Namangan davlat universiteti xalqaro munosabatlar va diplomatiya tarixi

Vashington konferensiyasi. Britaniya imperiyasidagi kelishmovchiliklar-
dan Amerika hukumati foydalandi. 1921- yil 10- iyulda AQSh davlat kotibi Yuz 
bo’lajak konferensiyani e’lon qildi. Konferensiyaga AQSh, Angliya, Yaponiya, 
Fransiya, Italiya, Bel’giya, Gollandiya, Portugaliya va Xitoy davlatlari taklif 
etilishi rejalashtirilgan edi. Germaniya va Sovet davlati ham Vashington 
konferensiyasiga taklif etilmadi. Bunga javoban Sovet davlati hukumati rasmiy 
e’tiroz bildirdi. 1921- yil 19- iyuldagi Tashqi Ishlar Xalq Komissarligining 
notasida Sovet hukumati uni konferensiyadan chetlashishlariga qarshi ekanligini 
bayon qildi. Shuningdek, Tashqi Ishlar Xalq Komissarligi konferensiyaga 
Yaponiya va RSFSR o’rtasida 1920- yilda paydo bo’lgan Uzoq Sharq Respublikasi 
ham qatnashmasligiga qarshi edi. 
1921- yil 11- avgustda barcha davlatlarga rasmiy taklifnomalar jo’natildi. 
Amerika matbuoti barcha savollar bilan bir qatorda Yaponiyani Sibirga 
intervensiyasi ko’rib chiqilishi aytib o’tildi. 
Dayren konferensiyasi. Amerika Yaponiyaning Sharqiy Sibirdagi 
harakatini shubha bilan kuzatardi. 1920- yilning aprelda u yerda barcha chet el 
qurolli kuchlarini evakuvatsiya qilish rejalashtirilgan edi. Biroq, Yaponiya 
boshqacha qaror qildi. Amerika desantlari Vladivostokdan chiqib ketishi bilan, 5 
aprel kuni kechasi Yaponiya qo’qqisdan Primoriyadagi rus garnizonlariga hujum 
qilib, u yerlarni bosib oldi. 1921- yil iyulda UShR (Uzoq Sharq Respublikasi)ga 
Ebbot boshchiligidagi Amerika missiyasi yo’l oldi. Tez orada Chitada ham 
norasmiy Amerika diplomatik vakili paydo bo’ldi. 
Yaponiya 
Sharqiy 
Sibirdagi 
xatti-harakatlari 
uchun 
Vashington 
konferensiyasida ochiq ayblanishdan qo’rqib, raqiblaridan o’tib ketishga qaror 

---

155 
qildi. Smitni Chitaga kelganligidan xavotirga tushib, Yaponiya kechasi UShR 
vakiliga ikkala davlatlar o’rtasida yaxshi aloqalar o’rnatishni taklif etdi. Shu bilan 
bu kelishuv sir bo’lib qolishi shartini qo’ydi. 
1921- yil 26- avgustda Dayrenda muzokaralar boshlandi. E. N. Petrov 
boshchiligidagi UShR delegatsiyasi Yaponiyadan darhol yapon askarlarini 
evokuatsiya qilishni talab qildi. Uzoq muzokaralar boshlandi. 
1921- yil oktabrda yapon delegatsiyasi UShR vakillariga ultimatum 
ko’rinishidagi talabni qo’ydi. U 17 ta punkt va yashirin 3 ta banddan iborat edi. 
Uni qabul qilish UShR Yapon davlatidan iqtisodiy va siyosiy qaramlikkka tushib 
qolish degani edi. 15 ta punktda Yaponiyaga Shimoliy Saxalinni 15 yilga ijaraga 
berish ham talab qilingan edi. 
Yashirin punktlarda Yapon hukumati Uzoq Sharqdan o’zining qurolli 
kuchlarini o’zi xohlagan paytda olishi ko’rsatilgan edi. UShR delegatlari bunday 
talablarni 
qabul 
qilishdan 
bosh 
tortdi. 
Biroq, 
Yaponiya 
Vashington 
konferensiyasida UShR bilan ularning o’zlarining aybi bilan aloqalarni yaxshilay 
olmayotganligini bahona qilishini xohlamasdan, UShR muzokaralarni davom 
ettirdi. Vashington konferensiyasi ochilganda Dayren konferensiyasi davom 
etayotgan edi. 
1921- yil 12- noyabrda dengiz qurolli kuchlari masalasida Vashington 
konferensiyasi ochildi. Vashington yig’ilishlari ochiq va ommaviy deb e’lon 
qilindi. Delegatlarni har bir chiqishi shu zahoti gazetada chop etilardi. AQShni 
delegati sifatida Yuz ishtirok etdi. AQSh konferensiyada Yuz davlat sekretarligi 
tomonidan delegatsiya etib namoyish qilingan hamda konferensiya raisi etib 
tanlangan. 
Ingliz delegatsiyasi Balfur tomonidan boshqarildi. Dominionlar va 
Hindiston mustaqil vakillikka ega bo’lgan, shuning uchun ham konferensiyada 14 
davlat mavjud bo’lgan. 
Fransiya delegatsiyasini primer-vazir Brian boshqargan. Anjumanning 
birinchi majlisidayoq mojaro yuz berdi. Brianning joyi stol markazidan bo’lmadi, 
markaziy joylar amerikaliklar va inglizlar tomonidan band etilgandi. Shuning 

