Dərs vəsaiti Azərbaycan dili və nitq mədəniyyəti fənninin
Yüklə 0,99 Mb. Pdf görüntüsü
|
1 2
Samirə Mərdanova. Azərb dili və nitq mədən-i|
partla ürəyim! Nida cümləsinin sonunda nida işarəsi qoyulur. Azərbaycan dili və nitq mədəniyyəti 205 Sadə cümlənin şəxsə görə növləri Sadə cümlənin şəxsə görə növləri mübtədanın olub-- olmaması ilə müəyyənləşir. Bu cəhətdən sadə cümlələr şəxsli və şəxssiz cümlələrə ayrılır. Mübtədası olan cümlələrə şəxsli, olmayan cümlələrə isə şəxssiz cümlələr deyilir. Şəxsli cümlələrin növləri aşağıdakılardır: a) müəyyən şəxsli cümlələr b) qeyri-müəyyən şəxsli cümlələr c) ümumi şəxsli cümlələr Mübtədası olan və ya buraxılsa da, asanlıqla bərpa oluna bilən cümlələr müəyyən şəxsli cümlələr adlanır. Müəyyən şəxsli cümlənin iki növü olur: 1) mübtədası olan müəyyən şəxsli cümlə; Mən bu söhbəti üç gündür gözləyirdim (Anar); Əmir və vəzir belə bir tədbir görmüşdülər (M.S.Ordubadi); Kəhər qulaqlarını şəkləmişdi (F.Kərimzadə). 2) mübtədası təsəvvür olunan müəyyən şəxsli cümlə; Bir məktəbdə oxumuşdular (Anar); Qocanın gözlərinin açılmasına çox təəccüb etdik (Ə.Haqverdiyev); Uçurumun kənarına tərəf aşırdı (C.Cabbarlı). İş və hərəkətin qeyri-müəyyən şəxsə aid olduğunu bildirən sadə cümlələrə qeyri-müəyyən şəxsli cümlə deyilir. Qeyri-müəyyən şəxsli cümlələrdə iş və hərəkətin icraçısı olur, iş bir və ya bir qrup şəxs tərəfindən icra edilir. Lakin həmin şəxslər qeyri-müəyyən şəkildə qalır və bir mübtəda kimi cümlədə öz ifadəsini tapa bilmir. Belə cümlələrin xəbəri, əsasən, feillə ifadə olunur və III şəxsin cəmində olur. Məs: Sizdən xahiş edirlər; Adamın atasını belə yandırarlar; Onu bu işə vadar etmişlər; Deyirlər ki, toy olacaq (Ü.Hacıbəyov); Mənə Zərnigar deyərlər (M.İbrahimov); Səni özbaşına qoymazlar (İ.Şıxlı). Samirə Mərdanova 206 Qeyri-müəyyən şəxsli cümlələrdə çox vaxt elə bil, sanki, deyəsən, guya ki və s. kimi modal sözlər işlənir. Məs: Elə bil, dünyanı mənə bağışladılar. Sanki, onu gör-mürdülər. Hərəkət və hökmün eyni zamanda hamıya aid olduğunu bildirən sadə cümlələrə ümumi şəxsli cümlələr deyilir. Ümumi şəxsli cümlələrdə iş görən konkret şəxs kimi deyil, ümumi şəkildə nəzərdə tutulur. Buna görə də belə cümlələr daha çox atalar sözləri, məsəllər, hikmətli sözlərdən (aforizmlərdən) ibarət olur. Məs: Cücəni payızda sayarlar. Nə tökərsən aşına, o çıxar qaşığına. Atalar sözləri, məsəllər və hikmətli sözlər nitqi zəngin- ləşdirir, onun təsir gücünü artırır. Buna görə də bir çox natiqlər, yazıçılar öz nitqlərində, əsərlərində bu zəngin ifadələrdən usta- lıqla istifadə edirlər. Bütün atalar sözü və məsəllər ümumi şəxsli cümlə deyil. Çünki bəzi atalar sözü və məsəllərdə mübtəda iştirak etdiyi üçün belə cümlələr müəyyən şəxsli cümlə hesab olunur. Məs: İşləməyən dişləməz. İgid ölər, adı qalar. Kor tutduğunu buraxmaz. Nümunələrdən göründüyü kimi, ümumi şəxsli cümlələrin xəbəri II şəxsin təkində və III şəxsin cəmində olur. Ümumi və qeyri-müəyyən şəxsli cümlələrdən fərqli olaraq şəxssiz cümlələrdə subyekt qeyri-müəyyən və ya ümumi şəkildə də özünü göstərə bilmir, şəxs qətiyyən olmur. Belə cümlələrin xəbəri III şəxsin təkində olur və həm ismi, həm də feili xəbərlə ifadə olunur. Məs: Evdə sakitlikdir. Günortadan ötürdü. Bəzi cümlələrdə predikativliyin morfoloji göstəricisi olmur. Adlıq cümlə adlanan belə sintaktik vahidlərdə predika- tivlik intonasiya ilə bildirilir. Məs: Bakı. Neft daşları. Günorta- çağı. Nahar vaxtı. (M.İbrahimov). Mübtəda əsasında formalaşan bu cümlələr ismin adlıq halında olan isim və ismi birləşmələrlə ifadə olunur. Adlıq cümlələrdən daha çox bədii üslubda – şeirdə, dram əsərlərinin remarkalarında istifadə edilir. Məs: Azərbaycan dili və nitq mədəniyyəti 207 ...Uzun yol. Sərnişinlər, Bir də Bakı vağzalı. İzdiham. Qara qarışqa kimi Qaynaşan adam, adam. (R.Rza) Həsrətli gözlər. Pərişan saçlar. Titrək dodaqlar. (R.Rza) Bəzən məqalələrdə və plan tərtibində də adlıq cümlələrdən istifadə olunur. Əsasən yazılı nitqdə işlənən bu cümlələr nitqdə yığcamlıq, aydınlıq və konkretlik yaradır. Dahi sənətkarlar obrazlılıq yaratmaq məqsədilə öz əsər- lərində adlıq cümlələrdən məharətlə istifadə edirlər. Dilimizdə elə cümlələr də vardır ki, onlar müəyyən fikir ifadə edir, lakin onlarda hər hansı cümlə üzvünü müəyyən etmək mümkün deyil. Bu cür cümlələrə üzvlənməyən cümlələr deyilir.Üzvlənməyən cümlələrin əsas növü söz-cümlədir. Adın- dan da göründüyü kimi, bu cümlələr bir sözdən ibarət olur. Lakin hər söz söz-cümlə hesab oluna bilməz. Söz-cümlələr hə, bəli, yox, xeyr, əsla, qətiyyən, heç, heç də kimi ədatlar, ah, aha, oho, ey, əfsus və s. kimi nidalar və əlbəttə, sözsüz, baş üstə, göz üstə, şübhəsiz kimi modal sözlərlə ifadə olunur və xüsusi intonasiya ilə tələffüz edilir. Məs: - Hazırdırmı o arayışlar? – Bəli! – Onda verin bəri, qol çəkim! – Baş üstə! (S.Rəhimov); - Aha! Bu ki Əlibala imiş! (M.İbrahimov). Söz cümlələr ən çox dialoqlarda, qarşılıqlı replikalarda işlədilir. Məs: - Məşədi İman, ola bilərmi ki, bir on gün səbr edəsiniz? - Xeyr, Hacı. - Bəsdir, Fəridə! Sən bununla məni də təhqir eləyirsən. -Qətiyyən. Mən yalnız hiss etdiklərimi deyirəm. (İ.Əfəndiyev) Samirə Mərdanova 208 Mürəkkəb cümlə İki və daha artıq sadə cümlənin məna və qrammatik cəhət- dən birləşməsinə mürəkkəb cümlə deyilir. Sadə cümləyə nisbə- tən mürəkkəb cümlə insan nitqinin nisbətən sonrakı inkişaf mərhələlərində formalaşmışdır. Yəni əvvəlcə bərabərhüquqlu sadə cümlələr yaranmış, sonra onlar birləşərək tabesiz mürəkkəb cümlələri əmələ gətirmiş, daha sonra ziddiyyət, səbəb, nəticə, şərt və s. kimi əlaqələr dərk olunduqca tabeli mürəkkəb cümlələr formalaşmışdır. Sadə cümlələrdən fərqli olaraq mürəkkəb cümlələrin iki və daha artıq qrammatik əsası olur. Mürəkkəb cümləni təşkil edən sadə cümlələr yalnız müəyyən şəxsli cümlələrdən ibarət olmur. Onlardan biri və ya hər ikisi qeyri-müəyyən şəxsli, şəxssiz və ümumi şəxsli cümlələrdən ibarət ola bilər. Məs: Deyirlər ki, gələn il qəbul imtahanlarını yeni qayda ilə keçirəcəklər.Məlumdur ki, yaxın günlərdə sənədlərə baxılacaq. Atalar yaxşı deyib, palaza bürün, elnən sürün. Mürəkkəb cümlənin komponentləri arasında məna və qrammatik əlaqələr bir sıra vasitələrlə (bağlayıcılar və bağlayıcı sözlərlə, ədatlarla, intonasiya ilə) ifadə olunur. Tabesiz mürəkkəb cümlələrdə tabe etməyən (və, amma, ancaq, lakin, gah və s.) bağlayıcılar, tabeli mürəkkəb cümlələrdə tabe edən bağlayıcılar (ki, çünki, əgər, hərçənd, ona görə ki və s.) işlənir. Məs: Min il yola baxdı qulağı səsdə, ancaq dəyişmədi ömrün mənası! (S.Vurğun) Görürsən ki, səni necə çox istəyirəm (İ.Şıxlı). Bağlayıcı sözlər (kim, kim ki, nə, necə, neçə və s.) və ədatlar (-sa, -sə, -mı, -mi, -mu, -mü) tabeli mürəkkəb cümlənin komponentlərini bağlamağa xidmət edir. Məs: Kim ki, ad qoymuşdur qoca dünyada, Onu öz dostları vermişdir bada (N.Gəncəvi). Sənin ürəyin varsa, mən canımı qurban elərəm (İ.Şıxlı). Azərbaycan dili və nitq mədəniyyəti 209 Pərişan evə bir balaca gec gəldimi, anası ağır intizara düşürdü (İ.Şıxlı). Mürəkkəb cümlənin tərkib hissələrinin əlaqələndirilmə- sində başqa vasitələrlə yanaşı, intonasiyanın da mühüm rolu vardır. Başqa vasitələr olduqda da, intonasiyadan istifadə edilir. Lakin heç bir başqa vasitə olmadıqda, tərkib hissələrini əlaqə- ləndirmək üçün əsas yük intonasiyanın üzərinə düşür. Məs: Nə qədər ömrüm var, gəzib dolaşacam (İ.Şıxlı). Mən bilirəm, təqsir mənim yoldaşımdadır (Ə.Vəliyev). Mürəkkəb cümləni əmələ gətirən sadə cümlələr vahid intonasiya və vahid məna altında birləşməlidir. Əks halda, mürəkkəb cümlə formalaşa bilməz. Bəzən tərkibində feili sifət, feili bağlama və məsdər tərkibləri olan sadə cümlələr mürəkkəb cümlələrlə qarışdırılır. Məs: Biz evə çatanda işıq söndü. Biz evə çatmışdıq ki, işıq söndü. Göründüyü kimi, birinci cümlə sadə cümlədir. Çünki burada işlənən feili bağlama tərkibi (biz evə çatanda) xəbər kimi formalaşmır və mübtədanın icra etdiyi işi bildirmir. Lakin ikinci cümlə mürəkkəb cümlədir. Çünki burada xəbər tam şəkildə formalaşır və mübtədanın icra etdiyi işi bildirir. Həmçinin tərkibində ara söz və ara cümlələr olan sadə cümlələr də mürəkkəb cümlələrə bənzəyir. Məs: Adama elə gəlirdi ki, nəzərləri ilə yerin yeddi qatına nüfuz etmək istəyir (Ə.Abasquliyev). Göründüyü kimi, bu cümlənin birinci hissəsi (adama elə gəlir) müstəqil işlənə bilmir, modallıq məzmunu daşıyır, danışanın ifadə etdiyi fikrə münasibəti əks etdirir və buna görə də ara söz (və ya ara cümlə) hesab olunur. Mürəkkəb cümlələrin nitqimizdə böyük əhəmiyyəti var- dır. Xüsusilə elmi üslubda mürəkkəb cümlə ilə ifadə edilmiş fikir sadə cümlədə ifadə edilmiş fikirdən üstünlüyü ilə seçilir. Bunun üçün aşağıdakı cümlələri müqayisə edək: Samirə Mərdanova 210 1. Tələbələr imtahana yaxşı hazırlaşmışdılar. Qış imtahan sessiyası uğurla başa çatdı. 2. Qış imtahan sessiyası uğurla başa çatdı, çünki tələ- bələr imtahana yaxşı hazırlaşmışdılar. Göründüyü kimi, fikrin ifadəsində ikinci variant daha üstündür, yəni oxucu, yaxud dinləyici tərəfindən bu variant daha aydın başa düşülür. Ümumiyyətlə, mürəkkəb cümlənin, xüsusilə tabeli mürəkkəb cümlənin qrammatik quruluşu elədir ki, burada gerçəkliyə məxsus məntiqi münasibət daha dəqiq ifadə edilir. Mürəkkəb cümlənin əsas xüsusiyyəti onun daha geniş imkana malik olmasından və çevik forma sayılmasından ibarətdir. Ona görə də nitqdə yeri düşdükcə mürəkkəb cümlələrdən düzgün istifadə etməyi bacarmaq lazımdır. Mürəkkəb cümlənin növləri. Tabesiz mürəkkəb cümlələr. Mürəkkəb cümlənin tərkibindəki sadə cümlələr sintaktik əlaqələrlə əlaqələnir. Bu cəhətdən mürəkkəb cümlələri iki qrupa ayırırlar: tabesiz mürəkkəb cümlələr, tabeli mürəkkəb cümlələr. Tabesiz mürəkkəb cümlələr bərabərhüquqlu sadə cümlə- lərin məna və qrammatik cəhətdən birləşməsindən əmələ gəlir. Məs: Kür çayının həzin şırıltısı eşidilir, qarşıdan əsən xəfif külək kəndin havasını meşənin rütubətli ətri ilə doldururdu (M.Hüseyn). Tabesiz mürəkkəb cümlənin tərkib hissələri arasında müxtəlif məna əlaqələri mövcuddur. Həmin məna əlaqələri bun- lardır: Zaman əlaqəsi. Zaman əlaqəli tabesiz mürəkkəb cümlələrdə eyni zamanda baş verən hadisələr sadalanır, başqa sözlə, belə cümlələrin tərkib hissələrindəki iş, hərəkət, hadisə eyni zamanda olur. Bu cümlələrin tərkib hissələri ya ancaq sadalama intonasiyası, ya da intonasiya ilə yanaşı tabesizlik bağlayıcılarından birinin vasitəsilə bağlanır. Məsələn: Azərbaycan dili və nitq mədəniyyəti 211 Hərdən təzə evlərin şifer və dəmir damları aram-aram tappıldayırdı, həyətdə təzə əkilmiş ağacların yarpaqları orda-- burda diksinib titrəyirdi (İ.Hüseynov). Yayda bu hovuzda uşaqlar çiməcək, tramplin düzələcək (Ə.Yusifov). Zeynəb danışdıqca buxağı əsərdi və yağlı, şişkin yanaqları ilə qalın qaş- larının arasında itmiş gözlərindən hirs yağardı (Ə.Yusifoğlu). Bu cümlələrdə zaman əlaqəsi sadalanma intonasiyası, xəbərlərin eyni zamanda olması, tabesizlik bağlayıcısı (və) ilə ifadə olunmuşdur. Bundan əlavə, hər üç misalda mürəkkəb cüm- lələrin tərkib hissələri üçün zaman zərflikləri (hərdən, yayda, Zeynəb danışdıqca) müştərəkdir. Tabesiz mürəkkəb cümlənin zaman əlaqəsində olduğunu müəyyən etmək üçün zaman zərfliklərindən (bu vaxt, bu zaman, eyni zamanda, bu əsnada, bu halda və s.) istifadə etmək olar. Məs: Lalə çiçəklərin ətrini sinəsinə çəkdikcə yarası sağalır, bu halda ayrılığın acıları canından çıxırdı. Həmçinin zaman əlaqəli mürəkkəb cümləni təyin etmək üçün tərkib hissələrinin yerini dəyişmək mümkündür, çünki bu cümlələrdə hadisələr eyni zaman daxilində baş verdiyi üçün məna dəyişmir. Məs: Onun dizləri titrəyir, əli əsir, ürəyi döyünür, gözünə müx- təlif şeylər görünürdü. – Onun gözünə müxtəlif şeylər görünür, dizləri titrəyir, əli əsir, ürəyi döyünürdü. Ardıcıllıq əlaqəsi. Ardıcıllıq əlaqəli tabesiz mürəkkəb cümlələrin tərkib hissələrində müəyyən ardıcıllıqla baş verən hadisələr sadalanır. Bu cümlələrin tərkib hissələri ya ancaq sadalama intonasiyası ilə, ya da sadalama intonasiyası ilə yanaşı tabesizlik bağlayıcılarından birinin vasitəsilə bağlanır. Məs: Qapı təkrar açıldı, Güllübəyim xala əlində badya içəri girdi (İ.Əfəndiyev). Ardıcıllıq əlaqəsində də ortaq zaman zərfliklərindən (sonra, sonra da, bir azdan, bir qədər ötəndən sonra) istifadə edilir. Məs: Sel kimi yağış tökməyə başladı, bir azdan səmada Samirə Mərdanova 212 günəş göründü, daha bir qədər ötəndən sonra isə uzaqlardan suyun yerindən oynadıb bir-birinə çırpdığı qaya parçalarının vahiməli səsi eşidilməyə başladı (M.İbrahimov). Ardıcıllıq əlaqəli tabesiz mürəkkəb cümlələrdə tərkib hissələrin ardıcıllığını və onların arasındakı nisbi zaman fərqini ifadə etmək üçün bəzən birinci cümlədə əvvəl, əvvəlcə, ikinci cümlədə isə sonra, sonra da sözləri (zaman zərflikləri) işlədilir. Məs: Ağarzagilin pəncərəsi qabağında əvvəl maşın səsi eşidildi, sonra da qapıları döyüldü (G.Hüseynoğlu). Zaman və ardıcıllıq əlaqəli tabesiz mürəkkəb cümlələr bə- zən qarışdırılır. Buna görə də bəzi məqamlara diqqət yetirmək lazımdır: 1. Zaman əlaqəsində hadisələr eyni zamanda baş verdiyi üçün tərkib hissələrin yerini dəyişmək olur. Ardıcıllıq əlaqəsin- də isə bu mümkün deyil. 