ŞƏMİstan nəZİRLİ arxiVLƏRİn siRRİ AÇilir

1994-cü  il 
 
 
 
ŞAİR  
DİLBAZOĞLU 
 
Hörmətli redaktor! 
 
Bu günlərdə qəzetinizdə
61
 “Böyük türklər” rubrikası ilə verilmiş yazıçı 
dostum Əlisa Nicatın “Cavadxan” oçerkini maraqla oxudum. Yüz səksən səkkiz il 
unutduğumuz yenilməz Cavad xan haqqında demokratiyanın işığında haqlı olaraq 
çox yazılır və danışılır. Bu məğrur igid buna layiqdir. Bu yazıdakı faktların yeniliyi 
məni daha çox heyran etdi. Bunun üçün zəhmətkeş qələm dostuma ürəkdən 
təşəkkür edirəm. 
Sizə müraciət etməkdə bir məqsədim də ondan ibarətdir ki, böyük şairimiz 
Molla Pənah Vaqif əsrinin müqtədir sənətkarı Əbdürrəhman ağa Dilbazoğlu “Şair” 
təxəllüsü ilə Cavad xana yazdığı “Eylədi” adlı qoşmasını oxucularınıza təqdim 
edim. 
Sağlığında Kor Əbdürrəhman ağa adı ilə tanınan şairin çox az əsərləri bizə 
gəlib çatıb. İlk dəfə onun şerlərini yazıya alan məşhur din alimi, maarifçi Mirzə 
                                                 
61
 Мəktub-məqаlə 1992-ci ilin iyulundа "Nоvruz" qəzеtinə yаzılıb - müəl. 
 

Hüseyn əfəndi Qayıbzadə olmuşdur. O, 1860-cı ildə M.F.Axundovun məsləhəti ilə 
tərtib etdiyi dörd cildlik “Azərbaycanda məşhur olan şüəranın əşarına məcmuədir” 
toplusunda Əbdürrəhman ağa Dilbazoğlunun “Dağlar”, “Ağlaram”, “Eylədi” 
qoşmalarını və Cavad xana yazdığı otuz doqquz bənddən ibarət müxəmməsini 
daxil edib. Şair Əbdürrəhman ağa yenilməz Cavad xana bir qoşma və bir 
müxəmməs yazmışdır. 
Ədəbiyyatşünaslığımızın atası, müqtədir tədqiqatçı Firidun bəy Köçərli 
“Azərbaycan ədəbiyyatı” adlı iki cildlik sanballı əsərində Əbdürrəhman ağanın 
yaradıcılığından danışanda onun məhz Cavad xana yazdığı müxəmməsini yüksək 
qiymətləndirir. O yazır: 
“Mərhum Əbdürrəhman ağanın əsərlərində ən əhəmiyyətlisi Gəncə xanı 
Cavad xan Ziyadxanoğlunun rus qoşunu ilə 1804-cü səneyi-miladidə etdiyi cəngin 
və xaniməfhumun göstərdiyi rəşadət və hünərin və filcümlə onun sərgüzəştinin 
barəsində yazdığı müxəmməsdir”. 
Firidun bəy Köçərlinin şair Əbdurrəhman ağa Dilbazoğlu haqqında tədqiqatı 
bir də ona görə əvəzsizdir ki, burdan oxucuya məlum olur ki, qırx iki yaşında şairi 
gürcü çarı II İrakli gözdən nəyə görə məhrum edib. Axı, 1799-cu ilin yayında Ağa 
Məhəmmədşah Qacarın Tiflisə müzəffər yürüşündə Cavad xan da fəal iştirak 
etmişdi. O vaxtlar Qazax qəzası Gürcüstanın himayəsində idi. Əli bir yana 
çatmayan II İrakli çuğulların fitvası ilə Cavad xanın qəhrəmanlığını tərənnüm edən 
şair Əbdürrəhman ağanın gözlərini çıxartdırır. Bu barədə Firidun bəy Köçərli daha 
dəqiq məlumat verir: 
“Bəzi müfsidlərin ki, (fəsad salan, düz işi pozan - Ş.N.) Əbdürrəhman ağa 
ilə şəxsi ədavətləri var imiş, şeytənət ilə Gürcüstan hakimi İrakli şah şairdən 
bədgüman olur ki, guya Əbdürrəhman ağa Qazax mahalının Cavad xana tabe 
olmasına səy və güşiş edir və Cavad xan ilə həmsirdir. Onların mabeynində bir 
para siyasi və mühüm məsələlər barəsində məxfi gövtükulər olunur. İrakli şahın 
qəzəbi cuşə gəlib şairin haqqında böyük zülm və siyasət edib gözlərini çıxartdırır. 
Bilmək gərəkdir ki, Əbdürrəhman ağa ziyadə maddəli, fəsih və dilavər bir 
adam imiş ki, doğru söyləməkdən əsla ehtiyat xövf etməz imiş və öz eli içində 
nüfuzlu və möhtərəm və sözü ötgün sayılırmış. Tamami hünər və səyini öz elinin 
və vətəndaşlarının xeyir və səlahı yolunda sərf edərmiş. Vəli mərhumun bədxahı 
və düşmənləri də çox imiş. Öz işi və səlahını unudub camaat dərdinə yanmaqdan 
axrı düşmənlərinin hiylə və şərarəti ucundan çeşmi-cahanbinindən məhrum olur”. 
Bəli, belə qədir və qiyməti bilinməyən millət bahadırlarının haqqında 
deyirlər ki: “El üçün ağlayan gözsüz qalar!” Maraqlıdır ki, 1804 -cü ildən ta bu 
günlərimizə qədər Əbdürrəhman ağadan başqa heç bir şair cəsarət edib ruslara 
qarşı vuruşan, torpağını, elini istilaçılardan qoruyan mərd Cavad xana belə bir 
qəhrəmanlıq nəğməsi yazmamışdır. 
 
