Milli iqtisadiyyat və iqtisadiyyatın əsas sektorları üzrə strateji yol xəritələrinin təsdiq edilməsi haqqında
Rəqabət qabiliyyətinin yüksəldilməsində
Yüklə 0,62 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
18 Rəqabət qabiliyyətinin yüksəldilməsində intensivləşmə amilləri Qeyri – neft sahələrinin aparıcı rola malik olduğu amovativ iqtisadi inkişaf səviyyəsi nəzərə alınmaqla mahiyyət etibarilə aqrar bölmələrin inkişaf səviyyəsi daha yüksəkdir. İnkişaf etmiş ölkələrin təcrübəsinə nəzər salsaq görərik ki, o uğurların təməlində intellektual potensial, texnoloji tərəqqi, elmin inkişafı və təhsil səviyyəsi dayanır. Gələcəkdə bu amillər daha da böyük rol oynayacaq, çünki bu gün istər iqtisadi sahədə, sənaye istehsalının inkişafında, hər bir sahədə müasir texnologiyalar hər şeyi həll edir. Azərbaycan öz tarixində əvvəlki hər üç sənaye inqilabını yaratmışdır. Birinci inqilab zamanı su və buxar enerjisi əl əməyinin mexanikləşdirilməsinə imkan yaratmış, enerji mənbəyi kimi odun və daş kömür çıxış etmişdir. İkinci sənaye inqilabı elektrik enerjisi ilə bağlı texnologiyaların istifadə yaradılmasına imkan vermiş, istehlak bazarları formalaşdırmışdır. Üçüncü sənaye inqilabı elektronika və informasiya texnologiyaları ətrafında inkişaf edib postsənaye informasiya dünyası adlandırılan ənənəni doğurmuşdur. Bu istehsalın avtomatlaşdırılması ilə nəticələnmiş və öz növbəsində də sənayedə məşğul olan işçilərin sayını sürətlə azaltmışdır. “Rəqəmsal” adlandırıla bilən dördüncü sənaye inqilabı yalnız iistehsal və istehsalın idarəedilməsi sahələri ilə yanaşı avtonəqliyyat xidmətləri sahəsində insanların rolunu minumuma endirəcək. Avtomatlaşdırma və 19 robotlaşdırma fiziki, rəqəmsal və bioloji obyektlər arasında olan sərhədləri sürətlə aradan götürür. Azərbaycan, digər ölkələr kimi, bir tərəfdən çoxsaylı imkanlar yaradan, digər tərəfdən isə qeyri – peşəkarlığa səmərəliyi və rəqabət amillərini nəzərə almayan qloballaşan dünya şəraitində yaşayır. İndi sənayenin inkişaf meyilləri Asiyadan Avropaya və ABŞ-a “qayıtmağa” başlaması müşahidə olunur. 1980-2022-ci illərdən bəzi inkişaf etmiş dövlətlərdə sənayenin müxtəlif sahələrində çalışanların ixtisasından asılı olaraq əmək bazarının dəyişməsində çox böyük dəyişikliklər müşahidə olunmaqdadır. Tədqiqatlar göstərir ki, aşağı və yüksək ixtisaslı işçilər arasında məşğulluq artmış, orta ixtisaslı işçilər arasında isə azal-mışdır. Əsas səbəb kimi istehsal sahələrində orta səviyyəli əməliyyatların daha geniş miqyasda aparıl- masıdır. Digər tərəfdən istehsalın gedişində eyni əməliyyatların tətbiqi, avtomatlaşdırma prosesinin tətbiqini asalnlaşdırır və yeni şəraitdə işçilər daha yüksək əməkhaqqı ilə təmin olunurlar. Beləliklə, hazırda dünyada növbəti sənaye inqilabı baş verir və bu sənaye inqilabı istehsalın və idarəetmənin avtomatlaşdırılmış və robotlaşdırılmış vasitələrinə əsas-lanır. Buna görə də iqtisadi səmərəlilik prioritet olaraq ön plana çıxır və milli şirkətlərin beynəlxalq rəqabət mühitində rəqiblərdən qorunmasında dövlət qurumları olduqca