2. Zaman əlaqəsinin xəbəri ismi xəbər ola bildiyi halda, ardıcıllıq əlaqəsinin xəbəri yalnız feili xəbər ola bilir. 3. Ardıcıllıq əlaqəsinə sonra zaman zərfliyini artıra bildiyimiz halda, zaman əlaqəli mürəkkəb cümlədə bu zərfdən istifadə etmək mümkün olmur. Səbəb-nəticə əlaqəsi. Səbəb-nəticə məna əlaqəsində iki tərkib hissə olur. Birinci tərkib hissə səbəbi, ikinci tərkib hissə həmin səbəbdən doğan nəticəni bildirir. Tabesiz mürəkkəb cümlənin bu növünün feilləri çox zaman feilin eyni zaman şəkilçilərini qəbul edir. Bu cümlələrin tərkib hissələri ya ancaq intonasiya ilə, ya da intonasiya ilə yanaşı tabesizlik bağlayıcı- larından biri ilə bağlanır. Məs: Qatar yerindən tərpəndi, vağzaldakı adamlar da dağılışdılar (S.Rəhimov). Şıdırğı yağış yağmağa başladı və toplaşanlar tələsik dağılışdılar (İ.Hüseynov). Səbəb-nəticə əlaqəli cümlələrlə ardıcıllıq əlaqəli cümlələr bir-birinə çox bənzəyir. Çünki hər iki cümlədə hadisələr Azərbaycan dili və nitq mədəniyyəti 213 müəyyən ardıcıllıqla baş verir.Yaxud bəzən ardıcıllıq əlaqəsində də səbəb-nəticə çaları olur, ancaq bu çaların olması mütləq deyil. Səbəb-nəticə əlaqəsində isə bu mütləqdir. Məs: Əzizin dizi titrədi, yavaşcadan çamadanın üstündə oturdu (S.Rəhimov). Salman köksünü ötürüb açarı burdu, motor söndü (Ə.Ha- cızadə). Aydınlaşdırma əlaqəsi. Aydınlaşdırma əlaqəsində birinci tərəfdə ifadə olunan fikir ikinci tərəf vasitəsilə aydınlaşdırılır. Bu cümlələrin tərkib hissələri ya intonasiya, ya da aydınlaşdırma bağlayıcıları ilə (yəni, məsələn) əlaqələnir. İntonasiya ilə bağlandıqda, tərkib hissələri arasında iki nöqtə və ya nöqtəli vergül qoyulur. İkinci tərkib hissədə əgər bir sadə cümlə varsa, iki nöqtə, əgər bir neçə cümlə işlənibsə, nöqtəli vergül qoyulur. Məs: Ağlım balaca kəsəndən bir şey mənim üçün aydın idi: atam heç bir işdən qorxmurdu (Q.Xəlilov). Dünyanın işi belədir; aş yoldaşı çox, iş yoldaşı yox (M.İbrahimov). Qeyd edilən nümunələrdən aydın olur ki, aydınlaşdırma əlaqəli tabesiz mürəkkəb cümlələrdə, adətən, ikinci yerdə duran cümlə birincini izah edir, lakin tək-tək hallarda bunun əksi də baş verir. Bu zaman əgər mürəkkəb cümlənin tərkib hissələri intonasiya ilə əlaqələnirsə, tərəflər arasında tire işarəsi qoyulur. Məs: Qurban dərs oxuyur, Süleyman məktub yazır, Murad şəkil çəkir – hər kəs öz işindədir. Bəzən tərkibində ümumiləşdirici söz olan sadə cümlələr aydınlaşdırma əlaqəli tabesiz mürəkkəb cümlələrlə qarışdırılır. Lakin unutmaq olmaz ki, ümumiləşdirici sözlər həmcins üzvlərlə birlikdə işlənir. Qarşılaşdırma əlaqəsi. Tabesiz mürəkkəb cümlənin bu növünün tərkib hissələrində ifadə olunan iş və hadisələr qarşı-qarşıya qoyulur. Qarşılaşdırma əlaqəsi intonasiya, Samirə Mərdanova 214 qarşılaşdırma bağlayıcıları (amma, ancaq, fəqət, lakin, isə) və antonim sözlər vasitəsilə əlaqələnir. Məs: Məktəbdə bütün uşaqlar ayaqqabı geyirdi, təkcə mən çarıq geyirdim (Q.Xəlilov). Camaat iş görür, taxıl becərir, mən isə sənin üçün bazara taxıl daşıyıram (İ.Əfəndiyev). Qarşılaşdırma əlaqəli tabesiz mürəkkəb cümlələrin tərkib hissələri arasında bəzən bununla belə, yenə də və s. sözlər də işlədiliir. Məs: Mehman, Züleyxaya qarşı bu qədər haqsızlıq etmisən, yenə də sənin hörmətini saxlayır (S.Rəhimov). Bölüşdürmə əlaqəsi. Bölüşdürmə əlaqəsində tərkib hissələrindəki iş, hadisə ya növbə ilə bir-birini əvəz edir, ya da onlardan yalnız birinin mümkünlüyü bildirilir. Tabesiz mürək- kəb cümlələrin bu növü yalnız bölüşdürmə bağlayıcılarının kö- məyi ilə (ya, ya da, gah da və s.) düzəlir. Bölüşdürmə bağlayı- cılarından ya, ya da bağlayıcılarının işləndiyi cümlələrdə iki işdən birinin mümkünlüyü ifadə olunur, gah, gah da bağlayıcılarının işləndiyi cümlələrdə isə baş verən hadisələr növbəli şəkildə əvəz edilir. Məs: Ya sən məni gözlənilən rüsvayçılıqdan qurtarmalısan, ya da mən özüm dərdimə dərman tapmalıyam (S.Rəhimov). Qızdırmalı adam kimi, onun bədənini gah üşütmə tutur, gah hərarət bürüyürdü (M.İbrahimov). Tabesiz mürəkkəb cümlələrdə ixtisarlar Tabesiz mürəkkəb cümlələrin tərkib hissələrində bəzən eyni sözlərdən və ya qrammatik vasitələrdən istifadə edilir. Həmin söz və ya qrammatik vasitələr hər iki tərkib hissədə eyni vəzifə daşıyarsa, ifadəni daha səlis etmək, təkrara yol verməmək üçün onlardan biri ixtisar edilir. Lakin belə ixtisarlar tabesiz mürəkkəb cümlənin ümumi məzmununa və quruluşuna xələl gətirmir. Azərbaycan dili və nitq mədəniyyəti 215 Geniş yayılmış ixtisarlar bunlardır: a) Tabesiz mürəkkəb cümlənin tərkib hissələrində eyni sözlə ifadə olunan xəbərlərdən biri ixtisar edilir; məs: Həbibə ilə biz ibtidai məktəbdən ayrılmışdıq. Mən müəllim texnikumuna, o isə evə getmişdi (Mir Cəlal). Onun atası Heydər də uzun idi, anası Sayad da (Ə.Vəliyev). Şahlar sahildə lövbər salmış gəmi- lərə, mən isə dənizə baxırdım (İ.Əfəndiyev). b) Mürəkkəb feillə ifadə olunmuş xəbərdə təkrarlanan köməkçi feil ixtisar edilir; məs: Musiqi onu öz qanadlarına alıb uçurmağa, qara badamı gözləri əllərinin ahəngi ilə sola, sağa süzülməyə başladı (Ə.Cəfərzadə). c) Feilin hekayə formasının əlaməti idi təkrarlandıqda ixtisar edilir; məs: Sanki qızın həmin gecə açılan dili bağlanmış, o susacağına and içmişdi (S.Rəhimov). Atlar kişnəyir, hey- vanlar mələşir, toyuq-cücə qaqqıldaşır, itlər hürüşürdü (S.Dağlı). İdi ismi xəbərlərlə də işlənərkən təkrarlanırsa, ixtisar edilir; məs: Bu gecə hər şey gözəl və qəşəng, hər kəs xoşbəxt və bəxtəvər idi (Ə.Vəliyev). d) Xəbərlik kateqoriyasının şəkli əlaməti ixtisar edilir; məs: Sözdə vəd edən çoxdur, lakin əməl edənlər az (M.İbrahi- mov). Gəlin xanım, Muğan çöllərinə girmək asan, çıxmaq çətindir (M.İbrahimov). Tabesiz mürəkkəb cümlədə ixtisarlar fikrin ifadəsini ağırlaşdırmamaq məqsədi daşıyır. Əgər yuxarıdakı tabesiz mürəkkəb cümlələrin hər birində ixtisar edilmiş şəkilçiləri və sözləri öz yerinə qoysaq, onda fikrin ifadəsi ağırlaşar, həmin cümlələr arasındakı sıx əlaqə qırılar, pozular. İxtisarlar cüm- lələrin oxunuşunu rəvanlaşdırır, axıcı edir, ayrı-ayrı fikirlər ara- sında rabitə yaradır, cümlələr bir-biri ilə daha möhkəm bağlanır və bunun nəticəsində tabesiz mürəkkəb cümlə fikrin ifadəsini daha səlis, daha ifadəli və yığcam verə bilir. Buna görə də mürəkkəb cümlənin bu növündən daha çox istifadə edilir. Samirə Mərdanova 216 Tabeli mürəkkəb cümlələr Tabeli mürəkkəb cümlələrin tərkib hissələrindən biri qrammatik cəhətdən müstəqil, digəri ondan asılı olur. Asılı cümlələr əsas cümlələri izah edir, aydınlaşdırır. Əsas cümlə baş, asılı olan cümlə isə budaq cümlə adlanır. Budaq cümlələr baş cümləni iki yolla izah edir: ya baş cümlənin müəyyən bir üzvünü, ya da onun ümumi məzmununu şərh edir. Məs: Mən bilirdim ki (nəyi?), belə qorxulu yerlərdə hamı ehtiyatlı olacaqdır (İ.Əfəndiyev). Salmanın imkanı olsa idi, oradan birbaş evə gedərdi (M.Hüseyn). Burada birinci cümlədə - baş cümlədə vasitəsiz tamamlıq buraxılmış, onun əvəzində ikinci cümlə - budaq cümlə işlənmiş- dir. Bu cür cümlələri sadə cümləyə çevirdikdə, budaq cümlə baş cümlədə çatışmayan üzvün yerində işlənə bilir (Mən belə qor- xulu yerdə hamının ehtiyatlı olacağını bilirdim). Ümumiyyətlə, tabeli mürəkkəb cümlələrin növlərini tədris edərkən onları sadə cümlələrə çevirmək məqsədəuyğun hesab olunur. İkinci cümlədə budaq cümlə bütövlükdə baş cümlənin məzmununu açır, izah edir. Belə cümlələri sadə cümləyə çevir- mək olmur, yalnız dolayı yolla baş cümlə əsasında budaq cümləyə sual (nə şərtlə?) verilir. Budaq cümlələrin dilimizdə bir çox növləri vardır: Mübtəda budaq cümləsi. Mübtəda budaq cümləsi baş cümlədə ya işarə əvəzliyi ilə ifadə olunmuş mübtədanı izah edir, ya da olmayan mübtədanın əvəzində işlənir və mübtədanın suallarına (kim?, nə?) cavab verir. Mübtəda budaq cümləsi, adə- tən, baş cümlədən sonra gəlir və ona ki bağlayıcısı vasitəsi ilə bağlanır. Məs: O da məlumdur ki, Qaracalar camaatı işlək və mərd adamlardır (İ.Hüseynov). Azərbaycan dili və nitq mədəniyyəti 217 Bir aydan çox idi ki, Xatun oğlundan nigaran qalmışdı (S.Rəhimov). Birinci cümlədə budaq cümlə (Qaracalar camaatı işlək və mərd adamlardır) baş cümlədə o əvəzliyi ilə ifadə olunmuş mübtədanı izah etmişsə, ikinci cümlədə budaq cümlə (Xatun oğlundan nigaran qalmışdı) baş cümlədə olmayan mübtədanın əvəzində işlənmişdir. Budaq cümlənin baş cümlədən əvvəl gəldiyi mübtəda budaq cümlələrində kim, kim ki, kimin ki, hər kim və s. kimi bağlayıcı sözlər işlənir. Məs: Kimin ki, ağlı, bacarığı var, udur (M.İbrahimov). Bu zaman ikinci cümlədə, yəni baş cümlədə əvəzlik-qəlib və -sa2 şəkilçisi də işlənə bilər. Məs: Hər kim cəsarət edib irəli çıxdı, o mənim bu iti qılıncımla qarşılaşacaq (M.İbrahimov). Kim çox çalışsa, o imtahanlardan yaxşı qiymət alacaq. Bu cümlələri sadələşdirən zaman bağlayıcı söz, əvəzlik-- qəlib və tabelilik bağlayıcısı ixtisar olunur. Xəbər budaq cümləsi. Xəbər budaq cümləsi baş cümlənin əvəzlik-qəliblə ifadə olunmuş xəbərini izah edir və ismi xəbərin suallarına (kimdir?, nədir?, nədəndir?, oradadır?, nə oldu?, necədir? və s.) cavab verir. Xəbər budaq cümləli tabeli mürək- kəb cümlədə əvəzlik qəlib (odur, budur, o idi, bu idi, elədir, belədir, eləsən, beləsən, oradadır, buradadır, burası idi, orasın- dadır, onun üçündür, bunun üçündür), demək olar ki, həmişə işlənir. Baş cümlənin xəbəri, əsasən, ismi xəbərli olur. Tabeli mürəkkəb cümlənin bu növündə, adətən, baş cümlə budaq cümlədən əvvəl işlənir. Bu zaman tərkib hissələri intonasiya və ki bağlayıcısı ilə bağlanır. Məs: Əsl insan odur ki, nəfsinə qalib gəlməyi bacarsın (İ.Əfəndiyev). Bəzən budaq cümlə baş cümlədən əvvəl gəlir və baş cümləyə bağlayıcı sözlərlə bağlanır. Məs: Hər kim tez gəlsə, bu yer onundur. Samirə Mərdanova 218 Verilmiş cümləni sadələşdirsək, budaq cümlə baş cüm- lədəki əvəzlik-qəlibi əvəz edəcək: Bu yer tez gələnindir. Xəbər budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümlələrin aşağı- dakı formaları da var: Niyyətin hara idi, mənzilin də oradır; Birlik harada, dirilik də orada. Tamamlıq budaq cümləsi. Tamamlıq budaq cümləsi baş cümlənin xəbərini tamamlayır. Tamamlıq budaq cümləsi baş cümlədə olmayan, lakin təsəvvür edilən və ya işarə əvəzliyi ilə ifadə olunan tamamlığı izah edir, konkretləşdirir. Forma xüsusiyyətlərinə görə mübtəda budaq cümləsinə oxşasa da, ondan fərqli olaraq tamamlığın suallarına (kimi?, nəyi?, kimə?, nəyə?, kimdə?, nədə?, kimdən? və s.) cavab verir və əsasən baş cümlənin feili xəbərinə aid olur. Tamamlıq budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümlədə, adə- tən, baş cümlə budaq cümlədən əvvəl gəlir və intonasiya və ki bağlayıcısı ilə əlaqələnir. Məs: Bilirəm, sən dünyanın ən alicənab qadınısan (İ.Əfəndi- yev). Cahandar ağa gördü ki, hamı hazırdır (İ.Şıxlı). Budaq cümlə baş cümlədən əvvəl də gələ bilər. Bu zaman budaq cümlədə kim, kim ki, kimi, kimə, hər kəs ki bağlayıcı sözləri və -sa 2 şəkilçisi işlənir. Baş cümlədə isə buna uyğun olaraq əvəzlik-qəlib işlənə də bilər, işlənməyə də bilər. Məs: Kim ki vətəni haqda düşünmür, ona vətəndaş demək olmaz (M.Cəlal). Hər kəsi gözüm tutar, ürəyim sevər, alaram (Ə.Haq- verdiyev). Tamamlıq vasitəli və vasitəsiz olduğu kimi, tamamlıq budaq cümlələri də vasitəli və vasitəsiz olur; məs: Vasitəsiz tamamlıq budaq cümləsi: Nəriman başa düşdü (nəyi?) ki, gəlirləri o qədər də az deyil (M.