Qaldı tənha ol Cavadxan, gör necə ad 
eylədi, 
Urdu tiğin sərbəsər küffarə bidad 
eylədi, 
 İki bürcün saldatın çox qırdı, 

bərbad eylədi, 
Əhli beytin möhnətin ol dəmdə kim, yad 
eylədi, 
Ya İlahi, saxla sən der, intizarəm 
yardən. 
Çağırur ərşdə mələklər, mərhəba, 
 ey xan Cavad, 
Din yolunda qıldın axır ömrünü viran 
Cavad, 
 Məsnədi-ücbadə oldun sahibi-dövran 
Çavad,  
Mənzilindir, durma gəl, 
bu rövzeyi-rizvan Cavad, 
Seyr qıl cənnəti-təcri 
təhtiha -inəhardən  
Ol Ziyad, oğlunu sanma mülki əbədi 
viran ola, 
 Hardadır anlar kimi sərdar, 
əgər meydan ola,  
Hər zaman zün-intiqamdan əmr ola, 
fərman ola, 
Şaira, heyraniyəm ol gün ki, bu divan 
ola, 
Ol Ziyad oğlu deyən bir gün gələn 
 sərdardən. 
 
Ruslar Gəncəyə hücum edəndə ermənilərin satqınlığını, “Tiflis 
Qapısı”nı açıb gavur həmməzhəblərini qalaya buraxmasını, Cavad xanın tənha 
qalmasını da ürək yanğısı ilə qələmə alıb: 
 
Ermənistan gördi rusi, döndi birdəm 
hər nə var, 
Şəmsəddin xəlqi əzəldən çıxdı, 
getdi bərkənar. 
 
Əbdürrəhman ağanın mənsub olduğu Dilbazilər nəsli ötən əsrlərdə bir neçə 
görkəmli şair yetişdirmişdir. Onun iki bacısı oğlu - Mustafa ağa Arif Şıxlinski 
(1774-1845), Kazım ağa Salik Şıxlinski (1781-1842) və əmisi oğlu, “Vəhidi” 
təxəllüslü Hacı Rəhimağa Dilbazov (1822-1875) zəmanənin, dövrün məşhur 
şairləri olmuşlar. 
Firidun bəy Köçərli, Mirzə Hüseyn əfəndi Qayıbzadə, Salman Mümtaz, 
Feyzulla Qasımzadə, Həmid Araslı kimi müqtədir ədəbiyyatşünaslar bu şairlərin 
yaradıcılığı haqqında məhəbbətlə söhbət açıblar. Əbdürrəhman ağa bu günümüzün 
görkəmli şairi Mirvarid xanım Dilbazinin ulu babasıdır. 