məhdud imkanlara malikdir. Ölkənin inkişaf strategiyasına uyğun məqsədlərin həlli 20 yolları müəyyən edildikdən sonra idarəçiliklə bağlı istənilən tapşırığın yerinə yetirilməsi zamanı maliyyə, insan və təbii ehtiyatlar malik olma səviyyəsi mümkün əhəmiyyət daşıyır. Bu məhdudiyyətləri aradan qaldır- mağın yeganə yolu mövcud imkanların genişlənməsinə və qarşıya qoyulmuş məqsədlərə nail olunmasına imkan verən iqtiqamətlər üzrə resursları səfərbər etməkdir. Bu baxımdan innovasiya sahəsində intellektual resursların səfərbər edilməsinin vacibliyi əhəmiyyətli dərəcədə artır. Beynəlxalq standartlara əsasən, yeniliklər bazara çıxarılan daha çox təkmilləşdirilmiş məhsul və texnoloji prosesdə iştirak edən keyfiyyət göstəricilərinə istinad olunur. Məhsul və xidmətlərin istehsalında keyfiyyətin yüksəldilməsinə xidmət edən yeniliklər şirkətlərin bazarda yerini möhkəmləndirir və onun inkişafını sürətləndirir. Beynəlxalq bazarlarda bir çox təbii resursların qiymətinin kəskin azalması bəzi ölkələrin resursyönümlü inkişaf modelindən yenilikçilik inkişaf modelinə keçmə- sini stimullaşdırır. Yeni inkişaf modelində başlıca aparıcı qüvvə “start up” olmaqla gələcək fəaliyyətdə təsvir edilir. Təcrübə göstərir ki, ideyaya malik və yenilik axtaran insanları bir yerə yığmaqla gəlir gətirən şirkətlərin şaxələndirilməsi proseini sürətləndirmək çox vacib amillərdəndir. Sənaye bir çox hallarda bir-birinə müxtəli növ xidmətlər göstərən bütöv şirkktlər qrupunun yerləşdiyi coğrafı regionda cəmləşməyə, klasterləşməyə meylli olur. 21 Klasterləşmə klasterdə birləşmiş şirkətlərin rəqabət üstünlüyünün reallaşmasını təmin etməklə yanaşı, həm də burada şirkətlərin öz müstəqilliyini saxlaya bilirlər. Ölkədə pambıqçılığın inkişaf etdirilməsi və Mingəçevir şəhərində bu qiymətli xammalın emal edilməsi üçün sənaye müəssisənin yaradılması təklifi klaster təşəbbüsüdür. Bu iqtisadi cəhətdən əlverişli olmaqla məntiqli və məqsədəuyğundur. Universitet həmçinin tədqiqatla, elmi fəaliyyətlə məşğul olur. Bu ikinci funksiyadır. Digər bir funksiyanı – sahibkarlıq funksiyasını qeyd etmək istərdik. Universitetlər birbaşa olaraq sənaye klasterinin formalaşması prosesinin başladığı regionun iqtisadi inkişafını stimullaşdıra bilərlər. İstənilən universitet biliklərin, texnologiyaların, sahibkarlıq və innovasiya- ların yaranması və ötürülməsi mərkəzinə çevrilə bilər. İnnovativ, elmi və sahibkarlıq fəaliyyəti üçün mühitin yaradılmasına yönəlmiş xidmətlər universitet ətrafında tədris, elmi və maliyyə resurslarının cəmlənməsinə imkan verəcək. Artıq qeyd edildiyi kimi, sənaye dar ixtisaslaşma çərçivəsində cəmləşməyə meyillidir və bunun səbəbi A.Marşalın dediyi kimi, “biliklərin axını” effektidir. Biliyə tələbin olduğu yerdə təhsil və elmə də tələb olacaqdır. Azərbaycanda universitetlər ənənəvi olaraq sənayenin inkişaf etdiyi regionlarda yerləşir. Sovet ittifaqı dağıldıqdan sonra sənayenin böyük bir hissəsi obyektiv səbəblərdən inkişafdan qaldı və ya bütövlükdə 22 sıradan çıxdı. İnkişafın resursyönümlü modelinin tükəndiyi və