İbrahimov). Vasitəli tamamlıq budaq cümləsi: Artıq mən inandım (nəyə?) ki, hələ ömrümün ən gözəl çağları irəlidədir (M.Hüseyn). Azərbaycan dili və nitq mədəniyyəti 219 Təyin budaq cümləsi. Təyin budaq cümləsi baş cümlənin isimlə (ya da isimləşmiş sözlərlə) ifadə olunmuş üzvlərindən birinə aid olur, onu izah edir və təyinin suallarına (necə?, nə cür?, hansı?) cavab verir. Adətən, təyin budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümlənin baş cümləsində o, bu, elə, belə, həmin, bir, elə bir, o qədər və s. kimi əvəzlik-qəliblər işlənir. Təyin budaq cümləsi əksər halda baş cümlədən sonra gəlir və ona ki bağlayıcısı ilə bağlanır. Məs: Mən bir solmaz yarpağam ki, çiçəkləri bəzərəm Mən bir susmaz duyğuyam ki, ürəkləri gəzərəmj Mən bir sönməz ulduzam ki, daim işıq saçaram Mən bir oyaq bülbüləm ki, güldən-gülə uçaram. (C.Cabbarlı) Təyin budaq cümləsi bəzən baş cümlədən əvvəl gəlir və baş cümləyə necə, hansı, kimi, kimə, hər kimi, hər kəsi və s. kimi bağlayıcı sözlərlə və -sa 2 şəkilçisi ilə bağlanır. Məs: Kimə etibar edirsən, o adama da tapşıraq. Bəzən təyin budaq cümləsində nə qədər, nə qədər ki bağ- layıcı sözü, baş cümlədə isə o qədər, bir o qədər əvəzlik-- qəlibləri işlənir. Belə cümlələri zərflik budaq cümlələri ilə qarışdırmaq olmaz. Bu zaman əvəzlik-qəlibdən sonra gələn nitq hissəsini nəzərə almaq lazımdır. Əgər əvəzlik-qəlibdən sonra isim gələrsə təyin, feil gələrsə zərflik budaq cümləsi sayılır. Məs: Nə qədər adam var, o qədər dəvətnamə hazırlamalıyıq. Nə qədər işləyəcəyik, o qədər qazanacağıq. Zərflik budaq cümləsi. Zərflik budaq cümlələri baş cümlənin feillə ifadə olunmuş xəbərinə aid olub, onun ifadə etdiyi hərəkəti, hal-vəziyyəti və s. müxtəlif cəhətdən izah edir. Bu baxımdan zərflik budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümlənin altı növü vardır: 1. Tərzi-hərəkət budaq cümləsi Samirə Mərdanova 220 2. Zaman budaq cümləsi 3. Yer budaq cümləsi 4. Kəmiyyət budaq cümləsi 5. Səbəb budaq cümləsi 6. Məqsəd budaq cümləsi Tərzi-hərəkət budaq cümləsi. Tərzi-hərəkət budaq cümləsi baş cümlədəki hərəkətin nə cür icra olunduğunu bildirir. Adətən, tərzi-hərəkət budaq cümləsi baş cümlədə zərflik yerində işlənən elə, belə əvəzlik qəliblərinin məzmununu açır, necə?, nə cür? suallarından birinə cavab verir və baş cümlənin feili xəbərinə aid olur. Tabeli mürəkkəb cümlənin bu növündə baş və budaq cümlənin yeri sabit deyil. Bəzən baş cümlə budaq cümlədən əvvəl, bəzən isə sonra gəlir. Baş cümlə əvvəl gəldikdə, əlaqə intonasiya və tabelilik bağlayıcıları ilə yaranır. Məs: Elə oxu ki, mən də başa düşüm. Oğru elə bağırdı ki, doğrunun bağrı yarıldı. Budaq cümlə əvvəl gəldikdə, baş cümləyə bağlayıcı söz- lərlə (necə, nə cür, necə ki, hər necə və s.), -sa 2 şəkilçisi ilə bağlanır. Məs: Necə bilirəm, elə də eləyəcəyəm (İ.Şıxlı). Bakıda necə yaşayırlarsa, kənddə də biz elə yaşamalıyıq (Ə.Vəliyev). Budaq cümlə əvvəl gələndə əvəzlik-qəlib ixtisar oluna bilər: Necə istəyirsən, elə də geyin – Necə istəyirsən, geyin. Bəzən budaq cümlədə müqayisə məzmunu bildirən sanki, elə bil ki modal sözləri işlənir. Məs: Rəqqasə elə oynayırdı ki, sanki göydən yerə enmiş bir mələk idi (M.Hüseyn). Zaman budaq cümləsi. Zaman budaq cümləsi baş cümlədəki işin, hərəkətin zamanını bildirir və zaman zərfliyinin suallarına (nə vaxt?, nə zaman?, haçan?) cavab verir. Zaman budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümlədə də baş cümlə budaq cümlədən əvvəl və sonra gələ bilər. Baş cümlə Azərbaycan dili və nitq mədəniyyəti 221 əvvəl gəldikdə, ki tabelilik bağlayıcısından və o vaxt, onda, o zaman, o vədə, nə vaxt ki, elə bir vaxtda və s. kimi əvəzlik-- qəliblərdən istifadə olunur. Məs: O zaman xoşbəxt olaram ki, arzularım yerinə yetsin, oğlum qayıtsın (M.Cəlal). Budaq cümlə əvvəl gəldikdə, o zaman, o gün ki, o vaxt ki, nə zaman ki, nə vaxt ki, haçan ki, elə ki və s. bağlayıcı sözlərdən istifadə olunur. Məs: Nə vaxt k i dediyimi yerinə yetirdin, məndən xoş üz görəcəksən (İ.Hüseynov). Yer budaq cümləsi. Yer budaq cümləsi baş cümlədəki hərəkətin yerini bildirir və haraya?, harada?, haradan? sual- larından birinə cavab verir. Yer budaq cümləsi, adətən, baş cümlədən əvvəl gəlir və ona ki bağlayıcısı, haraya, harada, haradan, bəzən də o yerə ki, o yerdən ki, bir yerə ki, bir yerdə ki və s. bağlayıcı sözləri vasitəsilə bağlanır. Həmin bağla- yıcı sözlərin qarşılığı olaraq baş cümlədə oraya, orada, oradan və s. kimi əvəzlik-qəliblər işlənir. Bu zaman əlaqə vasitəsi kimi –sa 2 şəkilçisi də işlənə bilər. Məs: O yerdə ki iş var, orada hər şey var (Ə.Vəliyev). Harada çətin iş var, mən gərək oraya gedəm? (İ.Əfəndiyev) Kəmiyyət budaq cümləsi. Kəmiyyət budaq cümləsi baş cümlədəki hərəkətin, əlamətin miqdarını bildirir və nə qədər? sualına cavab verir. Kəmiyyət budaq cümləsi də, əsasən, baş cümlədən əvvəl işlənir. Kəmiyyət budaq cümləsinin baş cümləyə bağlanmasında, əsasən, nə qədər, nə qədər ki, hər nə qədər və s. kimi bağlayıcı sözlər iştirak edir və bunların müqabilində baş cümlədə o qədər, bir o qədər, bir elə və s. kimi əvəzlik-qəliblərdən biri qarşılıq söz kimi iştirak edir. Bundan əlavə, budaq cümlənin xəbərinə -sa 2 şəkilçisi də artırıla bilər. Məs: Samirə Mərdanova 222 Torpağı nə qədər əzizləsən, bir o qədər çox pambıq götürərsən (Ə.Vəliyev). Adam nə qədər kiçiklik eləsə, bir o qədər böyüyür (M.İbrahimov). Bəzi hallarda kəmiyyət budaq cümləsi hərəkətin deyil, əlamətin kəmiyyətini bildirir. Məs: Abbas nə qədər yumşaq ürəkli və mehribandırsa, lazım gəldikdə, bir o qədər sərt və inadkardır (İ.Şıxlı). Səbəb budaq cümləsi. Səbəb budaq cümləsi baş cümlə- dəki hərəkətin və ya əlamətin səbəbini bildirir və niyə?, nə üçün, nəyə görə?, nə səbəbə? suallarından birinə cavab verir. Səbəb budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümlədə baş cümlə budaq cümlədən əvvəl gəlir, bu zaman ki, çünki, ona görə ki, ondan ötrü ki və s. bağlayıcılar əlaqə vasitəsi kimi işlənir. Məs: Bizim bu yerlərin yazını çox sevirəm, ona görə ki, havası cansıxıcı deyil (İ.Əfəndiyev). Axır vaxtlar Cahandar ağa lap sərt və inadkar olmuşdu, çünki Şamxalın hərəkəti ona çox toxunmuşdu (İ.Şıxlı). Qeyd: Başqa tabelilik bağlayıcılarından fərqli olaraq cünki səbəb bağlayıcısı yalnız səbəb budaq cümlələrində işlənir. Tabeli mürəkkəb cümlənin bu növündə bəzən baş cümlədə əvəzlik-qəlib işlənir: Uşaq doğulanda ona görə ağlayır ki, bilir bütün müsibətləri qabaqdadır (S.Qədirzadə). Bəzən səbəb budaq cümləsi əlamətin səbəbini izah edir: Gör oranın suyu necə dadlıdırsa, ördəklər başlarını sudan çıxarmaq istəmirlər (C.Əlibəyov). Səbəb budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümləni sadələşdirərkən budaq cümlə feili sifət tərkibi+qoşma şəklində işlənir: Mən xoşbəxtəm ki, sənin kimi bacım var. Sənin kimi bacım olduğu üçün xoşbəxtəm. Məqsəd budaq cümləsi. Məqsəd budaq cümləsi baş cümlədəki hərəkətin məqsədini bildirir və niyə?, nə üçün?, nə məqsədlə? suallarından birinə cavab verir. Məqsəd budaq Azərbaycan dili və nitq mədəniyyəti 223 cümləsində də baş cümlə əvvəl gəlir, bu zaman k i bağlayıcısı əlaqə vasitəsi olur. Məs: Atlılar gecəyarısı kəndə yetdilər ki, hamı yatan vaxt başlarının üstünü alsınlar (M.İbrahimov). Çox vaxt baş cümlədə ona görə ki, ondan ötrü ki sözləri əvəzlik-qəlib rolunda iştirak edir. Məs: Ağabacı ona görə bu sözləri bərkdən deyirdi ki, heç olmasa Əminə xanım eşitsin (Elçin). Məqsəd budaq cümləsi sadələşəndə məsdər tərkibi+ qoşma şəklində işlənir: Biz zəhməti ona görə çəkirik ki, əsl insan kimi yaşayaq. Biz zəhməti əsl insan kimi yaşamaq üçün çəkirik. Səbəb və məqsəd cümlələri bəzən qarışdırılır. Bu zaman həmin cümlələrin xəbərinə diqqət yetirmək lazımdır. Budaq cümlənin xəbəri feilin xəbər şəkli ilə ifadə olunmuşsa səbəb, feilin əmr şəkli ilə ifadə olunmuşsa məqsəd bildirəcəkdir. Məs: O sevinirdi ki, (nə səbəbə?) qızı istədiyi yerə qəbul olub. Mükafat verirlər ki, (nə məqsədlə?) yaxşı işləyəsiniz. Şərt budaq cümləsi. Şərt budaq cümləsi baş cümlədəki hərəkətin şərtini bildirir və hansı şərtlə? sualına cavab verir. Şərt budaq cümləsi, adətən, baş cümlədən əvvəl gəlir və –sa 2 şəkilçisi, əgər, hərgah, madam ki, indi ki, bir halda ki bağlayıcılarının iştirakı ilə yaranır. Məs: Əgər bu yazı həyatda kiməsə lap azacıq da kömək edə bilsə, mən özümü xoşbəxt sanaram (Q.Xəlilov). Şərtimiz pozulsa, günahı özünüzdə görün (H.Abbaszadə). Bəzən baş cümlə budaq cümlədən əvvəl gəlir. Bu zaman ki bağlayıcısı və bu şərtlə, o şərtlə, bir şərtlə kimi qəlib sözlərdən istifadə olunur. Məs: Maşınları bir şərtlə göndəririk ki, saat doqquz tamamda burada olsunlar (C.Əlibəyov). Digər budaq cümlələrdən fərqli olaraq, şərt budaq cümləsi baş cümlənin müəyyən üzvünə deyil, onun ümumi məzmununa Samirə Mərdanova 224 aid olur, izah edir. Buna görə də belə cümlələri, adətən, sadələşdirmək olmur. Qarşılıq-güzəşt budaq cümləsi. Qarşılıq-güzəşt budaq cümləsi də şərt budaq cümləsi kimi baş cümlədə söylənən fikrə bütövlükdə aid olur, onu izah edir. Burada budaq cümlə baş cümlədəki hər hansı suala cavab vermir. Qarşılıq-güzəşt budaq cümləsi, adətən, baş cümlədən əvvəl gəlir, baş cümlənin məzmunu budaq cümlənin məzmununa qarşı qoyulur və budaq cümlə ona güzəştə gedir. Budaq cümlə baş cümlə ilə nə qədər? bağlayıcı sözü, -sa 2 şəkilçisi və da, də, belə ədatları ilə əlaqələnir. Məs: Koxa sərtliyini bir az yumşaltsa da, güzəştə getmək fikrində deyildi (İ.Hüseynov). Əhməd nə qədər çalışsa da, müvəffəqiyyət qazana bilmədi. Bəzən qarşılıq-güzəşt budaq cümləsinin baş cümləyə bağlanmasında hərçənd, hərçənd ki, doğrudur, düzdür kimi sözlərdən, amma, ancaq, lakin, fəqət kimi tabesizlik bağlayıcı- larından istifadə edilir. Məs: Hərçənd siz bu işi görübsünüz, amma mən razı deyiləm (Ə.Haqverdiyev). Verilmiş nümunələrdən göründüyü kimi, qarşılıq-güzəşt cümləli tabeli mürəkkəb cümlələrdə xəbərlərdən biri təsdiqdə, digəri isə inkarda olur. Qarşılıq-güzəşt cümlələrini sadə cümləyə çevirmək mümkün olur, lakin bu zaman budaq cümlə sadə cümlənin xü- susiləşmiş zərfliyi yerində işlənir. Məs: Gün batsa da, hər tərəf aydın görünürdü (mürəkkəb cümlə). Gün batmasına baxmayaraq, hər tərəf aydın görünürdü (sadə cümlə). Azərbaycan dili və nitq mədəniyyəti 225 Sintaktik normalar Sintaktik norma qrammatikanın ikinci hissəsi olan sintak- sis şöbəsini əhatə edir və dilin qrammatik quruluşunun nitq prosesindəki fəaliyyətini tənzimləyir. Sintaktik norma sintaktik vahidlərin – söz birləşməsi, cumlə və cümlə üzvlərinin düzgün qurulması və əlaqələndiril- məsi qaydasıdır. Bura sintaktik əlaqə formaları (uzlaşma, idarə, yanaşma), cümlə üzvlərinin bir-birilə əlaqələndirilməsi kimi qaydalar daxildir. Sintaktik norma həmçinin cümlədə eyni sözün təkrarına və sintaktik sıranın pozulmasına yol verilməməsi tələbini də qarşıya qoyur. Ədəbi dilin sintaktik normalarına aşağıdakı qaydaları daxil edə bilərik: 1. Mübtəda ilə xəbərin uzlaşması. a) Nitqdə sintaktik əlaqələrin pozulması sintaktik normanın pozulması deməkdir. Məsələn, uzlaşma əlaqəsinə görə, III şəxsin cəmində mübtəda cansız əşya ilə ifadə olunduqda, xəbər təkdə olmalıdır. Yəni əgər “Çaylar daşır” əvəzinə “Çaylar daşırlar” işlənərsə, uzlaşma əlaqəsi pozular. Bu isə sintaktik normanın pozulması deməkdir. Amma bədii üslubda bu hal norma pozuntusu sayılmır; məs: “Dağlar, daşlar dilə gəldilər”. Bəzən müəlliflər bədii əsərdə obrazlılıq yaradarkən bu cür cümlələr qura bilərlər. b) Mübtəda toplu isimlə (camaat, xalq, əhali, ordu və s.) ifadə olunduqda da cümlənin xəbəri yalnız tək halda olur. Məs: Azərbaycan Ordusu zəfər yürüşünü davam etdirir. c) Həmcins mübtədalarla xəbərin uzlaşmasında da müəyyən qaydalar vardır. Məsələn, “Mən və dostum “Uzaq sahillərdə” filmini izlədim”, yaxud “Görüşə siz və onlar dəvət olunublar” cümlələrində uzlaşma əlaqəsi, yəni sintaktik norma pozulmuşdur. Sintaktik qaydaya görə, cümlədə həmcins mübtədalardan biri I şəxs əvəzliyi olarsa, xəbər I şəxsin cəmində, mübtəda II və III şəxslərdə olarsa, xəbər II şəxsin Samirə Mərdanova 226 cəmində olmalıdır. Deməli, sintaktik normaya görə, “Mən və dostum “Uzaq sahillərdə” filmini izlədik”, yaxud “Görüşə siz və onlar dəvət olunubsunuz” olmalıdır. 2. Cümlə üzvlərinin sırası. Nitq prosesində cümlə üzvləri müəyyən düzülüş qaydasına tabe olmalıdır. Qrammatik qaydaya görə, mübtəda əvvəldə (təyin varsa, təyindən sonra), xəbər cümlənin sonunda işlənir. Tamamlıqlar mübtədadan sonra, xəbərdən əvvəl, zərflik- lər isə daha çox xəbərin yanında gəlir. Təyin bir qayda olaraq, təyinlənəndən əvvəl işlənir. Məsələn: Hamımız qarşıdakı imtahanlara ciddi hazırlaşırıq (mübtəda + təyin + tamamlıq + zərflik + xəbər). Məqsəddən asılı olaraq, bəzən zaman, səbəb və məqsəd zərflikləri cümlənin əvvəlində də gələ bilər. Məs: Axşam narın yağış yağırdı. Xəstələndiyi üçün Aydan dərsə gəlməmişdi. Əgər cümlə üzvləri yerini dəyişərsə, bu sintaktik normanın pozulması deməkdir. Lakin bədii əsərlərdə, xüsusilə, şeirlərdə, şüarlarda söz sırası pozula bilər. Bədii ədəbiyyatda bu hal ob- razlılıq yaradan vasitələrdən biri – inversiya kimi səciy- yələndirilir. Məsələn: a) Sağalsın yaralar, axmasın qanlar, Sevinsin insanlar, gülsün insanlar (S.Rüstəm). b) Yaşasın Azərbaycan!, Qalx ayağa, Ana Vətən! 