Hörmətli redaktor, şair Əbdürrəhman ağa Dilbazoğlunun Cavad xana 
yazdığı otuz doqquz bəndlik müxəmməsi bir poema həcmindədir. Təbiidir ki, 
qəzetinizin belə böyük həcmli müxəmməs dərc etmək imkanı yoxdur. Ona görə də 
şair Əbdürrəhman ağanın altı bəndlik “Eylədi” qoşmasını möhtərəm oxucularımıza 
təqdim edirəm. 
 
 
EYLƏDİ 
 
Gəncənin fəth və zəbti babındadır, 
Dövləti-rusiyyə ilə Cavad xanın 
cəngi və qətlə yetişməgi 
xüsusundadır. 
 
Ey qazilər, gəldi qəzadan bəla, 
Bir olmaz müsibət dövran eylədi. 
Yüz verdi qövqayi-dəşti-Kərbala, 
Ruslar Gəncə şəhrin viran eylədi. 
 
Ruslar Gəncəyə oldu havalə, 
Döküşdü Cavad xan, gəldi zəvalə, 
Gəlmədi Azərbaycan bu qeylü qalə, 
Nə bir kömək Şəki, Şirvan eylədi. 
 
O zaman ki, Rəsul ruzi-rəğayib, 
Buyurmuşdu, ümmətim görər əcayib, 
İza təmm-ül-qürab təril-əcayib, 
Hədisin peyğəmbər əyan eylədi. 
 
Mövla ki, oldu Cavad xandan razı, 
Pozulmaz təqdirdə yazılan yazı, 
Xəbərdar olmadı xunkar qazı, 
Nə bir mədəd şahi-İran eylədi. 
 
Cavad xan ki zühur oldu anadan, 
Bir mərd idi əzəl başdan, binadan. 
Şəhid oldu, çıxdı dari-fənadan, 
Mənzilin rövzeyi-rizvan eylədi. 
 
Şair onda məzlum olan canların, 
Həqq eylər divanın ol yamanların, 
Mən də heyraniyəm ol zamanların, 
Görəm Uğurlu xan fərman eylədi. 
  

Hələ ötən əsrlərdə igid Cavad xanın  qəhrəmanlığı elə yüksək məqama 
qalxmışdı ki, hətta düşmənlərimiz belə onun yenilməzliyini etiraf   etməyə məcbur 
olmuşlar. XIX əsrin rus hərb tarixçisi İ.Dubrovin yazır ki, Cavadxan son dərəcə 
fəndgir və qisasçı, həmçinin ağıllı, hazırcavab və sərt, sözü ötən, çevik siyasətçi, 
hər çətin məqamda vəziyyətdən çıxmağı bacaran bir şəxsiyyət idi. 
 
1992-ci il. 
 
KAZIM AĞA SALİK  
ŞIXLİNSKİNİN  
BAYATI BOXCASI 
 
Hər dəfə Respublika Əlyazmalar İnstitutunda işləyən dostum Seyfəddinin 
yanına yön salanda maraqlı bir faktın şahidi oluram. 
...Təxminən on-on iki il əvvəlin söhbətidir. Bir günorta üstü yenə dostuma 
baş çəkməyə gəldim. İş otağı bağlı idi. Geniş foyenin açıq pəncərəsindən onun 
məşhur alim Məmmədağa Sultanovla yanaşı oturduğunu gördüm. Həyətə düşüb 
onlarla görüşdüm. Məmmədağa müəllim Seyfəddinə ötən illərdə görüşdüyü xas 
kişilərdən maraqlı söhbətlər edirdi. Belə söhbətlərin vurğunu olduğumdan 
cınqırımı çıxarmadan mən də oturub diqqət kəsildim. Bu nurani kişi, gözəl alim elə 
dəqiqliklə və yığcam danışırdı ki, adam istər-istəməz ona həsəd aparırdı. Fasilə 
vaxtı olduğundan o, bir-iki dəfə ötəri saatına baxıb ayağa durdu. Bir neçə addım 
atar-atmaz zəndlə mənə baxıb: 
  