ölkənin gələcək inkişafının əsasən sənaye ilə bağlı olduğu bir vaxtda ali təhsil sistemi cəmiyyət üçün xüsusi bir dəyər kəsb edir. Prezident İham Əliyevin sədrliyi ilə 7 oktyabr 2016-cı il tarixində keçirilən Azərbaycan Respublikası nazirlər Kabinetinin iclasında təhsil nazırı Mikayıl Cabbarovun dediyi kimi: “Azərbaycanın yeni iqtisadi modeli bizim milli iqtisadiyyatımızın rəqabətqabiliyyatının insan kapitalının keyfiyyətinin artırılması yolu ilə yüksəldilməsini tələb edir. Yeni təhsil klasterlərində yaradıcılıq onlarla yeni ixtisaslar iqtisadi subyektlər və müəssisələrlə sıx əməkdaşlıq etməlidirlər”. Təhsil sistemi insan kapitalının keyfiyyətinə təsir edən yeganə amil deyil. Lakin məhz o, cəmiyyətin intellektual elitasını formalaşdırır. Təhlillər göstərir ki, ali təhsilli məşğul əhalinin payı orta hesabla Avropa İttifaqı ölkələrində 22%, iqtisadi əməkdaşlıq Təşkilatı ölkələrində (OECD) 27%, ABŞ-da 33%, Rusiya Federasiyasında 54%-dir. Azərbaycanda bu göstərici 17% təşkil edir. Beləliklə, etiraf etmək lazımdır ki, Azərbaycanda ali təhsilli insanların sayının artması potensialı yüksəkdir. Azərbaycan son dövrlərdə dünya əmək bölgüsü çərçivəsində aşağı əməkhaqqı olan ixtisasları, yəni “kasıblıq üzrə ixtisaslaşma”nı deyil, “varlılıq üzrə ixtisaslaş”nı seçdiyi üçün bu sahədə vəziyyərin köklü şəkildə dəyişəcəyini proqnozlaşdırmaq olar. 23 Hesab edirik ki, ölkəmizin bir sıra regionlarının müasir texnopolislərə çevrilməsi prosesinin mərkəzində universitetlər dayanmalı və bu proses daha da sürətlənməlidir. Artıq Bakı, Gəncə, Sumqayıt, Mingəçevir və Lənkəran belə potensiala malikdir. Azərbaycanın digər regionlarında da kifayət qədər potensialı var, Formalaşan klasterlərə universitetləri daxil etmək və onların bazasında elmi və sahibkarlıq fəaliyyətini təşkil etmək olduqca vacibdir. Universitetlər insanlara verməklə yanaşı, həm də gələcək alimləri, istedadlı sahibkarları, komanda liderlərini formalaşdırmağa yardım edirlər. Düşünürük ki, regionlar arasında klasterlər formalaşdıran sənaye sahələrinin inkişafı sahəsində rəqabət güclənəcək. Burada üstünlük regionun təhsil, elmi, innovasiya və mədəni mərkəzinə çevrilməyə hazır olan universitetin yerləşdiyi regiona verməlidir. Bu isə, öz növbəsində, Azərbaycanın rəqabətqabiliyyətliyini birmənalı olaraq artıracaqdır. 2018-ci ilin yanvar-iyun ayları ərzində iqtisadiyyatın qeyri-neft sahələrində 20637.0 milyon manatlıq əlavə dəyər yaradılmış və ümumilikdə onun 52.6%-i sosial və digər xidmətlər, ticarət, nəqliyyat vasitələrinin təmiri və tikinti sahələrinin payına düşmüşdür. 2018-ci ilin yanvar-iyun aylarında ölkə iqtisadiyyatının qeyri-neft sahələrində yaradılan əlavə dəyər əvvəliki ilin çüvafiq dövrü ilə müqayisədə 2% artmışdır. Qeyri-neft sahələrində yaradılan əlavə dəyərin 24 ÜDM-də xüsusi çəkisi 55.8% təşkil etmişdir. Qeyri-neft sahələrində alt sahələri üzrə EDM-ə çox müsbət tövfə verən sahələr nəqliyyat və anbar təsərrüfatıŞ tikinti və ticarət və nəqliyyat vasitələrinin təmiri sahələr olmuşdur. Yüklə 0,62 Mb. Dostları ilə paylaş:
|