3. Eyni sözün təkrarı. Qrammatik qaydaya görə, cümlədə və ya abzasın əvvəlində işlədilən isimlər sonra gələn cümlədə (eləcə də abzasda) şəxs əvəzlikləri və ya münasib söz və ifadələrlə əvəz olunmalıdır. Məs: Əgər Heydər Əliyevə həsr olunmuş məqalə- nin ilk cümləsi “Heydər Əliyev” sözü ilə başlayırsa, sonrakı abzas və cümlələrdə bunun yerinə “o” əvəzliyindən, “böyük şəxsiyyət”, “Ulu öndər”, “Ümummilli lider” və s. kimi söz və ifadələrdən istifadə olunmalıdır. Bu zaman həm təkrarçılığın qarşısı alınar, həm də sintaktik normanın tələbi pozulmaz. Ümumiyyətlə, nitqdə təkrarçılıq, yəni eyni söz və ifadələrdən Azərbaycan dili və nitq mədəniyyəti 227 istifadə olunması sintaktik normanı pozduğu kimi, oxucu və ya dinləyicini də yorur, hövsələdən çıxarır. Məsələn, aşağıdakı cümlələrdə bunun bir daha şahidi oluruq: Araşdırmalar araşdırılır. Yanğını söndürmək üçün yanğınsöndürən çağırdılar. Xilasetməyə gələn xilasedicilər xeyli çalışdılar. Bu fəaliyyət XX əsrin əvvəllərində fəallaşdı. Kömpüterdə kompüteri öyrənirəm Onun yazdığı yazını oxudum. Nitqdə bu cür qüsurlara yol verməmək üçün təkrar olunan sözlərdən biri ixtisar olunmalı, ya da yaxınmənalı başqa bir sözlə əvəz edilməlidir. Samirə Mərdanova 228 YEDDİNCİ MÜHAZİRƏ ÜSLUBİYYAT Dil vahidlərinin müxtəlif üslublarda məqsədəuyğun işlə- dilməsini öyrənən dilçilik sahəsinə üslubiyyat deyilir. Üslubiy- yatın vahidi üslubdur. “Üslub” ərəb sözü olub, tərz, üsul məna- sını ifadə edir. Bəzən bu sözün əvəzinə latın mənşəli “stil” sözündən də istifadə olunur. Üslub üslubiyyata nisbətən geniş anlayışdır. Bu sözə dilçilikdən başqa ədəbiyyatşünaslıqda (Füzuli üslubu, Vaqif üslubu), incəsənətdə (barokko, qotik üslub), hətta məişətdə (modern üslub, avanqard üslub) də rast gəlinir. “Uslub” və “üslubiyyat” terminləri qədim dövrlərdən paralel şəkildə işlənir. “Üslub” – tərz, üsul, “üslubiyyat” - isə müxtəlif sahələrə aid üslublardan bəhs edən elm mənasında işlədilir. Bu anlayışların tarixi çox qədimdir. Belə ki, qədim yunanlar və romalılar üslubiyyatı natiqlik sənətinin tərkib hissəsi adlandırmış, üslubu isə təsviretmə, inandırma, sübutetmə vasitəsi kimi qiymətləndirmişlər. Böyük yunan filosofu və natiqi Aristotel də özünün “Ritorika” əsərində bu məsələyə toxunaraq demişdir: “Üslubun qiyməti onun aydınlığındadır. ...Əgər nitq aydın deyilsə, deməli, danışan öz məqsədinə nail ola bilməz”. Qədim Romanin məşhur natiqi Siseronun da üslubiyyat haqqında dəyərli fikirləri vardır: “Əsl natiq o şəxsdir ki, adi işlər haqqında sadə, böyük işlər haqqında əzəmətlə, orta səviyyəli işlər barədə isə yuxarıdakılar arasında orta mövqe tutan bir üslubda danişmağı bacarsın”. Azərbaycanda isə üslublar, mənbələrə görə, XIII əsrdə, ədəbi dilin formalaşdığı dövrdə yaranmışdır. Bu dövrdə iki üslub özünü daha qabarıq göstərirdi: 1. Klassik-kitab üslubu 2. Danışıq-folklor üslubu Azərbaycan dili və nitq mədəniyyəti 229 Klassik-kitab üslubunda əcnəbi söz və elementlər, danışıq-folklor üslubunda isə xalq dili ifadələri üstünlük təşkil edirdi. Sonrakı dövrlərdə artıq digər üslublar yaranıb inkişaf etməyə başladı. Üslub və üslubiyyat bir çox dilçilərin və ədəbiyyatçıların diqqətini cəlb etmişdir. Məs, rus dilçilərindən V.Vinoqradov, M.Kojina, Azərbaycan dilçilərindən Ə.Dəmirçizadə, A.Tağıza- də, X.Xocayev və b. bu sahəni tədqiq etmişlər. Üslubiyyat dilçiliyin bir sahəsi olan nitq mədəniyyəti ilə bağlıdır. Hər iki sahənin problemləri ümumidir, tələffüz norma- ları və işlənmə qaydaları eynidir. Lakin nitq mədəniyyəti dil vasitələrinin ədəbi dil normalarına uyğunluğunu öyrəndiyi halda, üslubiyyat dildəki üslubların meydana gəlməsini və dilin ifadə vasitələrindən müxtəlif üslublarda məqsədəuyğun istifadə edilməsini öyrənən elm sahəsidir. Üslubiyyat ədəbi dil və norma anlayışları ilə də sıx bağlı- dır. Ədəbi dilin normaları olduğu kimi, üslubi normalar da mövcuddur. Üslubi normalar ədəbi dil normalarına nisbətən daha sərbəstdir. Hər üslubun özünəməxsus normaları vardır. Məs: bədii üslubda söz sırasının pozulması (inversiya), dialekt sözlərdən, vulqarizmlərdən, varvarizmlərdən istifadə etmək üslubi norma sayılır. Bu üslubi normadan əsərdə bədii-estetik təsiri qüvvətləndirmək, bədii obraz və lövhələr yaratmaq, müxtəlif emosional hisslər ifadə etmək üçün istifadə olunur. Müasir Azərbaycan dilinin üslublar si stemi Hər bir dilin özünəməxsus üslublar sistemi və onlardan istifadə formaları var. Azərbaycan dilində bu özünü 2 formada göstərir: 1. Fərdi üslub 2. Funksional üslublar Samirə Mərdanova 230 Funksional üslublardan fəqli olaraq, fərdi üslub xüsusi səciyyə daşıyır və əsasən bir şəxsə və ya müəllifə aid olur. Burada hər hansı bir müəllif xalq dilindən gələn dil vasitələrindən öz arzu və zövqünə, mövzu və məqsədinə uyğun istifadə edərək fərdi dəst-xət, üslub yaradır. Fərdi üslub müəllifin təhsili, dünyagörüşü, yaşadığı dövr və təcrübəsi ilə bağlıdır. Məs: Sabir üslubu, Vaqif üslubu və s. Bəzən bir neçə müəllif də eyni bir üslubda yaza bilər, məs: mollanəsrəddinçilərin üslubu (C.Məmmədquluzadə, Ə.Haqverdiyev, Ö.F. Nemanzadə və b.), füyuzatçıların üslubu (Ə.Hüseynzadə, M.Hadi və b.) və s. Fərdi üslubdan fərqli olaraq, funksional üslublar ümumi xarakter daşıyır və milli ictimai təfəkkürün əsas sahələrini əhatə edir. Hər bir üslubun özünəməxsus funksiyası və rolu var. Bu baxımdan funksional üslublar bir neçə qrupa ayrılır: 1. Bədii üslub 2. Elmi üslub 3. Publisistik üslub 4. Rəsmi-işgüzar üslub 5. Məişət üslubu 6. Epistolyar üslub Üslublar bir-birindən özünəməxsus cəhətləri ilə fərqlənir. Məsələn, obrazlılıq, məcazilik, bədii təsvir və ifadə vasitələrinin bolluğu bədii üslub üçün, terminlərin sıxlığı və mürəkkəb cümlələrin işləkliyi elmi üslub üçün, sərbəstlik, təbiilik və nitq etiketlərindən istifadə isə məişət üslubu üçün xarakterikdir. Üslublar müxtəlif cəhətləri ilə fərqlənsələr də, onların hamısı eyni bir ədəbi dilin üslubları olub, fonetik, leksik və qrammatik normalara tabedir. Bədii üslub. Bədii təsvir və ifadə vasitələri. Bədii üslub milli bədii təfəkkürün ifadəsi olub, obrazlı, emosional nitq formasıdır. Bədii üslub bədii əsərlərin (şeir, hekayə, roman, dram və s.) dilidir. Bədii əsərdə obrazlılığın Azərbaycan dili və nitq mədəniyyəti 231 yaranmasında bədii təsvir və ifadə vasitələri ilə yanaşı müxtəlif vasitələr (sinonimlər, antonimlər, omonimlər, xitablar, intona- siya, nida və s.) də iştirak edir. Bədii üslubda bədii təsvir və ifadə vasitələrinin böyük rolu var, bu üslubu onlarsız təsəvvür etmək mümkün deyil. Bədii təsvir vasitələri məcazi mənada işlənən söz və ifadələrdir. Buna görə onlara bəzən məcazlar da deyilir. Məcazlara epitet, təşbeh, metafor, metonimiya, sinekdoxa, simvol daxildir. Bədii təsvir vasitələrindən fərqli olaraq, bədii ifadə vasitələri, əsasən, cümlə, tam fikir şəklində çıxış edir. Buna görə də onlara sintaktik və ya üslubi fiqurlar deyilir. Bədii ifadə vasitələri dedikdə, mübaliğə, litota, kinayə, bədii sual, təzad, təkrir və inversiya nəzərdə tutulur. Bədii təsvir vasitələrini nəzərdən keçirək: Epitet – yunan sözü olub, “əlavə” deməkdir. Epitet məcazi mənalı söz olub, əşyanın əvvəlinə artırılır və onu təyin edir. Məs: sərv boylu, kaman qaşlı, ahu baxışlı və s. Buna görə də epitetlərə bəzən bədii təyin də deyirlər. Bədii təyinlər məcazi mənada işlənməsinə görə qrammatik təyinlərdən fərqlənir; məs: qırmızı yanaq (qrammatik təyindir, həqiqi mənadadır); lalə yanaq, alma yanaq, gül yanaq (bədii təyindir, məcazi mənadadır). Çənlibeldən səni deyib gəlmişəm Alma gözlü, qız birçəkli Qırat gəl. Dəmir yerinə polad geyib gəlmişəm, Alma gözlü, qız birçəkli Qırat gəl. (“Koroğlu”dastanından) Epitet öz formasına görə I növ təyini söz birləşməsinin birinci tərəfi kimi işlənir. Təşbeh - ərəb sözü olub, “oxşatmaq”, “bənzətmək” mənasını ifadə edir. Ədəbiyyatşünaslıqda bəzən təşbeh əvəzinə bənzətmə termini də işlədilir. Bir əşyanın özündən daha qüvvətli Samirə Mərdanova 232 başqa bir əşyaya bənzədilməsinə təşbeh deyilir. Təşbehlərin yaranmasında 4 ünsür iştirak edir: bənzəyən, bənzədilən, bənzətmə qoşması və bənzətmə əlaməti. Məs: Xumar-xumar baxmaq göz qaydasıdır, Lalə tək qızarmaq üz qaydasıdır, (M.P.Vaqif) Quş kimi göydə uçar yerdəkilər, Bizi gömmüş yerə minbərdəkilər. (M.Ə.Sabir) Burada üz və yerdəkilər - bənzəyən, lalə və quş - bənzədi- lən, tək və kimi - bənzətmə qoşması, qızarmaq və uçmaq - bənzətmə əlamətidir. Bu cür təşbehlərə müfəssəl (ərəbcə-ətraflı, geniş) təşbehlər deyilir. Bəzən təşbeh 2 ünsürün iştirakı ilə yaranır: Dəhanın sədəfdir, dişlərin inci, Sanasan ağızın püstədir, ay qız. *** Camalın günəşdir, qəmərdir üzün. (M.P.Vaqif) Burada təşbehin 2 ünsürü- bənzəyən (dəhanın, dişlərin, ağızın, camalın, üzün) və bənzədilən (sədəf, inci, püstə, günəş, qəmər) iştirak edir. Bənzədilən xəbər yerində işlənir. Belə təşbehlərə mükəmməl təşbehlər deyilir. Metafor - yunan sözü olub, “köçürmək” mənasını ifadə edir. Şərq ədəbiyyatında bu anlayış istiarə sözü ilə ifadə olunur. Hər ikisi eyni mənanı ifadə edir. Bir əşyanın əlamətinin həmin Azərbaycan dili və nitq mədəniyyəti 233 əşyanın adı çəkilmədən başqa bir əşya üzərinə köçürülməsinə metafor deyilir. Məs: Əzizim ulu dağlar, Çeşməli, sulu dağlar Burda bir iğid ölmüş, Göy kişnər, bulud ağlar. Bəzi xüsusiyyətlərinə görə metafor təşbehə bənzəyir, lakin metaforda bənzəyən və bənzədilən tərəflərdən yalnız biri iştirak edir. Metonimiya – yunan sözü olub, “addəyişmə” mənasını bildirir. Bədii dildə müəyyən cisim və hadisəni bildirən söz əvəzinə onun ilə əlaqədar başqa bir sözün işlədilməsi yolu ilə yaranan məcaz növünə metonimiya deyilir. Məs: Zal onu alqışladı. Bu cümlədə əslində zal deyil, zaldakı adamlar nəzərdə tutulur. Yaxud: Doğma sözlər üçün darıxan hanı? Deyin, qoy dinləsin: “Danışır Bakı! (S.Rüstəmxanlı) Bu nümunədə Bakıdakı diktor əvəzinə Bakı sözü işlədil- məklə metonimiya yaradılmışdır. Sinekdoxa – Metonimiyanın bir növü olan sinekdoxa bir əlamətin bütöv bir predmeti, hissənin tamı əvəz etməsi prinsipi- nə əsaslanır. Məsələn, S.Rəhimovun“Saçlı” romanının adında sinekdoxadan istifadə edilmişdir. Yəni müəllif baş qəhrəmanın adını (Rüxsarəni) onun uzun saçları olmaq əlaməti (saçlı) ilə əvəz etmişdir. Yaxud Q.Zakir Yarımsaqqal sözü ilə Əmirxanov adlı gödəksaqqal bir məmura işarə edib sinekdoxa yaratmışdır: Görsən, tanımazsan Yarımsaqqalı. Samirə Mərdanova 234 Simvol – yunan sözüdür, mənası “nişanə”, “şərti əlamət” deməkdir. Bəzən bu terminin əvəzinə rəmz terminindən də istifadə edilir. Bədii əsərdə bir sözlə müəyyən fikrin üstüörtülü şəkildə ifadə olunmasına simvol deyilir. Məsələn, insanlar arasında göyərçin- sülh və əmin-amanlığın, xalq yaradıcılığında aslan- gücün, tülkü- hiyləgərliyin, dovşan- qorxaqlığın rəmzi kimi qeyd edilir. Alleqorik əsərlərdə, xüsusən təmsillərdə simvollaşdırılmış əşyalar (heyvanlar, bitkilər və s.) iştirak edir. Bədii ifadə vasitələrini nəzərdən keçirək: Mübaliğə – ərəb sözü olub, “şişirtmək”, “böyütmək” məna- sını ifadə edir. Bəzən bu sözün əvəzinə ədəbiyyatşünaslıqda yunan sözü olan hiperbola terminindən istifadə olunur. Mübaliğəyə daha çox şifahi xalq ədəbiyyatında – dastanlarda və nağıllarda rast gəlmək olar. Məs: “Koroğlunun bir nərəsindən yer-göy lərzəyə gəlirdi”. “7 batman düyünün plovu, 7 qoyun şaqqası Koroğlunun bir oturumluq yeməyi idi”. (“Koroğlu” dastanından) “Qaraca Çobanın sapandının atdığı daş yerə düşməzdi, düşsə də, düşdüyü yerdən yeddi il ot bitməzdi”. (“Kitabi-Dədə-Qorqud” dastanından) Bəzən yazılı ədəbiyyatda da mübaliğədən istifadə olunur: “Bənzərəm bir qocaman dağa ki, dəryada durar”. (M.Ə.Sabir) Azərbaycan dili və nitq mədəniyyəti 235 Litota – yunan sözü olub, əksinə “kiçiltmək” mənasını ifadə edir. Mübaliğənin əksi olan litotadan bədii əsərdə müəy- yən hadisəni, əşyanı əsərin ideyasına uyğun olaraq, əslində ol- duğundan daha zəif, kiçik şəkildə nəzərə çatdırmaq üçün istifadə olunur. “Az getdi, üz getdi, dərə-təpə düz getdi, iynə yarım yol getdi”. *** Döydü yağış məni, döydü qar məni, Bir qarışqa minsəm, aparar məni (O.Sarıvəlli) Kinayə - ərəb sözü olub, mənası” tənə etmək”, “istehza etmək” deməkdir. Bəzən bu sözün əvəzinə yunan sözü olan ironiya terminindən də istifadə olunur. Kinayə söz və ya ifadənin zahirən müsbət mənada deyilib, əslində mənfi mənada işlənməsidir. Məs: ağılsız adama “ağıl dəryasıdır”, zəif, qorxaq adama “pəhləvandır” demək kinayədir. Satirik poeziyanın banilərindən olan M.