- Seyfəddin, - dedi, - səni qonağın gözləyir, məni də hökumət işi. Gedək... 
Seyfəddin əlini çiynimə qoyub: 
- Qonağım jurnalistdi, - dedi, tarixi əhvalatlarla, Sizin haqqında danışdığnız 
kişilərin söhbətlərilə çox maraqlanır. 
Məmmədağa müəllim təəccüblə mənə baxıb: 
-  Suyu şirindi, tanış gəlir - dedi. 
- Mənim dostumdu. Tez-tez gəlir bura. 
Televizorda da görə bilərsiniz. Hərbi verilişlərdə çıxış edir. 
- Generallardan, sərkərdələrdən danışır, eləmi? 
- Özüdür ki, var. - Seyfəddin sevinclə cavab verdi. 
Mən ürəklənib: 
- Məmmədağa müəllim, - dedim, təkcə generallarla yox, həm də   şairlərlə 
maraqlanıram. Xüsusilə, ötən əsrin və bu əsrin əvvəllərində   yaşayıb-yaratmış 
sənətkarların həyatından mütaliə eləməkdən çox xoşum gəlir. Sizin bu sahədə 
xidmətiniz çox böyükdür. Amma icazə verin, soruşum, niyə indiyədək Abbasqulu 
ağa  Bakıxanovun tam külliyyatı nəşr olunmayıb? Siz bu sahə ilə neçə illərdi ki, 
məşğul olursunuz. Nə vaxtadək təkrar-təkrar bir cildliyi oxuyacağıq? Orada 
əsərlərinin  əksəriyyəti də ixtisarla nəşr olunub.  Qarşıdan  Qüdsinin  190 illiyi   
gəlir, heç olmasa onda oxuya biləcəyikmi? 
- Haqlı sualdı, haqlı tələbdi, oğul. Hələ bir neçə il əvvəl (o dəqiq dedi, amma 
mən unutmuşam) Abbasqulu ağanın əsərlərinin tam külliyyatını nəşrə hazırlayıb 
təqdim etmişəm. Nəşriyyata 

gedib-gəlməkdən daha utanıram.  Hələ dəqiq bir şey hasil olmur. Yüz doxsan 
illiyinə söz verirlər, amma bilirəm ki, yalan deyirlər. Üzüm də gəlmir deyəm ki, ay 
nəşriyyat işçisi, oğul, mənə niyə yalan danışırsan? Görək, ya qismət, amma laqeyd 
millətik, laqeyd... Sən ondan dissertasiya yazırsan, nədi? 
- Yox, - dedim, sadəcə olaraq yaradıcılığının vurğunuyam. Bir də mənim ən 
çox xoşuma gələn şair Abbasağa Nazir Qayıbzadədir. Siz onun rübailərini 
“Keçmişimizdən gələn səslər” almanaxında dərc etdirmisiniz.  Məndə birBəyani-
halım” adlı poeması və xeyli də şerləri var. İstəyirəm, onun və inqilabdan əvvəl 
yazıb-yaratmış qazaxlı şairlərin əsərlərini toplu halında nəşr elətdirəm. Bir xeyli 
toplamışam. Amma sizin köməyiniz olmasa bu işin öhdəsindən çətin gələm... 
- Yaxşı  fikirdi, xüsusilə, Nazir inqilabdan sonra tədqiqatsız   qalan şairdir. 
Bilirsənmi Nazir harda dəfn olunub? 
- Bilirəm, Qazaxda, doğma Salahlıda, qəbrini ziyarət də eləmişəm. 1919-cu 
il dekabrın 31-də vəfat edib. Onun ölümü Firidun bəy Köçərlini yandırıb yaxıb. 
Getməyi unudan Məmmədağa müəllim həvəsə düşüb: 
- Qulaq as, gör bir Nazir yana-yana nə deyir: 
 
Nazir, bədənin xakilə yeksan olacaq, 
Dərda ki, vücudun evi viran olacaq. 
Tən riğət edib əslinə xak olsa nə qəm, 
Səd heyf ki, gənci-nəzm pünhan olacaq. 
 
Buradan oxucu elə başa düşməsin ki, Nazir hər şeydən əlini üzmüş, həyatdan 
küskün bir insandır. Xeyir. Nikbin bir şair olan Nazir bu rübaisində deyir ki, mən 
öz ölümümə heyfsilənmirəm. Heyfsilənirəm ki, məndən sonra şer xəzinəsi pünhan 
olacaq. 
  