---

156 
uchun stolning chetrog’ida o’tirishiga to’g’ri keldi. Majlisning oxirida ingliz 
elchisini uzoqroqqa o’tqazib, o’rniga Brianni o’tqazishdi. Fransuz delegatlari 
hayratda qolishdi, ular ushbu mojaroda Fransiya obro’sini pasayishini haqqoniy 
ko’rishdi. Yuz birinchi orator bo’lib chiqdi. U anjumanda Amerika vakilligi 
nomidan yuqori qudratli harbiy kemalar qurilishini to’xtatish, tizimdan eski 
kemalarni ma’lum miqdorini chiqarib tashlash va ularning chiziqli kemalariga 
ma’lum bir tonnaj tashkil qilish taklifini kiritdi. 
Yuz kelishuv imzolangandan so’ng 10 yil davomida chiziqli kemalar 
qurmaslikni, qurilsa ham buzilganlar o’rnigagina qurilishini, Angliyaning yirik 
floti uchun 500 ming, Amerika uchun 500 ming, Yaponiya uchun 300 ming 
umumiy tonnaj belgilash taklifini kiritdi. Har bir yangi linkor (kema) 35 ming 
tonnajdan oshmasligi kerak. yengil kemalar tonnaji Angliya va Amerika uchun 450 
mingdan, Yaponiya uchun 270 ming belgilandi. Va nihoyat suvosti kemalari uchun 
tonnaj Amerika va Angliya uchun 90 mingdan, Yaponiya uchun 40 ming deb 
aniqlandi. Amerikaliklarning taklifini asosiy maqsadi ravshan edi: Angliyaning 
harbiy dengiz qudratidan o’zib ketish maqsadida boshqa dengiz davlatlarini flotini 
tonnajini ko’tarishga kirishdi. 
Yuzning talabiga ko’ra, Angliya 3 oy davomida kelishuvga binoan, chiziqli 
kema qurilishini to’xtatishi, tizimda 19 tani chiqarib, 22 tasini olib qolishi kerak 
edi. Amerika qurilishni to’xtatib, tizimdan 30 ta kemani chiqarib, 18 tasini 
qoldirishi kerak edi, Yaponiya esa 8 ta kema qurilishini rad etib, 7 ta yangi linkorni 
10 ta eski kemani yo’q qilishi va yirik kemalar sonini 10 taga yetkazishi kerak edi. 
Yuzning bu chiqishi sensatsiya bo’ldi. Guvohlarning birini aytishicha, Yuz 
Angliyaning “Qirol Georg V”ga o’xshagan kemalar qurilishini to’xtatishi kerak 
degan paytda ingliz admirali Bitti o’zini yo’qotib qo’ydi. 
15- noyabrda navbatdagi majlisda Balfur Angliya Yuz talab va takliflariga 
roziligini bildirdi. Majlis yakunida Balfur Loyd Jorjning Yuzga maqtovlarini 
eshittirdi. Ingliz vakilligi Amerika loyihasini qo’llab-quvvatlashga qaror qilganini 
tushunish qiyin emas edi. Buyuk Britaniya jahon urushi vaqtida davlatdan ulkan 
xarajat talab qilib, ulkan harbiy flot qurdi. Buyuk Britaniyani katta-katta 