Ə.Sabirin yaradıcılığı başdan-başa kinayə ilə zəngindir. Məs: Kim nə deyər bizdə olan qeyrətə, Qeyrətimiz bəlli bütün millətə. Yaxud S.Vurğunun “Vaqif” dramında Vaqif ona xəyanət etmiş Xuramanı vəfalı yar adlandırmış, bununla da kinayədən istifadə etmişdir: Nə var? Nə deyirsən, vəfalı yarım? Kinayənin ən kəskin forması sarkazm, yaxud təriz adlanır. Məsələn, C.Məmmədquluzadənin “Ölülər” əsərində İsgəndər Şeyx Nəsrullahın ölü diriltmək fırıldağına inanan avam adamları elm dəryası, alim adlandırmaqla sarkazmdan istifadə etmiş olur: Samirə Mərdanova 236 “Bəli, bəli bunlar elm dəryasıdır. İndi də ki inşallah siz cənabdan da ölü diriltmək elmini öyrənərlər, onda dəxi lap alim olarlar”. Bədii sual (ritorik sual cümlələri) - əsərin emosional təsirini artırmaq üçün fikrin sual tərzində ifadə olunmasına deyilir. Adi, qrammatik sualdan fərqli olaraq, bədii sualda cavab almaq məqsədi güdülmür. Məs: Nədir gözəllərdə bu işvə, bu rəng, Can dustaq olanda gülərmi ürək? (S.Vurğun) Bədii təzad (antiteza) - bir-birinə zidd olan anlayışların, hadisələrin qarşı-qarşıya verilməsi ilə yaradılır, məs: Danışmaq gümüşdürsə, danışmamaq qızıldır (atalar sözü). Hökmüylə, qəsdilə nə deyir zaman? Uçurur bir yandan, qurur bir yandan. (B. Vahabzadə) Təkrir – eyni sözün, söz qrupunun, ifadənin, yaxud cümlənin sırf üslubi məqsəd üçün təkrarına deyilir. Təkrir ekspressivlik yaradan söz oyunudur. Təkririn növlərindən biri anaforadır. “Anafora” sözünün mənası “eyni başlanğıc” deməkdir. Misralar, yaxud cümlələr eyni sözlə başlayırsa, bu zaman anafora yaranır. Məs: Ana dedim, ürəyimə yanar odlar saçıldı, Ana dedim, bir ürpəriş hasil oldu canımda, Ana dedim, qarşımda bir gözəl səhnə açıldı, Ana dedim, fəqət onu görməz oldum yanımda. (M.Müşfiq) Azərbaycan dili və nitq mədəniyyəti 237 Təkririn növlərindən biri epifora adlanır. Anaforanın əksi- nə olaraq epiforanı misra və cümlələrin sonunda təkrarlanan sözlər yaradır. Məs: Bəlkə, bu yerlərə bir də gəlmədim. Duman salamat qal, dağ salamat qal! (M.Araz) İnversiya – latın sözüdür, mənası “yerdəyişmə” demək- dir. Bədii ifadə vasitəsi olan inversiya əsərdə fikrin təsir gücünü artırmaq üçün sözlərin qrammatik ardıcıllığının sənətkar tərəfindən qəsdən pozulmasına deyilir. Dilimizin qrammatik normasına görə, xəbər cümlənin sonunda gəlməlidir. Lakin sənətkar bədii əsərdə, xüsusən nəzm əsərində söz sırasını məqsədli şəkildə pozaraq inversiya yaradır. Məs: Yaşasın ulduzu sönməz gecələr, Yaşasın daima sevdalı səhər. (S.Vurğun) Elmi üslub Elmi üslub milli elmi təfəkkürün təzahür forması olub, müxtəlif elm sahələrinin dilidir. Bütün elmi-nəzəri, metodik əsərlər - monoqrafiyalar, dərsliklər, dissertasiyalar, elmi məqalə və tezislər, lüğətlər, məruzələr, referatlar və s. bu üslubda yazılır. Elm adamları bu üslub vasitəsilə tədqiq etdikləri sahə haqqında izahatlar verərək nəticələr çıxarır, yeni kəşflərin, tədqiqat sahələrinin əsasını qoyurlar. Bu, elmi üslubun əsas məqsədidir. Elmin bütün sahələrinə xidmət edən bu üslubun əsas xüsusiyyətləri –dəqiqlik, ardıcıllıq, məntiqlilik, yığcamlıq, kon- Samirə Mərdanova 238 kretlik və termin sıxlığıdır. Onu digər üslublardan fərqləndirən xüsusiyyətlər bunlardır: 1) Fikrin elmi izahı. Elmi üslubda yaradıcı təfəkkür, elmi düşüncə ön planda durur. Buna uyğun olaraq burada bütün tədqiqatlar elmi xarakterdə olub, elmi dillə izah olunur. 2) Terminlərdən istifadə olunması. Bütün elm sahələrini əhatə edən bu üslubun əsas xüsusiyyətlərindən biri də termin zənginliyidir. Hər bir elm sahəsinin özünəməxsus terminolo- giyası var ki, yalnız həmin sahədə çalışan mütəxəssislər tərəfin- dən tam və aydın başa düşülür. Buna görə də elmi üslubda yazılmış əsərlər hamı tərəfindən başa düşülmədiyi üçün məhdud auditoriyaya ünvanlanır. Terminlərin çoxu, əsasən, alınma sözlərdən ibarət olub, beynəlmiləl səciyyə daşıyır. Bir sıra dünya dillərində eyni olan bu sözlərin əksəriyyəti latın və yunan mənşəlidir. Məs: fonetika, leksikologiya, sinus, kosinus və s. 3) Sözlərin həqiqi mənada işlənməsi. Elmi üslubda bədii üslubun əsas göstəricilərindən olan obrazlılığa və emosionallığa təsadüf edilmir. Bu üslubda bütün söz və dil materialı öz ilkin, həqiqi mənasında işlənir. 4) Mürəkkəb cümlə və ifadələrin, modal sözlərin işlədilməsi. Bu üslubda əsasən nəqli cümlələrə yer verilir, lakin bu cümlələr sadədən mürəkkəbə doğru inkişaf edir. Burada mürəkkəb ifadə və modallıq bildirən sözlərdən tez-tez istifadə olunur. Məs: “tədqiqat göstərmişdir ki”, “belə bir nəticəyə gələ bilərik ki”, “bu nöqteyi-nəzərdən baxdığımızda” və s. 5) Müxtəlif şərti işarə, sxem, düstur, cədvəl və formullardan istifadə olunması. Hər bir elm sahəsi özünəməxsus şərti işarə, formul və sxemlərdən istifadə edir. Məs: bəzi elm sahələrində hələ də köhnə yunan və latın hərfləri işlənir. Məs; riyaziyyatda alfa, betta, qamma və s. Elmi üslub əqlin qələbəsi deməkdir, dünyanı qoruyan, xalqın, dövlətin mədəni, ictimai-siyasi, hüquqi səviyyəsini göstərən tarix və müasirlikdir. Bu üslubda aparılan bütün tədqiqat və araşdırmalar Vətənin, millətin taleyində xüsusi Azərbaycan dili və nitq mədəniyyəti 239 əhəmiyyət kəsb edir, xalqa başucalığı gətirir, onu qabaqcıl dünya dövlətləri ilə eyni səviyyəyə ucaldır. Publisistik üslub “Publisistika” latınca “publikus” sözündən götürülüb, mənası “ictimai” deməkdir. Publisistik üslub milli ictimai təfək- kürü ifadə edən nitq formasıdır. Müxtəlif mövqe və maraqları əhatə edən bu üslub mətbuatda, radio və televiziyada, internetdə özünü göstərir. Publisistik üslubun yaranması XIX əsrin ikinci yarısında “Əkinçi” qəzeti ilə başlamış və inkişaf etmişdir. Həm şifahi, həm də yazılı formada kütləvi informasiya vasitələri ilə oxucu və dinləyicilərə çatdırılan bu üslub zəngin janr xüsusiyyətlərinə malikdir. Şifahi formada o, radio və televiziyada (müsahibələr, çıxışlar və s.), yazılı formada isə qəzet və jurnallarda (məqalə, oçerk, felyeton, esse və s.) öz əksini tapır. İnternetdə isə bu üslub həm yazılı, həm də şifahi formada özünü göstərir. Publisistik üslubun dili həm ümumxalq dilinə yaxın aydın və anlaşıqlı, həm də dəqiq və ardıcıldır. Publisistik üslubun əsas xüsusiyyətləri – kütləvi anlaşıqlılıq, aydınlıq və təsirlilikdir. Publisistik üsluba başqa üslublar da təsir edir. Bu baxım- dan onun şərti olaraq 3 növü qeyd olunur: bədii-publisistik dil, elmi-publisistik dil, rəsmi-publisistik dil. Bədii-publisistik dil qəzet dilidir. Burada publisistik üslubun xüsusiyyətləri ilə yanaşı, obrazlılığa və bədiiliyə də yer verilir, yəni bəzən bədii təsvir vasitələrindən istifadə olunur. Oçerklər, felyetonlar və bəzi bədii məqalələr bura aiddir. Elmi-publisistik dil dedikdə, isə elmi-kütləvi jurnal və kitabların dili nəzərdə tutulur. Bu zaman əsasən terminlərdən istifadə edilir. Samirə Mərdanova 240 Rəsmi-publisistik dil dedikdə, publisistik məzmun daşıyan rəsmi, yaxud işgüzar sənədlərin dili nəzərdə tutulur. Bu sənədlər qəzet və jurnal vasitəsilə kütlələrə çatdırılır və həmin sənədlərdə həm rəsmi, həm də publisistik üslubun xüsusiyyət- lərinə rast gəlmək mümkündür. Məs; Prezidentin bəyanatı. Ünsiyyət, həmrəylik, geniş xalq kütlələrinin etimadını qazanmaq missiyasını həyata keçirən publisistik üslub geniş mənada inkişafa, tərəqqiyə xidmət edir. Bu üslubun xidmətləri, xalqın, millətin fikir oyanışında göstərdiyi məqsədyönlü fəaliy- yəti inkaredilməzdir. felyeton – nöqsanları, çirkin əməlləri istehza edib pisləyən qəzet və ya jurnal məqaləsidir (Məs: C.Məmmədquluzadənin “Bizim obrazovannılar, “Meymunlar” felyetonu). oçerk – müəllifin gördüyü, şahidi olduğu real hadisə- lərdən, faktlardan, adlardan bəhs olunan kiçik ədəbi əsərdir (Məs: Mir Cəlal, Əvəz Sadıq və Nurəddin Babayevin oçerkləri). Rəsmi-işgüzar üslub Rəsmi-işgüzar üslub rəsmi və işgüzar sənədləri əhatə edir. Bu üslubu bəzən inzibati və ya rəsmi-əməli üslub da adlan- dırırlar. Rəsmi-işgüzar üslub XVI əsrdə (Ş.İ.Xətainin dövründə) yaransa da, inkişaf edə bilməmişdir. Buna səbəb əvvəllər ərəb-fars, sonralar isə rus dilinin dilimizi sıxışdırması olmuşdur. Lakin ölkəmizin müstəqillik əldə etməsi, Azərbaycan dilinin dövlət dili elan olunaraq birmənalı şəkildə hər sahədə işlənməsi bu üslubun inkişafına təkan vermişdir. Dövlətçilik, müstəqillik ənənələri ilə bağlı olan rəsmi-işgüzar üslubun bir sıra xüsusiyyətləri var: 1) Rəsmi-işgüzar üslubda ədəbi dil normaları gözlənil- məlidir. 2) Bu üslubda artıq sözlərə, obrazlı ifadələrə yol verilmir. Azərbaycan dili və nitq mədəniyyəti 241 3) Rəsmi-işgüzar üslubun lüğət tərkibi yığcamdır, burada geniş şərhə, izahata ehtiyac yoxdur. 4) Bu üslubda seçmə, standart formalardan istifadə olunur. 5) Rəsmi-işgüzar üslubda fikrin dəqiq, sistemli, ardıcıl, tam ifadəsinə riayət edilməlidir. Yalnız yazılı formada işlənən rəsmi-işgüzar üslub 2 yerə ayrılır: rəsmi sənədlərin dili, işgüzar sənədlərin dili. Rəsmi sənədlərin əsas xüsusiyyətləri: 1) Bu sənədlər millətin dövlətçilik mədəniyyətini əks etdirdiyi üçün mükəmməl tərtib olunur. 2) Dövlətdaxili və dövlətlərarası münasibətlər bu sənədlərlə tənzimlənir. 3) Bu sənədlər dövlət, hökumət təşkilatları tərəfindən xüsusi mütəxəssislər vasitəsilə tərtib olunaraq rəsmi şəkildə, yəni rəsmi şəxsin imzası və möhürü ilə təsdiq olunur. 4) Rəsmi sənədlər mühüm hüquqi məzmuna malik olur, tarixi əhəmiyyət daşıyır. 5) Həcmcə kiçik və ya böyük olub, bölmələrə və maddələrə ayrılmasına baxmayaraq, dil yığcamlığı ilə seçilir. Rəsmi sənədlərə qanunlar, qərarlar, hökumətin fərman və sərəncamları, nazirlərin əmrləri, məcəllə (cinayət məcəlləsi, torpaq məcəlləsi və s.), kodeks, konvensiya, nota və s. daxildir. Rəsmi sənədlərin bəzilərini nəzərdən keçirək: Qanun – hüquq normalarının sistemli toplusu olub, cəmiyyətdə yaranan ictimai münasibətləri tənzimləyir, insanları hüquq pozuntusundan qoruyur, həmçinin qoyulan qadağalara əməl etməyən şəxslərin cəzalandırılmasını müəyyən edir. Qanun yalnız qanunverici orqan – Milli məclis tərəfindən qəbul olunur. Rəsmi sənədlərin biri və ya birincisi hər bir dövlətin əsas qanunu sayılan Konstitusiyadır. Fərman – ali hakimiyyət orqanlarının qanun qüvvəsində olan qərarına deyilir. Keçmişdə, köhnə quruluşda hökmdarın yazılı əmri fərman hesab olunurdu. Hazırda fərman rəsmi Samirə Mərdanova 242 sənədlərin ən ciddi növü hesab olunur və əsasən dövlət başçısı, bəzən də Milli Məclisin sədri tərəfindən imzalanır və imzalandığı andan qüvvəyə minir. Məs; 2001-ci il iyunun 18-də H.Əliyev tərəfindən verilmiş “Dövlət dilinin tətbiqi işinin təkmilləşdirilməsi haqqında” fərman. Sərəncam – fars sözü olub, mənası “əmr”, “göstəriş” deməkdir. Bu sənəd ölkə başçısı, baş nazir, Milli Məclisin sədri, nazirlər və digər vəzifəli şəxslər tərəfindən verilir. Məs; 2004-cü il yanvarın 12-də İ.Əliyev tərəfindən verilmiş “Azərbaycan dilində latın qrafikası ilə kütləvi nəşrlərin həyata keçirilməsi haqqında” sərəncam. Bu iki sənəd (fərman və sərəncam) ilk baxışdan bir-birinə bənzəyir, belə ki, onların hər ikisi normativ hüquqi aktlar sisteminə daxildir. Lakin sərəncama nisbətən fərmanın statusu daha yüksəkdir və əsasən ölkə prezidenti tərəfindən verilir və ümumi xarakter daşıyır. Sərəncam isə təkcə prezident tərəfindən deyil, digər səlahiyyətli şəxslər tərəfindən də verilə bilər və nisbətən fərdi, xüsusi səciyyə daşıyır. Həmçinin fərman birbaşa təyinatdır, sərəncamın yerinə yetirilməsi isə müəyyən icraedici orqanlara tapşırılır. Konvensiya – xüsusi bir məsələyə dair beynəlxalq saziş, müqavilədir. Məs: Dəmiryol konvensiyası. Kodeks – əxlaq, əqidə, davranış normaları toplusudur. Məs: hakimlərin etik davranış kodeksi. Nota – bir hökumətin başqa bir hökumətə rəsmi yazılı müraciətini (etibarını) özündə əks etdirən rəsmi sənəddir. İşgüzar sənədlərin əsas xüsusiyyətləri: 1) İşgüzar sənədlər xüsusi dövlət əhəmiyyəti daşımır, konkret bir məsələ ilə əlaqədar tərtib olunur. 2) Bu sənədlər rəsmi sənədlərə nisbətən kiçik olur. 3) İşgüzar sənədləri hər bir vətəndaşın özü hazırlaya bilər. 4) İşgüzar sənədlərdə artıq sözlərin, imla səhvlərinin, cümlə qüsurlarının olmaması üçün hazır formalardan, şablon- lardan istifadə olunur. Azərbaycan dili və nitq mədəniyyəti 243 İşgüzar sənədlərə - ərizə, tərcümeyi-hal, xasiyyətnamə, protokol, arayış, izahat, etibarnamə, akt, bildiriş (elan), reklam, afişa, annotasiya və s. daxildir. Qeyd: Akt və protokol həm rəsmi, həm də işgüzar sənəd kimi istifadə oluna bilər. İşgüzar sənədlərin bəzilərinə baxaq: Ərizə – ərəbcə “ərz” sözündən olub, “bir şey bildirmə”, “şikayət etmə”, “xahiş” mənalarında işlənir. Ərizə 2 məzmunda yazılır: 1) şikayət xarakterli ərizə; 2) xahiş məqsədilə yazılan ərizə. Ərizələr müxtəlif məzmunlu olsa da, formaca eynidir. Ərizəyə verilən tələblər: 1) Ərizənin başlığı, yəni kimə və kimdən yazılması dəqiq olmalıdır. 2) Ərizənin məzmunu yığcam, faktlar isə konkret olmalıdır. 3) Ərizəçi öz xətti ilə yazmalıdır. 4) Ərizənin sonunda il, ay, gün və ərizəçinin imzası qoyulmalıdır. Tərcümeyi-hal – ərəbcə “tərci” (geri çevirmə, təkrar etmə) və “hal” (surət, vəziyyət) sözlərinin birləşməsindən düzəl- mişdir. Tərcümeyi-hal şəxsin öz əli ilə həyatını ətraflı təsvir etməsi, özü haqqında tam məlumat verməsidir. Tərcümeyi-hala verilən tələblər: 1) Tərcümeyi-hal sözü başlıq kimi vərəqin yuxarı hissəsində ortada yazılır. 2) Tərcümeyi-halda şəxs adını, atasının adını, soyadını, doğum gününü, ayını, ilini və yerini şəxsiyyət vəsiqəsində olduğu kimi dəqiq göstərir. 3) Məktəbdə oxuduğu dövrü və bu zaman apardığı ictimai işləri və qazandığı nailiyyətləri sadalayır. 4) Ailə üzvləri haqqında qısa məlumat verir. 