Məndə şair Abbasağa Nazir Qayıbzadənin şerləri, qəzəl və tərcümələri 
çoxdur. Bu günlərdə Kazımağa Salik Şıxlinskinin də bayatılarını tapmışam. 
Gələrsən yanıma verərəm, sal onları da kitaba. 
Müdrik söhbətləridən doymasam da, onun ayaq üstə qalmağına qıymırdım. 
Məmmədağa müəllimi pilləkənin yanına kimi öturdüm. O, ayaq saxlayıb: 
- Gələn çərşənbə gözləyəcəyəm - deyib asta   addımlarla   mərmər   pillələri 
qalxdı. 
Onun dediyi vaxtda görüşünə gəldim. 
- Otur, mən deyim, sən yaz - dedi. 
...Xalqımız üçün qiymətli poetik söz xəzinəsi qoyub getmiş görkəmli 
şairimiz Kazımağa Salik Şıxlinskinin (1781-1842) bayatılarını möhtərəm 
oxucularımıza təqdim edirəm. 
Heç vaxt oxucu nəfəsi görməyən, bu dadlı-tamlı söz incilərində doğma 
Qazağın füsunkar təbiəti və Salikin vüsalına yetmədiyi ilk məhəbbəti vəsf olunur. 
Bayatıları mənə təqdim edən mərhum professor Məmmədağa Sultanova Allah 
rəhmət eləsin. Qoy, müqəddəs torpaq ona qu tükü qədər yumşaq olsun. 
 
Yol düşdü Didvana, 
Ərzini de divana, 

Salik, gəldi həmdəmin, 
Aqilə de divana. 
 
Zəmin nədir, səma nə, 
Daşa tutar zəmanə, 
Qəm xərmənində Salik, 
Axır döndü səmanə. 
 
Görünən Qaraçaldı, 
Canım qaraçı aldı, 
Sinəndən öpdü Salik, 
Ağzını qara çaldı. 
 
Guş etmə hər ədnayə, 
Gəl gedək hər ədnayə, 
Sana kim dedi Ceyran, 
Yoldaş ol hər ədnayə. 
 
Dərya var, yazı vardır, 
Kağızda yazı vardır, 
Salik, hicran qışının, 
Demək ki, yazı vardır. 
 
Görünən haçaqaya, 
Şir ver ha bu çağaya, 
Salik, günəş camalın, 
Dəyişər haçaq aya. 
 
Yapışıb yüzmə zəli, 
Danışır yüz məzəli, 
Salik dost ətəyindən, 
Ölüncə yüzməz əli. 
 
Xədənkin yay iləndir, 
Xasilar yayiləndir, 
Ceyran, zülfün həlqəsi, 
Ya əqrəb, ya ilandır. 
 
Kamanın ox ilandır, 
Həriflər oxilandır, 
Kiysu deyil yüzündə, 
Ceyran qaç, ox, ilandır. 
 
Çəkməsin mərdim azar, 
Mərd deyil, mərdi məzar, 

Bulud zülfündə Ceyran, 
Gəzməsin mərdimazar. 
 
Məclisin nə şamı var, 
Nə Bağdad, nə Şamı var, 
Salik, dəli Ceyranın, 
Nə sübhi, nə şamı var. 
 
14 fevral 1995-ci il. 
  
 
 
ŞİRİN DİLLİ  
MOLLA ZAL 
 
Məşhur ədəbiyyatşünasımız Firidun bəy Köçərli Qıraq Kəsəmənli Mollazal 
oğlu İsgəndərin ziyadə fəsih (sözü aydın və düzgün deyən, söz ustası -Ş.N.), 
dilavər və cəsur bir kişi olduğunu iftixarla yazıb, Molla Zalın müasiri və dostu şair 
Mirzə Əfəndi Qayıbov (1810-1889) “Əhli- dövran” şerində çərxi-fələyi lənətləyir 
ki, dünyadan Molla Zal kimi igidləri də apardı. 
 
Gör necə məğşuşluq olubdur əhval - 
Kim, güncü heyrətdə qalıb nitqi lal, 
Fəsih sözlü, şirin dilli Molla Zal 
Məgər üzün örtüb bel ilə kürək? 
 
Məşhur Qaçaq Kərəmin babası Molla Zal oğlu İsgəndər XIX əsrin 
əvvəllərində yaşamışdır. Elin yaddaşında bircə şeri və çoxlu müdrik 
hazırcavablıqları qalıb. O, Bəhlul Danəndə, Molla Nəsrəddin sayağı lətifələri və 
şerlərilə Qazax, Borçalı mahalında məşhur olmuşdur. Molla Zal deyərmiş: 
Dindarlar deyir ki, cin “bismillah”dan qaçar, ancaq indi elə dövran gəlib ki, cin özü 
“bismillah” deyir. Molla Zal yenə deyib ki, südün üzlü olsun, ancaq qonağın üzlü 
olmasın. Bir də deyib ki, dilini saxlaya bilən, başını da saxlaya bilər. 
Bizə gəlib çatan yeganə “Yaxalanmamış” şerində Molla Zal dövrünün 
haqsızlığını tənqid edir, ərşə çıxan harayında qadir Allahdan kömək diləyir. 
  