---

157 
qarzdorligini bajonidil flotdagi shaxs va kemalar tarkibini qisqartirdi. Bundan 
tashqari, Angliya flotini tarkibida mustahkam jangari kemalar bo’lishiga intildi.
Balfurning ortida Yaponiya vakili baron Kato chiqdi. U ham, Yaponiya 
dengiz kuchini qisqartirishni, taklifga roziligini bildirdi. Fransiya vakili Brian ham 
roziligini bildirdi, lekin Fransiyani ko’proq quruqlik armiyasi cheklanishi haqidagi 
masalalar qiziqtirishini qo’shib qo’ydi. Vashington anjumanidagi davlatlar orasida 
birdamlik bordek tuyulardi. Yapon delegatsiyasi AQSh, Angliya va Yaponiya 
5:5:3 ulushi o’rniga 10:10:70 ni taklif qildi. Amerika tahdid qila boshladi, agar 
Yaponiya shunga qanoat qiladigan bo’lsa, har bir yaponiyalik uchun 4 tadan kema 
qurishi mumkin edi. O’shanda Yaponiya Amerika Tinch okeanida harbiy dengiz 
bazasini qurmasligi sharti bilan Amerika urushiga roziligini bildirdi. Yuz kelajakda 
Gavaya orollari bilan munosabatlarni mustahkamligi borasida hech qanday ishonch 
bildirmasligini aytib o’tdi. Uzoq davom etgan kelishuvlar boshlandi. 
Majlis ishlarini ochiq oydinligi tantanali e’lon qilinishini yopiq yig’ilishda 
3 ta davlat – AQSh, Angliya, Yaponiya qaror qildi. Hattoki, Fransiya bexabar edi. 
Fransiya faol ishtirokiga qaramay, 10 ta zirh tashuvchi qurish huquqi bilan qoldi, 
ularni har biriga 35 ming tonna edi. Italiya ham o’ziga xuddi shunday tonna talab 
qildi. 
Yuz Fransiya uchun 175 ming tonna talab qildi. Bu bahslardan so’ng 
Fransiya anjumanni to’xtatishni so’radi. Bunday muhokamalardan so’ng Yuzning 
loyihasi quyidagicha tus oldi: 
AQSh – 525 ming tonna
Angliya – 525 ming tonna 
Yaponiya – 315 ming tonna 
Fransiya – 175 ming tonna 
Italiya – 175 ming tonna. 
Savolning muhokamasi bu bilan tugamadi. U komissiyalarni yig’ilishida 
ham sirli yig’ilishlarda ham davom etdi. Angliya Yuzning taklifiga ko’nganligiga 
sabab Amerika Fransiya bilan kelishib olishlaridan qo’rqdi. Lekin, Yuzning 
taklifini qabul qilgandan so’ng Angliyaning ahamiyati kamaydi. Buyuk Britaniya 

---

158 
AQSh bilan qurolli kuchlarini tengligini tan olishi kerak edi. Biroq, Fransiya 
armiyasi kuchli edi. Shuning uchun Angliya o’zining armiyasini faqatgina Fransiya 
qurolli kuchlarini qisqartirsagina, qurolsizlantirishini aytdi. Amerika Fransiyaning 
armiyasi qisqarishini xohlamas edi. Chunki, bunda Angliyaning Yevropada 
ahamiyati kuchayar edi. Lekin, Amerika qurolli kuchlarini qisqartirishidan maqsad, 
AQSh Yaponiya armiyasini kuchsizlanishini xohlardi. 
Brian shunday deydi: “Fransiya uchun bundanda ortiq sharmandalik 
bo’lmaydi. Agarda tinchlik uchun kurashadigan biron-bir davlat bo’lsa ham, u ham 
bo’lsa, Fransiya deydi”. U armiyani qisqartirishdan bosh tortdi. U armiya ularga 
Pol’sha va G’arbiy Yevropani bol’sheviklardan himoya qilish uchun kerak dedi. 
Yapon armiyasini qisqarishini Kato ham xohlamadi. Bunday pozitsiyani Bel’giya 
va Italiya ham egalladi. 
1921- yil 13- dekabrda Vashington konferensiyasida birinchi bitim 
imzolandi. Bu 4 ta davlat kelishuvi edi. Kelishuv o’n yilga imzolandi. Kelishuv 
Amerika diplomatiyasi yutug’ini bildirardi. Bitim imzolangandan so’ng 1911- 
yildagi Yaponiya-Angliya bitimiga yakun yasadi. 
1922- yil 6- fevralda qo’shimcha kelishuv imzolandi. Bitimda shunday 
deyilgan, Karafuto, Fazmozu, Peskador orollariga Yaponiya mandat oldi. Shundan 
kelib chiqib, 4 ta davlat kelishuvi SSSR va Xitoyni huquqlarini himoya qiladi.
1922- yil 4- fevralda Angliya, AQSh, Fransiya, Yaponiya, Niderlandiya va 
6- fevral Portugaliyaga tantanali xabar qildi. Bunda shunday deyilgan, bu 
davlatlarga 4 ta davlat tomonidan hurmat bilan qaralishi va yordam berilishi 
aytilgan.