5) Tərcümeyi-hal şəxsin öz xətti ilə yazılır. Sonda şəxsi imza qoyulur və altında yazılma tarixi göstərilir. Samirə Mərdanova 244 Rəsmi-işgüzar sənədlərə aid edilsə də, tərcümeyi-halda bəzən rəsmilikdən kənara çıxılır. Məsələn, hər hansı bir dövlət xadimi, alim, yaxud şair tərcümeyi-halını yazarkən obrazlılığa, təsvirçiliyə, tarixi-mədəni əhatəliliyə yol verir, geniş nəsil şəcərəsini əks etdirir. Bu cəhətdən baxdıqda, tərcümeyi-halın elmi və ya publisistik növünün formalaşdığını qeyd etmək olar. Xasiyyətnamə – ərəb mənşəli “xasiyyət” və fars mənşəli “namə” (məktub, kağız) sözlərinin birləşməsindən əmələ gəlmiş, “bir şəxsə məxsus hal, xasiyyət” mənasındadır. Bu sənəddə bir adamın xüsusiyyətləri, ictimai və əmək fəaliyyəti, kollektivdəki yeri haqqında ətraflı məlumat verilir. Başqa məktəbə oxumağa köçürüləndə, orta məktəbi bitirib ali məktəbə təhsil almağa gedəndə, sonralar müəyyən vəzifəyə seçildikdə ona oxuduğu yerdən və ya iş yerindən mütləq xasiyyətnamə tələb olunur. Xasiyyətnaməyə verilən tələblər: 1) Vərəqin əvvəlində ortada böyük hərflə xasiyyətnamə sözü yazılır. 2) Xasiyyətnamədə şəxsin həyatı, milliyəti, ailə vəziyyəti, əmək fəaliyyəti, öz işinə münasibəti haqqında obyektiv şəkildə ardıcıl olaraq məlumat verilir. 3) Dövlət əhəmiyyətli xasiyyətnamələr müzakirə olunur və yoxlanılır. 4) Xasiyyətnamənin həcmi 1-2 səhifədən artıq olmur. 5) Xasiyyətnamədə onun kimə, kimdən və haraya təqdim olunması göstərilir. 6) Xasiyyətnaməni rəsmi sənəd kimi müəssisə rəhbəri verir, onu ən azı iki məsul şəxs (əsasən həmkarlar təşkilatının sədri, şöbə müdiri) imzalayır, müəssisənin möhürü ilə təsdiqlənir və verilmə tarixi qeyd olunur. Ərizə və tərcümeyi-haldan fərqli olaraq, xasiyyətnamə şəxsə başqası tərəfindən verilir. Azərbaycan dili və nitq mədəniyyəti 245 Epistolyar üslub Epistolyar üslub dedikdə, məktubların yazılması, onların dili nəzərdə tutulur. Bu üslubu ünsiyyət şəraiti tələb edir. Məktub onun müəllifinin nəqlidir, öz fikrini monoloji şəkildə bildirməsidir, lakin məktubda “mən” və “sən”, “biz” və “siz” müraciətləri bəzən elə qaynayıb-qarışır ki, onun məzmu- nunda dialoq və monoloq ünsürləri bir-biri ilə kompozisiya təşkil edir. Məktubların müxtəlif növləri var: ailə-məişət məktubları, rəsmi məktublar, dostluq məktubları, sevgi məktubları. Məktublar quruluşuna görə 3 hissədən ibarət olur: giriş, əsas hissə, nəticə (sonluq). Giriş müraciət şəklində olur. Əsas hissədə birinci şəxs hadisə haqqında məlumat verir, mühakimə yürüdür, öz hisslərini ifadə edir. Sonluqda yekun vurulur, xudahafizləşmə əks olunur. Yazının məkanı, tarixi göstərilir. Xitablar epistolyar üslubun başlanğıc və sonluğunu formalaşdıran vasitələr kimi çıxış edir. Məktubların kimdən-kimə yazılması da mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Belə ki, söhbət ciddi məsələdən gedəndə və vətəndaşlıq mahiyyəti kəsb etdikdə, ədəbi dil normasına yaxınlaşma, ailə-məişət xüsusiyyəti daşıdıqda isə, normalardan uzaqlaşma diqqəti cəlb edir. Məsələn, böyük siyasi xadim, yazıçı və həkim olan N.Nərimanovun oğluna yazdığı məktubdan bir parçaya diqqət yetirək: Mənim əziz Nəcəfim! Hakimiyyət dalınca qaçma, çünki o, adamı korlayır. Əgər sən adamı tanımaq, onun bütün daxili aləmini bilmək istəyirsənsə, həmin adamı bir müddət vəzifə başına qoy. Həmin adam bütün bacarığını və nöqsanlarını büruzə verəcəkdir... Epistolyar üslubun dilinin sadəliyi, anlaşıqlı olması, fikrin aydın ifadə olunması, yaxud mürəkkəb və qəliz olması müəllifin savad dərəcəsi və dünyagörüşünün genişliyi və ya məhdudluğu ilə əlaqədardır. Samirə Mərdanova 246 Son dövrlərdə epistolyar üslub daha çox texniki vasitələrlə həyata keçirilir. Mobil rabitənin geniş yayıldığı bir dövrdə telefonlar vasitəsilə yazışmalardan (SMS) daha çox istifadə olunur, lakin rəsmi dairələrdə, dövlət təşkilatlarında və beynəl- xalq yazışmalarda rəsmi məktublardan lazımı qaydada istifadə olunur. Məişət üslubu Məişət üslubu insanların gündəlik həyatı, məişəti, ailə qayğıları ilə bağlıdır. Bu üslub fonetik, leksik, qrammatik normaları, nitq etiketləri ilə zəngin olan ədəbi hadisədir. İnsanlar bu üslub vasitəsilə bir-biri ilə hal-əhval tutur, salamlaşır, evdə, telefonda, küçədə öz gündəlik işlərindən danışırlar. Məişət üslubunun əsas əlaməti nitqin sərbəstliyidir. Lakin sərbəstlik o demək deyildir ki, normalardan, çərçivədən tamamilə çıxasan, bu nitqi dialekt danışığı ilə qarışdırasan. Dialekt danışığı bu üslubun əsas keyfiyyəti deyil, əlamətlərindən biridir. Cəmiyyətin mədəni səviyyəsinin göstəricisi olan bu üslub, hər şeydən əvvəl, mədəni və səliqəli üslubdur. Məişət üslubunun canı dialoji nitqdir. Bu üslubun sərbəstliyi və yığcamlığı dialoji nitqdə daha qabarıq şəkildə özünü göstərir. Dialoji nitqdə üz-üzə ünsiyyət, birbaşa əlaqə əsas olduğundan jestlər, mimika və intonasiya da mühüm rol oynayır, eyni zamanda yarımçıq cümlələrdən, ara söz, xitab və sual əvəzliklərindən istifadə olunur. Məişət üslubu ədəbi dilin ən geniş yayılmış üslubudur və bir təbəqənin yox, bütün təbəqələrin üslubudur. Bir adam yazısında elmi, o birisi publisist, üçüncüsü rəsmi üslubu təmsil edə bilər. Ancaq hər hansı bir sənət sahibi - müəllim, həkim, jurnalist, siyasətçi, psixoloq, artist öz gündəlik danışığında məişət üslubundan istifadə edir. Bu üslub kütləvi üslub olub, digər üslubların mərkəzində dayanır. Azərbaycan dili və nitq mədəniyyəti 247 Bədii ədəbiyyatda da məişət üslubunun təsiri açıq-aşkar özünü göstərir. Bir çox şair və yazıçılar öz əsərlərində məişət üslubundan – canlı danışıq dilindən uğurla bəhrələnmişlər: “Xan üzünü tutdu qonağa: - Novruzəli, poçtxananı tanıyırsan? Novruzəli cavab verdi: - Ay xan, mən kətdi adamam, mən nə bilirəm poçtxana nədi? - Çox əcəb, nəçərnik divanxanasını ki, tanıyırsan? - Bəli xan, başına dönüm, tanıyıram, niyə tanımıram. Keçən həftə mən elə gəlmişdim nəçərniyin yanına şikayətə. Xan, and olsun sənin başına, bizi katda çox incidir. Əslinə baxsan bizim bu katdamız özgə tayfadandı; odu ki, bizi görməyə gözü yoxdu. Keçən həftə mənim iki buzovum itmişdi. Getdim... “ (C.Məmmədquluzadə) Samirə Mərdanova 248 SƏKKİZİNCİ MÜHAZİRƏ TERMINOLOGİYA Azərbaycanda terminologiyanın tarixi haqqında Dilimizin lüğət tərkibinin bir hissəsini təşkil edən termin- lər terminoloji leksikanı yaradır. Orta əsrlərə nəzər salsaq görərik ki, həmin dövrdə bütün türk dillərində olduğu kimi Azərbaycan dilində də ərəb və fars mənşəli terminlərdən istifadə olunmuş və yalnız XIX əsrdən başlayaraq milli terminologiya formalaşmağa başlamışdır. Ümumiyyətlə, hər bir dilin termino- logiyasının formalaşması həmin dilin elmi üslubunun təşəkkül tarixi ilə bağlıdır. Azərbaycan dilinin elmi üslubu isə təxminən XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində təşəkkül tapmağa başla- mış, məhz bu dövrdə ana dilində bir çox elmi əsərlər və dərslik- lər çap olunmuşdur. Lakin bu zaman dövrün tələblərinə uyğun elmi dil olmadığından bir çox elm sahələrində yenə də ərəb və fars terminlərindən istifadə olunmuşdur. Məsələn: Dilçiliyə aid: zəmir (əvəzlik), ismi-tədad (say), ismi-xas (xüsusi isim), sövtiyyat (fonetika), sərf (morfologiya), nəhv (sintaksis), sərf-nəhv (qrammatika), izafət (yiyəlik hal); Coğrafiyaya aid: nəqşə (atlas), bəhirə (göl), bəhr (dəniz), nəhr (çay), cəzirə (ada), qiblənüma (kompas), mizanül- hava (barometr), kürreyi-mücəssimə (qlobus), xətti-istiva (ek- vator), cəbəl (dağ), qəmər (ay), şəms (günəş); Riyaziyyata aid: zaviyə (bucaq), müsəlləs (üçbucaq); Tarixə aid: cumhuriyyət (respublika) və s. Göründüyü kimi, bu terminlər başqa dillərə mənsub olduğundan xüsusi izahlar tələb edir, anlaşılmazlıq yaradırdı. Bu anlaşılmazlıqları aradan qaldırmaq, Azərbaycan dilində elmi dili formalaşdırmaq məqsədilə XX əsrin əvvəllərində görkəmli dövlət xadimi N.Nərimanovun təşəbbüsü ilə Terminologiya Komissiyası yaradıldı. Komissiyanın müxtəlif elm sahələrinə aid Azərbaycan dili və nitq mədəniyyəti 249 hazırladığı terminoloji lüğətlər həmin dövr üçün böyük əhəmiy- yət daşısa da, nöqsansız deyildi. Komissiyanın üzvləri dilimizdə olan hər cür alınma terminlərə qarşı çıxaraq, əvəzində guya milli sözlərə əsaslanan, anlaşılmayan, qondarma terminlər yara- dırdılar. Məsələn: həndəsə - biçimbil, coğrafiya – yerbilik, aksioma- özübəlli, nöqtə - bənək, rəqəm – sayaç, pərgar – fırlaq, plyus – topaq, düstur – çeşni, əhali – yaşaq, dövlət – toplantay, miqyas – özölçüm, metal – yayxan və s. Bu da keçən əsrin 20-ci illərində Azərbaycan dilində termin yaradıcılığında purizm deyilən bir cərəyanın yaranma- sına şərait yaratdı. Sonralar elm inkişaf etdikcə terminoloji sistemdə bir sıra dəyişikliklər baş verdi, köhnəlmiş terminlər getdikcə yeniləri ilə əvəz olundu. XX əsrin ortalarına doğru Azərbaycan dilinin elmi üslubu artıq humanitar (tarix, dilçilik, ədəbiyyat, fəlsəfə və s.), texniki (fizika, riyaziyyat, kimya və s.) və təbiət elmləri üzrə (biologiya, coğrafiya, tibb və s.) kifayət qədər diferensial bir səviyyədə təzahür etdi. Hazırda ölkəmizdə uğurlu islahatların aparılması, elm sahələrinin, elmi biliklərin inkişafı və inteqrasiyası, xarici döv- lətlərlə ictimai-siyasi əlaqələrin güclənməsi elm sahələrində terminoloji bazanın inkişafına təsir göstərmişdir. Belə ki, 23 may 2012-ci il tarixdə ölkə prezidenti İlham Əliyev tərəfindən imzalanan “Azərbaycan dilinin qloballaşma şəraitində zamanın tələblərinə uyğun istifadəsinə və ölkədə dilçiliyin inkişafına dair Dövlət Proqramı haqqında” sərəncama əsasən Azərbaycan dilində termin yaradıcılığı sahəsində işlərin tənzimlənməsi və koordinasiya edilməsi üçün Nazirlər Kabineti yanında Terminologiya Komissiyası yaradılmışdır. purizm – (lat. purus – təmiz) – dili xarici sözlərdən təmizləmə cəhdi, ümumiyyətlə, dili yeni sözlərdən təmizləmə cəhdində ifrata varma. Samirə Mərdanova 250 Terminlər haqqında ümumi məlumat Dilin lüğət tərkibində olan sözlərin hamısı heç də eyni xarakterə malik deyildir. Bu cəhətdən dilimizdə olan sözləri 3 qrupa ayırmaq olar: 1. Adi sözlər: Bunlar kainat və məişətə aid əşya adını, yaxud insanın və ya digər canlının hər hansı əlamət, keyfiyyət və hal-hərəkətini bildirən sözlərdir. Məsələn: gözəl, yaxşı, danışmaq, gülmək və s. 2. Yalnız termin kimi işlənən sözlər: fonetika, orfoepiya, sintaksis, sinus, kosinus və s. 3. Həm termin, həm də adi söz kimi işlənən sözlər: sifət, say, xəbər, səs, söz, dil, güc, qüvvə, turşu, duz, dalğa, enerji, şüa, əyri və s. Elm, texnika, siyasət və mədəniyyətə aid xüsusiləşmiş mənalı söz və ifadələrə terminlər deyilir. Terminlər daha çox elmi üslubda işlənir və bu üslubu onlarsız təsəvvür etmək olmaz. Terminləri üç qrupa ayırırlar: 1. Ixtisas terminləri 2. Ümumişlək terminlər 3. Beynəlmiləl terminlər Bildiyimiz kimi, elmin müxtəlif sahələri var və hər bir elmin, ixtisasın özünəməxsus terminologiyası var. Məsələn: Dilçiliyə aid terminlər: sifət, əvəzlik, fonetika, morfologiya, morfem, substantivləşmə, bağlayıcı, üslub və s. Ədəbiyyata aid terminlər: dastan, nağıl, faciə, xara- kter, komediya, bayatı, roman, süjet, vəzn, qafiyə, metonimiya, təşbeh, fabula və s. Riyaziyyata aid terminlər: kəsr, faiz, qalıq, bucaq, kub, kvadrat, katet, paralel, perpendikulyar, diaqonal və s. Kimyaya aid terminlər: karbon, hidrogen, oksigen, reaksiya, turşu, duz, neft, benzin, kauçuk, sintetika və s. Tarixə aid terminlər: inqilab, xalq, millət, feodalizm, arxeologiya, xronologiya, quldarlıq, inqilab, xanlıq və s. Azərbaycan dili və nitq mədəniyyəti 251 Terminlərin bir qismi işlənmə dairəsinə görə orta bilik səviyyəsinə malik adamlara tanış olur ki, bunlara ümumişlək terminlər deyilir, məs; dilçilikdə – səs, hərf, sait, samit, riyaziyyatda - tənlik, misal, vurma, bölmə və s. kimi terminlər ümumişlək terminlər olub, hamı tərəfindən başa düşülür. Terminlərin digər qismi isə ancaq həmin sahənin mütəxəssislərinə aydın olur ki, bunlara xüsusi terminlər deyilir, məs; dilçilikdə – atributivləşmə, konversiya, riyaziyyatda – diferensial, inteqral kimi terminlər xüsusi terminlər olub, yalnız həmin sahənin mütəxəssislərinə aydın olur. Terminlərin bir qismi dünya dillərinin çoxunda işlədilir ki, onlara beynəlmiləl terminlər deyilir. Məs: dilçilikdə- lek- sikologiya, sintaksis, omonim, sinonim, antonim, riyaziyyatda - limit, teorem, sinus, kosinus, tangens və s. beynəlmiləl terminlər hesab olunur. Bəzi terminlər bir sıra elm sahələrində işlənir. Məsələn, kök sözü termin kimi müxtəlif elm sahələrində - dilçilikdə (sözün kökü, kök morfem, kökündən dəyişmək), riyaziyyatda (kvadrat kök, kök almaq), biologiyada (ağacın kökü, kök - tərəvəz), tibdə (dişin kökü, saçın kökü, dırnağın kökü, kök insan), musiqidə (musiqi aləti haqqında kökdən düşmək, kökləmək) və s. işlənir. Yaxud assimilyasiya - həm siyasətdə (zorakı assimilyasiya), həm dilçilikdə (irəli, geri assimilyasiya), morfologiya - biologiya (bitki morfologiyası) və dilçilikdə (dilçiliyin bir şöbəsi) işlənir. Azərbaycan dilində termin yaradıcılığının mənbə və üsulları Termin yaradıcılığında, əsasən, 2 mənbədən istifadə olunur: 1. Milli terminologiya 2. Alınma terminologiya Samirə Mərdanova 252 Milli ictimai təfəkkürün digər sahələri ilə (bədii, publisistik və s.) müqayisədə elmi-intellektual təfəkkür dilin öz daxili imkanları ilə kifayətlənməyib, onun hüdudlarından kənara çıxaraq daha çox ümumbəşəri, beynəlmiləl xarakter daşıyır. Buna görə də dilimizdə olan terminlərin çoxu alınma sözlərdən ibarətdir. Lakin dilimizdə milli mənşəli terminlər də var ki, bunlar əsasən humanitar elm sahələrinə aiddir. Elə anlayışlar var ki, onlar həm alınma, həm də milli terminlərlə ifadə olunaraq dil paralelləri yaradır. Dil paralelləri özünü iki formada göstərir: 1. Həm alınma, həm də milli terminlərlə ifadə olunur: proteza – səs artımı assimilyasiya – səs uyuşması dissimilyasiya – səs fərqləşməsi mübaliğə - şişirtmə təşbeh – bənzətmə və s. 2. Yalnız alınma terminlərlə (ərəb-fars və Avropa mənşəli) ifadə olunur: məsafə-interval mücərrəd- abstrakt məlumat- informasiya istilah- termin rəmz- simvol düstur- formul ərazi-region kinayə- ironiya istiarə- metafor fəal-aktiv inkişaf- dinamika ənənə-tendensiya Bu terminlərin çoxu mətbuatda paralel işlənməkdədir. XX əsrin 20-ci illərindən başlayaraq rus mənşəli terminlər dilimizə keçsə də, hazırda termin alma mənbələri içərisində rus dilinin mövqeyi xeyli zəifləmişdir. XX əsrin 90-cı illərindən isə əsasən, Avropa mənşəli, xüsusilə ingilis dilindən alınma terminlər dilimizin lüğət tərkibini zənginləşdirmişdir. Azərbaycan dilində terminlər, əsasən, 3 üsulla yaranır: Azərbaycan dili və nitq mədəniyyəti 253 1. Morfoloji üsul. Terminlərin çoxu ümumxalq sözlərinə leksik şəkilçilərin artırılması yolu ilə əmələ gəlir. Məs: riyaziyyatda - vurma, bölmə; dilçilikdə - əvəzlik, bağlayıcı, yanaşma, uyuşma, dodaqlanan, dodaqlanmayan (saitlər), adlıq, yiyəlik, yönlük, təsirlik, çıxışlıq (hallar) və s. kimi sözlər buna misal ola bilər. 