Aman təbib, mənə bir əlac eylə, 
Sinəm eşq oduna yaxalanmamış. 
Ölüb bu dünyadan həsrət gedirəm, 
Bir ağ buxaq öpüb yaxalanmamış. 
 
* * * 
Versə idin sən mürğinə təzə dən, 
Dəxl olmazdım bu azara təzədən, 
Yar da mənə yara vurdu təzədən 

Köhnə yaralarım yaxalanmamış. 
* * * 
Molla Zalam, işim yetdi haraya? 
Bayram ayı demək olmaz hər aya. 
Qadir Allah, özün yetiş haraya 
Canım Əzrayıla yaxalanmamış. 
 
 
QAÇAQ KƏRƏMİ  
DOĞAN ANA 
 
“İgidi qılınc yox, qeyrət yaşadar” 
 
Qaçaq Kərəm. 
 
1913-cü ildə Romanovlar sülaləsinin 300 illiyi bayram kimi imperiyanın hər 
yerində qeyd olunur. Bu münasibətlə çar II Nikolay Rusiyanın mühüm şəhərlərinə 
ziyarətə gedir. Tiflisə gələn çar şəhərin görkəmli yerlərini gəzir, məktəblərə gedir. 
Bir aya yaxın bal-ziyafətlərdə eyş-işrət keçirən çar, Dərbənd yolu ilə Peterburqa 
qayıtmalı olur. Qatar Gürcüstan ərazisini keçəndə soruşur ki, indi hansı mahaldan, 
hansı stansiyadan keçəcəyik. 
- Əlahəzrət, Qazax mahalından və Ağstafa stansiyasından keçəcəyik. 
İmperator duruxur və bir neçə dəfə: 
- Kazaklar, yoxsa Qazaxıstan... demək istəyirsiniz - deyə soruşur. 
- Çar  sağ olsun, bura nə Kuban kazaklarının, nə də Orta Asiya qazaxlarının 
yurdudur. Burada Qafqaz tatarları, azərbaycanlılar yaşayır. Bir azdan keçib 
gedəcəyimiz yerin, mahalın adı Qazaxdır. 
- Aha, xatırladım! Qafqaz igidi Qaçaq Kərəmin vətənidir? 
- Bəli, bəli, əlahəzrət, özüdür ki, var... 
  
- Maraqlıdır, görəsən Qaçaq Kərəmin nəslindən qalan varmı? 
Məmnuniyyətlə, görüşüb kəlmə kəsərdim. 
Qatar Ağstafada dayananda Kərəmin anasını ehtiramla ona təqdim edirlər. 
Çar böyük bir səmimiyyətlə ananın əllərindən öpüb: 
- Ana, - dedi, oğlun Kərəmin igidliyi, adı külli-aləmə bəllidi. Qəlbən etiraf 
edirəm ki, onun adı gələndə yasavuldan tutmuş Qafqaz canişininə kimi rütbəli 
şəxslər qorxudan tir-tir əsirdilər. Bizim hökumətə qarşı vuruşdu. Heç kəsə boyun 
əymədi. Təəssüf ki, Tehranda dünyasını tez dəyişdi.
62
 Şəxsən mən onun 
qorxmazlığını yüksək qiymətləndirirəm, Ana, möhtərəm ana, indi de görüm, 
Kərəm kimi igidi yenidən doğa bilərsənmi? 
İmperatorun oğlu haqqında dediyi tərifdən qürurlanan ana qəddini daha da 
şax tutub: 
                                                 
62 
Qaşaq
 
 Кərəm 1910-cu ildə Теhrаndа öz əcəlilə ölmüşdü - müəl
. 

- Kərəm  kimi  oğulu yenə doğaram, dərdin alım, niyə doğmaram. Əgər ərim 
Molla Zal oğlu İsgəndər kimi kişini mənə qaytara bilsən. Karvan getdi, igidlər 
öldü, zaman dəyişdi, dərdin alım... 
Sadə kəndli qadından bu müdrik cavabı gözləməyən çar heyrətlə geri 
çəkilib: 
- İnanıram, - dedi, - inanıram ki, belə hakimanə cavab verən ana Qaçaq 
Kərəm kimi igid doğa bilər. 
 
