va Markaziy 
Osiyo ijtimoiy-falsafiy fikrlari tarixi va boshqa xususiy o’quv fanlar bilan o’zaro 
bog’liqlikda rivojlanadi, o’z oldida turgan vazifalarini bajaradi.