2. Sintaktik üsul. Terminlərin bir qismi iki və daha artıq leksik vahidin birləşərək birləşməsi yolu ilə əmələ gəlir. Məs: sözdüzəldici, sözdəyişdirici (şəkilçilər), dilarxası, dilönü (saitlər), təktərkibli, cüttərkibli (cümlələr) və s. 3. Kalka (hərfi tərcümə) üsulu. Kalka – yad dildən alınmış ifadənin qəlibi, struktur eyniliyi ilə yaranır. Məs: суффикс-şəkilçi, гласный-sait, стиль-üslub, вид-növ, культу- ра речи-nitq mədəniyyəti və s. Termin yaradıcılığında 3 əsas prinsipə əməl etmək lazımdır: 1.Təkmənalılıq. Terminlər elmi anlayışları ifadə etdik- lərinə görə təkmənalı olmalıdır. Bu, termin üçün ən başlıca əlamət sayılır. Əgər termin çoxmənalı olarsa, anlaşılmazlıq, dolaşıqlıq yaranar. 2. Azkomponentlik. Termin tərtibində bu və ya digər anlayış bir sözlə əks olunarsa, onu mənimsəmək, yadda saxlamaq, ondan istifadə etmək daha asan olar. Məs: dilçilikdə bir sözdən (cümlə, zərf, üslub, qrammatika), eyni zamanda bir neçə sözdən ibarət (ahəng qanunu, ismin halları, dilin lüğət tərkibi, mübtəda budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümlələr və s.) terminlər var. 3. Sinonimsizlik. Dildə hər bir anlayış ancaq bir terminlə ifadə olunmalıdır. Bir anlayışa aid bir neçə terminin olması (terminoloji dubletlər) elmi anlayışların mənimsənilməsini müəyyən dərəcədə çətinləşdirir. Məsələn: mənbəşünaslıq – etimologiya mənaşünaslıq – semasiologiya lüğətçilik – leksikoqrafiya Samirə Mərdanova 254 Bu terminlərdən yalnız birini müəyyənləşdirib istifadə etmək daha məqsədəuyğun olar. Son dövrlərdə dilimizə daxil olan terminlər Son dövrlərdə dilin lüğət tərkibinin zənginləşməsində əsas baza terminologiya sahəsidir. Alimlərin hesablamalarına görə, müasir dünya dillərində meydana gələn yeni sözlərin 90 %-ni terminlər təşkil edir ki, bu, hər şeydən əvvəl, ayrı-ayrı sahələrdəki yeniləşmənin dildəki təzahürü ilə bağlıdır. Qloballaşma şəraitində elmin müxtəlif istiqamətlərdə inkişafı, elm sahələrinin inteqrasiyası, xarici dövlətlərlə ictimai-siyasi əlaqələrin güclənməsi nəticəsində terminoloji baza inkişaf etmiş, dilimizə müxtəlif sahələrə aid bir sıra terminlər daxil olmuşdur. Onlardan bəziləri ilə tanış olaq: İpoteka – (yunanca “girov” deməkdir) - kredit almaq məqsədilə daşınmaz əmlakın, əsasən, torpaq və tikililərin girov qoyulması. İpoteka girovun elə formasıdır ki, girov qoyulan əmlak kreditora keçmir, borc alanda qalır. Devalvasiya – (latınca “de”- enmə, “valeo”- dəyəri de- məkdir) - milli valyutanın qızıla, gümüşə, xarici valyutaya görə məzənnəsinin aşağı düşməsi deməkdir.Devalvasiya zamanı ixrac olunan mallar ucuzlaşır, idxal olunan mallar isə bahalaşır. Depozit – (latınca “depositum”- “saxlanmağa verilmiş əşya” mənası daşıyır) - kredit təşkilatına saxlanmağa verilmiş qiymətli kağızlar və pul vəsaitləri deməkdir. Kurikulum – (latın sözü olub, mənası “kurs”, “yol” deməkdir) - təlim prosesi ilə bağlı bütün fəaliyyətlərin səmərəli təşkilinə, məqsədyönlü və ardıcıl həyata keçirilməsinə imkan yaradan təhsil proqramıdır. Kollokvium – (latın sözü olub, mənası “danışıq”, “söh- bət” deməkdir) – tələbələrin bilik səviyyəsini yoxlamaq üsul- larından biri və ya məruzələrin müzakirə edildiyi məclisdir. Azərbaycan dili və nitq mədəniyyəti 255 Bakalavriat – (lat.) – ali məktəblərdə təhsilin dördillik ilk mərhələsidir. İnnovasiya – (latın dilində “innovato” sözündən olub, “yenilənmə”, “yaxşılaşma” deməkdir) - yüksək səmərəliliyə malik yeniliyin tətbiqi, insanın intellektual fəaliyyətinin, kəşfinin, ixtirasının son nəticəsidir. Qloballaşma – (fr. “qlobal” – ümumi, lat. “qlobus” – kürə) - yer kürəsində bütün ictimai fəaliyyətin beynəlmiləl- ləşməsi, milli iqtisadiyyatların vahid ümumdünya sisteminə qovuşmasıdır. Monitorinq – (ing. ”nəzarət”, “nəzarət etmək”) - müəy- yən proseslərin dinamikasını, qaydalara (standartlara) uyğun- luğunu öyrənmək və qeydə almaq məqsədi ilə həyata keçirilən davamlı, sistemli müşahidələrdir. Infrastruktur – (lat.” infra” - aşağı, alt və “structura” -tikinti, məkan) -sistemin fəaliyyəti üçün bir-biri ilə bağlı olan struktur və obyektlərin məcmusudur. Məsələn, təhsildə - tədrisi təşkil edən idarə və təşkilatlar; hərbidə - hərbi qüvvələr və onların fəaliyyətini təşkil edən idarə və təşkilatların birgə sistemi. Multikulturalizm – (hərfi mənası “çoxmədəniyyətlilik”) - bir ölkədə birdən çox mədəniyyətin olması və ya xalqın mədəni irsinin formalaşmasında birdən çox mədəniyyətin rol oynamasıdır. Tolerantlıq – (mənası “dözümlülük”) - digər inanc və əqidələrə dözümlü yanaşma, irqçiliyə, terrora, dini ayrıseçkiliyə qarşı olmaq deməkdir. Məs: dini tolerantlıq. Inteqrasiya (lat.) – əlahiddə hissələrin tamda birləşməsi haqqında sistemlər nəzəriyyəsi anlayışı və bu nəzəriyyənin obyekti olan təbii və ya ictimai proseslərdir. Diferensiasiya (lat.) – bir şeyin ayrı-ayrı müxtəlif ünsürlərə ayrılması, parçalanması, təbəqələşməsidir. 2013-cü il 9 aprel tarixində ölkə prezidenti tərəfindən imzalanmış “Dövlət Proqramı”nda dilin terminoloji lüğət Samirə Mərdanova 256 tərkibinin inkişaf etdirilməsi nəzərdə tutulan əsas məsələlərdən biri kimi qeyd olunmuşdur. Bu məqsədlə dilimizə müxtəlif sahələrə aid (diplomatiya, iqtisadiyyat, informatika, geologiya, dilçilik və s.) yeni daxil olan terminlər toplanır, sistemləşdirilir və terminoloji lüğətlər çap olunur. İxtisasa uyğun mətnlər üzərində iş Nitq mədəniyyətinin formalaşmasında müxtəlif elm sahələrinə aid mətnlər üzərində işləmək böyük əhəmiyyət kəsb edir. Mətndə elmi fikirlər terminlər vasitəsilə ifadə olunur ki, bu onların başa düşülməsini çətinləşdirir. Bunun üçün terminoloji lüğətlərə, mütəxəssis rəyinə ehtiyac duyulur. İxtisaslar üzrə nitq mədəniyyətinə yiyələnmək üçün müx- təlif elm sahələrinə aid mətnlər üzərində işləmək tələb olunur. Bu məqsədlə əvvəlcə seçilmiş mətn oxunur və onun hansı elm sahəsinə aid olduğu müəyyən edilir. Daha sonra mətndə terminlər, onların mənası, cümlələrin quruluşca növləri, modal- lıq məzmunu ifadə edən söz və ifadələr təhlil edilir, mətnin ümumi məzmunu dərk olunur. Nümunə üçün müxtəlif elm sahələrinə aid mətnlərə baxaq: a) humanitar elm sahəsinə aid mətn: Ərəb xilafəti Sasani dövlətinin vergi sistemini qismən dəyişiklik etməklə qüvvədə saxladı. İlk xəlifələr dövründə vergilər xeyli yüngül idi. Əsas vergi xərac –torpaq vergisi idi. Xristianlardan və yəhudilərdən cizyə - can vergisi alınırdı. Xəlifə Əli vergi sahəsində ədalətli islahat keçirdi: əkilməyən torpaqdan xərac alınmasını dayandırdı. Əməvilər sülaləsinin dövründə vergilər artırıldı. 725-ci ildə əhali və əmlakı siyahıya alındı, meyvə bağları, sənətkar emalatxanaları üzərinə əlavə vergilər qoyuldu. Ərəb ağalığı dövründə müsəlman əhali, həmçinin yeni əldə edilmiş daşınan əmlaka və hərbi qənimətə görə xüms, Azərbaycan dili və nitq mədəniyyəti 257 ehtiyac içində olan müsəlmanların xeyrinə zəkat adlı vergi və rüsumlar ödəməli idi. VII əsrin ortalarında Abbasilər sülaləsi hakimiyyətə gəldikdən sonra vergilərin miqdarı yenidən artırıldı, həm də Sasani dövründə olduğu kimi, xərac məhsula görə deyil, torpaq sahəsinə görə toplanmağa başlandı. Vergiləri ödəyə bilməyənlərin övladları qula çevrilirdi. Göründüyü kimi, mətn tarix elminə aiddir. Mətndə xilafət, Sasani dövləti, vergi, xəlifə, xərac, torpaq vergisi, cizyə, can vergisi, islahat, Əməvilər sülaləsi, dövr, əhali, əmlak, hərbi qənimət, zəkat, rüsum, Abbasilər sülaləsi, hakimiyyət, qul kimi terminlər işlənmişdir. Mətndə işlənən terminlərin əksəriyyəti ümumişləkdir. Xüsusi terminlərin isə izahatı göstərilmişdir. Buna görə də mətnin dili, əsasən, başa düşüləndir. Mətndə ərəb xilafəti dövründə əhali üzərinə qoyulan vergi və mükəlləfiy- yətlərdən bəhs olunur. b) təbiət elmlərinə aid mətn: Yüksək təzyiq sahəsindən alçaq təzyiq sahəsinə doğru havanın üfüqi şəkildə yerdəyişməsi külək adlanır. Küləklər gü- cünə, sürətinə, istiqamətinə və rejiminə görə xarakterizə olunur. Küləyin gücü və istiqaməti flüger, sürəti isə anemometrlə təyin edilir. Küləyin gücü və sürəti 12 ballıq Bofort şkalası ilə müəyyən olunur. Külək əsdiyi səmtin istiqamətinə görə adlandırılır. Külək şimaldan əsirsə, şimal küləyi adlanır. Hər hansı bir məntəqədə əsən küləklərin istiqamətini göstərmək üçün “Külək gülü” qrafiki qurulur. Rejiminə görə küləklər sutkalıq, mövsümi və daimi küləklərə bölünürlər: Sutkalıq küləklər sutka ərzində istiqamətini iki dəfə dəyişən küləklərdir. Briz və dağ-dərə küləkləri belə küləklərdən- dir. Mussonlar ildə iki dəfə istiqamətini dəyişən küləklərdir. Musson küləklərinin tropik mussonlar, tropikdənkənar musson- lar, yay və qış mussonları kimi növləri vardır. Samirə Mərdanova 258 Daimi küləklər yüksək təzyiq qurşaqlarından alçaq təzyiq qurşaqlarına doğru əsən küləklər olub, passat, qərb və qütb küləklərinə bölünürlər. Yer səthində temperatur və təzyiqin qeyri-bərabər paylan- ması, eyni zamanda nəhəng atmosfer burulğanlarının – fırlanan küləklərin əmələ gəlməsinə səbəb olur. Siklon və antisiklonlar belə küləklərdəndir. Mətndə coğrafiya elminə dair yüksək təzyiq, alçaq təz- yiq, hava, külək, flüger, anemometr, Bofort şkalası, şimal, şimal küləyi, “Külək gülü” qrafiki, sutkalıq küləklər, mövsümi küləklər, daimi küləklər, briz küləyi, dağ-dərə küləyi, mussonlar, tropik mussonlar, tropikdənkənar mussonlar, yay mussonları, qış mussonları, yüksək təzyiq qurşağı, alçaq təzyiq qurşağı, passat küləyi, qərb küləyi, qütb küləyi, yer səthi, temperatur, atmosfer burulğanları, fırlanan küləklər, siklon və antisiklon kimi terminlər işlənmişdir. Termin sıxlığı mətnin dilini çətinləşdirir. Mətndə fonetik, leksik, qrammatik səhvlər yoxdur. Mətn coğrafiyanın əsas sahələrindən biri olan atmosfer sahəsinin küləklər bəhsinə həsr olunmuşdur. c) texniki elmlərə aid mətn: Bir düz xətt üzərində olmayan üç nöqtədən və bu nöqtələri cüt-cüt birləşdirən üç parçadan ibarət olan fiqura üçbucaq deyilir. Nöqtələrə üçbucağın təpələri, parçalara isə tərəfləri deyilir. Üçbucağın üç tərəfinin cəminə onun perimetri deyilir: P = a+b+c Üçbucağın hər hansı təpəsindən çıxan iki tərəfinin əmələ gətirdiyi bucağa onun daxili bucağı, üçbucağın verilmiş təpəsindəki bucağına qonşu olan bucağa üçbucağın xarici bucağı deyilir. Üçbucağın daxili bucaqlarının cəmi 180 0 , xarici bucaqlarının cəmi 360 0 –dir. Bütün bucaqları iti olan üçbucağa itibucaqlı üçbucaq deyilir. Azərbaycan dili və nitq mədəniyyəti 259 Bucaqlarından biri düz bucaq olan üçbucağa düzbucaqlı üçbucaq deyilir. Düzbucaqlı üçbucaqda düz bucaq əmələ gətirən tərəflərə katetlər, üçüncü tərəfə isə hipotenuz deyilir. İki tərəfi bərabər olan üçbucağa bərabəryanlı üçbucaq deyilir. Bərabəryanlı üçbucağın oturacağına bitişik bucaqları bərabərdir. Bütün tərəfləri bərabər olan üçbucağa bərabərtərə- fli üçbucaq deyilir. Bərabərtərəfli üçbucağın bütün bucaqları 60 0 -dir. Mətndə işlənən terminlər (düz xətt, nöqtə, parça, fiqur, üçbucaq, təpə, tərəf, perimetr, bucaq, daxili bucaq, xarici bucaq, iti bucaq, itibucaqlı üçbucaq, düz bucaq, düzbucaqlı üçbucaq, katet, hipotenuz, bərabəryanlı üçbucaq, üçbucağın oturacağı, bərabərtərəfli üçbucaq) onun riyaziyyat sahəsinə aid olduğunu göstərir. Termin sıxlığı mətnin dilini ağırlaşdırır. Mətndə ümumişlək və xüsusi terminlərdən istifadə olunmuş, fonetik, leksik və qrammatik normalar gözlənilmişdir. Mətndə ən sadə həndəsi fiqurlardan biri olan üçbucağın elementləri haqqında məlumat verilir. Göründüyü kimi, müxtəlif elm sahələri üzrə mətnlər tələbələrin söz ehtiyatının, dünyagörüşünün, biliyinin artmasına şərait yaradır ki, bu da gələcəkdə hərtərəfli yetişmiş mütəxəssis- lərin formalaşmasını təmin edir. Samirə Mərdanova 260 İSTİFADƏ OLUNMUŞ ƏDƏBİYYAT 1. Abbasova S.V., Seyidova S.M., Məmmədova N.K., Cavadov Ə.H. Azərbaycan dili və nitq mədəniyyəti. Bakı: “Elm və təhsil”, 2017, 232 s. 2. Abdullayev N. Nitq mədəniyyətinin əsasları. Bakı: “MBM”, 2015, 280 s. 3. Abdullayev A., Seyidov S., Həsənov A. Müasir Azərbaycan dili. IV hissə. Sintaksis. Bakı: “Şərq-Qərb”, 2007, 424 s. 4. Allan və Barbara Piz. Bədən dili haqqında mükəmməl kitab. Bakı: “Qanun” nəşriyyatı, 2016, 448 s. 5. Babayev A. Azərbaycan dili və nitq mədəniyyəti. Bakı: “Təhsil”, 2008, 622 s. 6. Bayramov A., Məhərrəmov Z., İsgəndərzadə M. Azərbaycan dili və nitq mədəniyyəti. Bakı: “Ulu”, 2015, 236 s. 7. Balıyev H. Azərbaycan dili. Bakı: “Maarif”, 1982, 256 s. 8. Cəfərov S. Müasir Azərbaycan dili. II hissə. Leksika. Bakı: “Şərq-Qərb”, 2007, 192 s. 9. Cəfərov N., Mərdanova S., Qəribli A. Azərbaycan nitq mədəniyyəti. Bakı: “Şərq-Qərb”, 2018, 304 s. 10. Dəmirçizadə Ə. Müasir Azərbaycan dili. I hissə. Fonetika, orfoepiya, orfoqrafiya. Bakı: “Şərq-Qərb”, 2007, 256 s. 11. Dilqəm Əhməd. Fərqlilər. Bakı: “TEAS Press”, 2015, 216 s. 12. Əsgərov M.