8 oktyabr 1997-ci il 
 
  
ŞAİR MƏHŞƏRİ  
CƏNNƏTZADƏ 
 
1931-ci ilin payızı sərt və acı gəldi. Təbiət isə gülürdü, onda nə duman vardı, 
nə də çiskin, sazaqlı payız yağışları hələ başlamamışdı. Amma həyatda ağlayan, 
ah-vay edən çox idi. İyirminci ilin aprelindən başlanan tuthatut yenə də davam 
edirdi. Ölkədə musavat zabiti adı ilə tutulmağa, güllələnməyə adam qalmamışdı. 
İndi də ziyalıları, molla və axundları həbs edib sürgünə göndərirdilər. Üç il əvvəl 
(1928-ci il) yaranan “Tanrısızlar Cəmiyyəti” nə bolşevik rəhbərləri zor-xoş xeyli 
üzv toplamışdılar. Onların əksəriyyəti savadsız rəiyyətdən, keçmiş nökərdən və 
çoban-çoluqdan ibarət idi. Bolşevik-daşnak göstərişi ilə məscidləri uçurdanlar, 
bəy-xan bağlarını doğradanlar, ərəb əlifbasında yazılan kitabları yandırtdıranlar 
yeni cəmiyyətin fəal nümayəndələri idilər. 
Sədi Şirazinin ərəb əlifbasında kitabı evindən tapıldığı üçün Ömər əfəndi də 
payi-piyada Ağstafa vağzalına aparılmış və ordan “xalq düşməni” adı ilə gedər-
gəlməzə göndərilmişdi. 
Seminarist Mustafa Əfəndiyev bu xəbəri eşidən kimi saymazyana darvazaya 
tərəf üz tutdu. İsrafil ağanın hamamının yanına çatanda qorxulu-qorxulu geriyə 
boylandı. Heç kəsi görməyib sürətlə kəndə tərəf götürüldü. 
Evə çatan kimi anası Nabatdan babası Hacı İmam Cənnətzadənin divanını 
istədi. 
- Neynirsən oğul, odey divan həmişəki yerində, kitab taxçasında.  
Qazaxdan Dağkəsəmənə kimi yüyürə-yüyürə gələn Mustafa alnında 
puçurlanmış təri silib: 
- Ana, - dedi, - müəllimimizi dünən həbs edib aparıblar. 
- Niyə, bala, neyləmişdi ki? 
- Evindən ərəb əlifbası ilə yazılmış kitablar tapılıb. Kişinin abrını alıblar ki, 
sən niyə İslam dinini təbliğ edirsən. Demək, sən gizli   musavat təşkilatının 
üzvüsən. Kim köhnə əlifbada nə oxuyursa oxusun, onu   sürgün edirlər. Unutma ki, 
bizim nəslə də “Molla evi” deyirlər. Mütləq bizim evi də axtaracaqlar. 
- İndi  sən  neyləmək fikrindəsən, oğul? Ağlını başına yığ, birdən kitabı oda-
zada atıb yandırarsan. - Gözləri hədəqəsindən çıxmış Nabatana heyrətlə: - Elə şey 
eləmə, Allahın sənə qəzəbi keçər, bala. Əllərin quruyar, gözün tutular... 