Ə. Natiqlik sənətinin əsasları. Bakı: “Maarif”, 1975, 260 s. 13. Həsənov Q., Əliyev K., Cəlilov F. Azərbaycan dili. Bakı: Azərbaycan Universiteti Nəşriyyatı, 1989, 188 s. 14. Həsənzadə N., Pənahova G., Abbasov Ə., Azərbaycan dili və nitq mədəniyyəti. Bakı: “Ecoprint”, 2016, 256 s. 15. Hacıyeva İ. H. Nitq mədəniyyəti. Bakı: “Politex” MMC-nin mətbəəsi, 2014, 242 s. 16. Hüseynzadə M. Müasir Azərbaycan dili. III hissə. Morfologiya. Bakı: “Şərq-Qərb”, 2007, 280 s. Azərbaycan dili və nitq mədəniyyəti 261 17. Xəlilov B. Müasir Azərbaycan dili: fonetika, yazı, əlifba, qrafika, orfoqrafiya, orfoepiya. Bakı: “Bakı çap evi”, 2013, 310 s. 18. Xəlilov B. Müasir Azərbaycan dilinin leksikologiyası. Bakı: “Nurlar”, 2008, 442 s. 19. Xəlilov B. Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası. I hissə, Bakı: 2000, 280 s. 20. Xəlilov B. Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası. II hissə, Bakı: “Papirus NP”, 2016, 352 s. 21. Xəlilov B. Müasir Azərbaycan dili (sintaksis). Bakı: “Adi- loğlu”, 2017, 428 s. 22. İsmayılova M.A. Azərbaycan dili və nitq mədəniyyəti. Bakı: “ADPU”, 2016, 308 s. 23. Kazımov Q.Ş. Müasir Azərbaycan dili. Sintaksis. Bakı: “Elm və təhsil”, 2010, 500 s. 24. Kazımov Q.Ş. Müasir Azərbaycan dili. Morfologiya. Bakı: “Elm və təhsil”, 2010, 400 s. 25. Qurbanov A. Müasir Azərbaycan ədəbi dili. I cild. Bakı: “Elm və təhsil”, 2010, 452 s. 26. Məmmədov N., Axundov A. Dilçiliyə giriş. Bakı: “Maarif”, 1980, 316 s. 27. Məmmədov N. Dilçiliyin əsasları. Bakı: “Azərtədrisnəşr”, 1961, 260 s. 28. Mərdanova S.M., Abasova Ş.A., Manaflı X.F. Azərbaycan dili və nitq mədəniyyəti. Bakı: “Bakı Universiteti”, 2016, 292 s. 29. Mikayılov Ş. Ədəbiyyat nəzəriyyəsi. Bakı: “Maarif”, 1986, 192 s. 30. Sadıqova S. Müasir Azərbaycan dilində termin yaradıcılığı prosesi. Bakı: “Elm”, 2010, 244 s. 31. Seyidov S. Azərbaycan dili. Bakı: “Bakı Universiteti”, 2010, 360 s. 32. Şiriyev F. Azərbaycan dilinin nitq mədəniyyəti və ritorika. Bakı: “Nurlar”, 2008, 442 s. Samirə Mərdanova 262 MÜNDƏRİCAT GİRİŞ....................................................................................................3 BİRİNCİ MÜHAZİRƏ AZƏRBAYCAN DİLİ VƏ NİTQ MƏDƏNİYYƏTİ.....................5 "Azərbaycan dili və nitq mədəniyyəti" fənninin məqsəd və vəzifələri.................................................................................................5 Azərbaycan ədəbi dili haqqında............................................................7 Əski dövr.............................................................................................10 Yeni dövr.............................................................................................11 Azərbaycan dilinin dövlət dili kimi işlənməsi. Dil haqqında verilən fərman və sərəncamlar ........................................................................15 Azərbaycan əlifbasının tarixi haqqında..............................................19 M.F.Axundovun yeni əlifba uğrunda mübarizəsi................................20 Ərəb əlifbasından latın əlifbasına keçid .............................................24 Latın əlifbasından kiril əlifbasına keçid..............................................25 Yeni latın əlifbasına keçid...................................................................26 İKİNCİ MÜHAZİRƏ NİTQ MƏDƏNİYYƏTİ VƏ NATİQLİK SƏNƏTİ TARİXİNDƏN ..................................................................................28 Nitq mədəniyyəti haqqında anlayış ....................................................28 Nitqin mədəni və qeyri-mədəni formaları..........................................30 Mədəni nitqə verilən tələblər ..............................................................30 Nitq mədəniyyətinin başqa elmlərlə əlaqəsi.......................................35 Natiqlik sənətinin tarixi. Qədim Yunanıstanda və Romada natiqlik sənəti........................................................................37 Azərbaycanda natiqlik sənəti..............................................................46 Natiqlik sənətinin sahələri...................................................................54 Şifahi nitqin formaları: monoloji və dialoji nitq.................................55 Azərbaycan dili və nitq mədəniyyəti 263 Nitq etiketləri.......................................................................................59 Mimika və jestlər.................................................................................63 ÜÇÜNCÜ MÜHAZİRƏ ƏDƏBİ DİLİN NORMALAR SİSTEMİ. FONETİK NORMA: YAZILI VƏ ŞİFAHİ NİTQ NORMALARI. ................................68 Müasir Azərbaycan ədəbi dilinin fonetikası .....................................69 Müasir Azərbaycan ədəbi dilinin saitlər sistemi ................................69 Sözlərdə saitlərin yeri..........................................................................70 Müasir Azərbaycan ədəbi dilinin samitlər sistemi .............................70 Samitlərin incə və qalınlığı .................................................................72 Fonetik norma .....................................................................................72 Orfoqrafik norma ................................................................................73 Orfoepik norma...................................................................................75 Müasir Azərbaycan ədəbi dilində fonetik qanun və hadisələr ...........77 Ahəng qanunu .....................................................................................77 Cingiltiləşmə qanunu ..........................................................................78 Fonetik hadisələr .................................................................................79 Heca.....................................................................................................84 Sözün sətirdən-sətrə keçirilməsi qaydaları.........................................84 İntonasiya ............................................................................................86 Vurğu...................................................................................................89 Azərbaycan dilinin yeni orfoqrafiya qaydaları...................................92 Azərbaycan dilinin bəzi orfoepiya qaydaları....................................105 DÖRDÜNCÜ MÜHAZİRƏ LEKSİK-SEMANTİK NORMALAR..........................................108 Sözlərin leksik, qrammatik, həqiqi və məcazi mənaları ..................108 Leksik -semantik norma ............................................................. .... 109 Sözlərin işlənmə dairəsinə görə normativliyi................................. ..111 Samirə Mərdanova 264 Forma və məzmunca söz qruplarının (çoxmənalı sözlər, omonimlər, sinonimlər, antonimlər) leksik normalara uyğun işlədilməsi...........118 Azərbaycan ədəbi dilinin mənşəcə lüğət tərkibi (Əsl Azərbaycan sözləri və alınma sözlər).......................................128 Frazeoloji birləşmələr........................................................................132 BEŞİNCİ MÜHAZİRƏ MORFOLOGİYA. MORFOLOJİ NORMALAR.....................135 Azərbaycan dilinin morfoloji quruluşu.............................................137 Sözün tərkibi: kök və şəkilçi.............................................................137 Şəkilçilərin təsnifatı...........................................................................137 Morfoloji normalar............................................................................141 Sözlərin leksik və qrammatik qrupları (Nitq hissələri)....................145 Əsas nitq hissələri, onların xüsusiyyətləri və nitqdə rolu.................145 Qrammatik kateqoriyalar ..................................................................164 Köməkçi nitq hissələri, onların xüsusiyyətləri və nitqdə rolu..........167 ALTINCI MÜHAZİRƏ SİNTAKSİS. SİNTAKTİK NORMALAR..................................176 Sintaktik əlaqələr...............................................................................176 Söz birləşmələri: ismi və feili birləşmələrin qrammatik normalara uyğunluğu..........................................................................................180 Cümlə üzvləri: baş və ikinci dərəcəli üzvlərin normativliyi ............183 Cümlənin həmcins üzvləri ................................................................193 Əlavələr və cümlə üzvlərinin xüsusiləşməsi ....................................196 Qrammatik cəhətdən cümlə üzvləri ilə bağlı olmayan sözlər (Xitab və ara sözlər) ................................................198 Cümlə ................................................................................................201 Cümlənin məqsəd və intonasiyaya görə növləri ..............................202 Sadə cümlənin şəxsə görə növləri.....................................................205 Mürəkkəb cümlə ...............................................................................208 Azərbaycan dili və nitq mədəniyyəti 265 Mürəkkəb cümlənin növləri. Tabesiz mürəkkəb cümlələr ..............210 Tabesiz mürəkkəb cümlələrdə ixtisarlar...........................................214 Tabeli mürəkkəb cümlələr ...............................................................216 Sintaktik normalar....................................................................... .....225 YEDDİNCİ MÜHAZİRƏ ÜSLUBİYYAT ................................................................................228 Müasir Azərbaycan dilinin üslublar sistemi.....................................229 Bədii üslub. Bədii təsvir və ifadə vasitələri......................................230 Elmi üslub..........................................................................................237 Publisistik üslub ................................................................................239 Rəsmi-işgüzar üslub..........................................................................240 Epistolyar üslub.................................................................................245 Məişət üslubu ....................................................................................246 SƏKKİZİNCİ MÜHAZİRƏ TERMİNOLOGİYA ....................................................................248 Azərbaycanda terminologiyanın tarixi haqqında .............................248 Terminlər haqqında ümumi məlumat...............................................250 Azərbaycan dilində termin yaradıcılığının mənbə və üsulları .........251 Son dövrlərdə dilimizə daxil olan terminlər.....................................254 İxtisasa uyğun mətnlər üzərində iş ...................................................256 İSTİFADƏ OLUNMUŞ ƏDƏBİYYAT.......................................260 Samirə Mərdanova 266 Qeyd üçün Azərbaycan dili və nitq mədəniyyəti 267 AZƏRBAYCAN DİLİ VƏ NİTQ MƏDƏNİYYƏTİ Samirə Mərdanova 268 “Elm və təhsil” nəşriyyatının direktoru: Professor Nadir MƏMMƏDLİ Dizayner: Kamran İbrahimov Texniki redaktor: Yadigar Mirbağırzadə Çapa imzalanmış 01.07.2019 Şərti çap vərəqi 16,75. Sifariş № 120 Kağız formatı 60х84 1/16. Tiraj 500 . Kitab “Elm və təhsil” nəşriyyat-poliqrafiya müəssisəsində səhifələnib, çap olunmuşdur E-mail: nurlan1959@gmail.com Тel: 497-16-32; 050-311-41-89 Ünvan: Bakı, İçərişəhər, 3-cü Maqomayev 8 /4 Yüklə 0,99 Mb. Dostları ilə paylaş:
|
1 2