Rəhmətlik Hacı İmam babanın ruhu da bizi dinc qoymaz. Evimizə, ailəmizə 
bəla gələr. 
- Ana, yavaş danış,  hay-küy salıb, qonum-qonşunu bura tökmə. Mən o 
qədər də qansız döyüləm. Babamın divanını nə odda yandıracam, nə də suya 
atacam. Onu yaxşı qurumuş dəriyə bükəcəm, gecə ilə aparıb     qəbrinin     yanında 
torpağa basdıracam. Vaxt gələr, dünya düzələr, çıxardarıq. 
Ana fikrə getdi. Handan-hana: 
- Yox, oğul, - dedi, qəbrin yanında məsləhət döyül, bax, elə çəpərimizin sağ 
yaxasındakı dağdağan ağacının dibində basdıraq. Ora həmişə quru olur. 
Dağdağanın dibinə su vermirik ki... Dağdağan yüz ilin möhkəm ağacıdır, nə qədər 
güclü küləkəssə də, onu yıxa bilməz. Qalan meyvə ağacları il pis gələndə quruyur, 
həm də onlar dağdağana nisbətən kövrək olur. Bərk tufan qopanda  sınar,  yerini 
itirərik. 
Nabat ana divanı Mustafadan alıb bikef halda o biri otağa keçdi. Gəlinlik 
cehizini yığdığı sandığı açıb rəngbə-rəng parçaları bir qırağa tökdü. Qalın Şiraz 
ipəyindən olan yaylığını tapdı. Baş yaylığını ona qaynatası Hacı İmam Məşhəd 
ziyarətinə gedəndə alıb gətirmişdi. Gəlin vaxtı Nabat ana onu bir-iki dəfə 
örtmüşdü. Qıymadığından övladı Mustafanın toyu üçün saxlamışdı... Divanı üç 
dəfə öpüb gözünün üstünə qoydu. Gəlin-ana qaynatasının hər bir şerini Quran 
ayəsi qədər sevib əzizləyirdi. Divanı ipəyə bükə-bükə: 
  
-  İpək parça çox gec çürüyür, oğul, üstündən də keçi dərisinə bükərik. Qaç 
get, zirzəmidə bir az mum var, onu da gətir, üstündən çəkək, onda yüz il də qalsa, 
heç nə olmaz. Bir də ki, dünya belə qalmayacaq ha... Bolşeviklər ömürlük 
gəlməyiblər ki, yəqin bir gün rədd olub gedəcəklər. -  
- Ana köksünü ötürüb: Ay Allah, sən bu gavurların bəlasını ver, gör bizi nə 
günə qoydular. Evimizin bərəkətinə də əl uzatdılar... 
 
* * * 
 
El şairi Hacı İmam Molla Mikayıl oğlu Cənnətzadənin əlyazma divanının 
torpağa basdırıldığı gündən düz 63 il keçdi. Bolşeviklərin “Tanrısızlar cəmiyyəti” 
nin təbliğatı o qədər güclü idi ki, bu müddətdə heç kəs cəsarət edib divana əl uzada 
bilmədi. Nabat ana da, oğlu Mustafa  da  dünyasını  dəyişdi. Ömrünün son 
günlərində Mustafa Əfəndiyev ehtiyatla övladlarına pıçıldamışdı ki, əgər dünya 
düzəlib, hürriyyət olarsa, babamın divanını dağdağanın dibindən çıxardıb nəşr 
etdirərsiniz. 
Bu xoşbəxtlik 1994-cü ilin yazında şairin nəticəsi Fəyyaz Əfəndiyevə qismət 
oldu. İki yüz yetmiş səhifəlik divan 63 ildən sonra işıq üzü gördü. 
1803-cü ildə Qazax qəzasının Dağkəsəmən kəndində anadan olan Hacı 
İmam Cənnətzadə şerlərini “Məhşəri” təxəllüsü ilə yazmışdır. Əsl adının Mahmud 
olduğunu, lakin el arasında Məhşəri kimi tanındığını şerlərinin birində özü də qeyd 
edir. O, ilk təhsilini kənddəki dini məktəbdə almış, mütaliə yolu ilə biliyini 
artırmışdır. Oğul nəvəsi, Sosialist Əməyi Qəhrəmanı Mustafa Əfəndiyevin 
xatirələrindən məlum olur ki, babası səliqəli, yaxşı iş görən usta kimi eldə, obada 
məşhur olmuşdur. Daş üzərində nəfis oyma işləri görən, yazılar həkk edən Məhşəri 

dülgərlik sənətinin də mahir bilicisi olmuşdur. 0, araba və fayton düzəldər, ev tikib, 
məişət alətləri hazırlayarmış. 
Məşhur ədəbiyyatşünasımız Firidun bəy Köçərli özünün qiymətli tədqiqat 
əsəri olan “Azərbaycan ədəbiyyatı” kitabında şair Cənnətzadənin bircə yerdə adını 
çəkir və təəssüflə bildirir ki, əfsuslar olsun, belə gözəl təbli şairin divanı əlimizə 
düşmədi. 
Şair Hacı İmam Cənnətzadə 1896-cı ildə doxsan üç yaşında doğma kəndi 
Dağkəsəməndə vəfat etmişdir. Özünün vəsiyyəti ilə “Gördüm” qəzəlinin on 
misrası baş daşına yazılmışdır: