ŞƏMİstan nəZİRLİ arxiVLƏRİn siRRİ AÇilir

Bu dünyada vəfa hərgiz tapılmaz 
heç bir insanda, 
Kimə bel bağlayıb hərdəm inandımsa 
zərər gördüm. 
Mənə bu nəfsi-əmmarə
63
; qılıb hərdəm 
üzü qara 
Nədir ya Rəb çarə dolanır dərdə-dər 
gördüm. 
Dəni nəfsə uyub, hər gün dolanıb 
olmuşam bədyəmin, 
Bilir ol qadirü biçun
64
 nəfe
65
 etdim 
kədər gördüm. 
Mühəssəl, yoxdur bu çərxdən vəfa 
hərgiz bu dövranda, 
Kimi gördüm cəfa söylər, özümdən beş 
betər gördüm. 
Əla
66
 ey Məhşəri qafil, oturma! 
Bir tədarük qıl, 
Gəlir ruzi qiyamət açılır çox 
nələr gördüm. 
 
El şairi Məhşərinin 1885-ci ildə öz dəsti-xəttilə qələmə aldığı divanında 
əsasən qəzəllər toplanmışdır. Onun yaradıcılığında Füzuli, Nəsimi, Qövsi Təbrizi, 
Qasım bəy Zakir və Molla Pənah Vaqif kimi klassiklərin təsiri duyulur. Xüsusilə, 
dahi Füzuliyə nəzirə və bənzətmələri onun ustad şairdən bəhrələndiyini açıq-aydın 
göstərir: 
 
Dil nədir, dilbər nədir, aləmdə 
bir kəs bilmərəm, 
Eylə məst etmiş gözüm eşqində 
                                                 
63
 
Əmmаrə - insаnı pisliklərə məcbur еdən mеy 
64 Biчun - əvəzi оl
l
mаyаn Аllаh 
65 Nəfе - fаydа, хеyir 
66 Əlа - аgаh оl; dinlə; bах 
 

hər dəm görməni, 
 
Təbiət gözəlliyinin aşiqi olan Məhşəri fəsli-baharın gəlişini həsrətlə gözləyir. 
“Gələcək” rədifli qəzəlində Azərbaycan təbiətinin misilsiz gözəlliyini, bol və 
bəhrəli olduğunu ilhamla tərənnüm edir: 
 
Şükrillah ki, bahar oldu 
gülüstan gələcək, 
Qümrülər qu çəkəcək, bülbüli xoş 
xan gələcək. 
Rövzə çün ali Əba Səbzi libasın 
geyinib 
Bağü bostan bitəcək, laləvü reyhan 
gələcək. 
 
Ərəb əlifbası ilə yazılmış 272 səhifəlik bu divanda bir-birindən oxunaqlı 
qəzəl, qəsidə, mərsiyə, nət, minacat, mənzum məktub və qoşmalar farsca yazılmış 
qəzəlləri vardır: 
 
Səd həzəran aşiqi-mövzun qədd 
Əz qəmi-hicrət şudəndü həmçu dal. 
 
(Yəni sənin ayrılığının həsrətindən dal kimi - Ərəb əlifbasının “d” hərfi kimi 
olmuşam.). 
  
Şairi ağıllı-bilikli adamların ehtiyac içində yaşaması qəmləndirir. O, 
zamanından şikayət edir. Arif adamların pis gündə, ehtiyacda qalmasını, 
axmaqların və varlıların belində qızıldan kəmər olduğunu “Gördüm” qəzəlində 
yana-yana deyir: 
 
Qalıbdır zari-sərkərdan, 
tühi-dəstarifi-dana 
Həmişə gövdəni əhməq belində 
zərkəmər gördüm. 
 
Məhşəri təxəllüslü el şairi Hacı İmam Cənnətzadə yüz doxsan bir il bundan 
əvvəl dünyaya gəlmişdir. Doxsan üç il ömür sürmüşdür. Doxsan səkkiz il bundan 
əvvəl doğma kəndi Dağkəsəməndə vəfat etmişdir. Lakin bu illərin heç birində 
onun zəngin yaradıcılığı tədqiq olunmamışdır. Adı nə ədəbiyyat tariximizdə, nə də 
el şairləri sırasında çəkilməmişdir. 
İnanırıq ki, bu gün yaşadığımız demokratiya və aşkarlığın işığı şair 
Məhşərinin zəngin yaradıcılığına nur salacaq. Totalitar rejimin dini şair kimi qəbul 
etmədiyi Hacı İmam Cənnət zadə tədqiqatçılarımız tərəfindən öz layiqli qiymətini 
alacaq. 
 
16 avqust 1994-cu il. 

  
Məhşəri qoşmalarında böyük sələfi Vidadi və Vaqifin də təsiri var: 
 
Məhşəriyəm, qan ağlaram, gülmənəm, 
Qanlı yaşım gözlərimdən silmənəm. 
Zəhd nədir, təqva nədir bilmənəm, 
Rahi-xərabatın nə pərvanəsiyəm. 
  
 
“ANNAX BƏY”  
ŞERİNİN TARİXİ 
 
Qazax bəylərindən qonağı gəldi, 
Bir həftə ziyafət göyə yüksəldi, 
Şah Abbas şülənli məclis düzəldi, 
Hatəm süfrəsini aşdı Annax bəy. 
  
Bu misraları ulu Aşıq Ələsgər 1916-cı ildə Salahlı Annax bəyin oğlu Mədəd 
bəyin toy məclisində deyib. Altmış ildən əvvəl çap olunan “Annax bəy” şerinin 
yazılma tarixi bu günə qədər heç kəsə məlum deyil. Nədənsə, tədqiqatçıların 
marağına səbəb olmayıb. Şübhəsiz ki, onları “bəy” sözü qorxudub. Əgər aşıq, 
Annax bəyə həcv yazmış olsaydı, tədqiqatçılar da onu tənqid atəşinə tutardılar. 
Amma ustad Ələsgər şeri elə yazıb ki, tənqidə zərrəcə əl yeri qoymayıb. 
Müdrik Aşıq Ələsgər Annax bəyə həcv yazmadığı halda, yenə insafsız 
tərtibçilər “Annax bəy” şerini aşığın seçilmiş əsərlərinin “həcv və hərbə-zorbalar” 
fəslinə daxil ediblər. Kimliyi barədə isə heç bir izahat verməyiblər (“Aşıq 
Ələsgər”, I kitab, səh.201. “Elm” nəşriyyatı, 1973-cü il). 
Kimdi Annax bəy və Ələsgər kimi ustad sənətkar necə olub ki, ona belə bir 
gözəl şer yazıb? 
...Salahlı Annax bəyin çoxdankı arzusu imiş ki, gözünün ağı-qarası bircə 
oğlu Mədəd bəyin toyunu aşıq Ələsgər aparsın. Bu arzu ilə də, 1916-cı ildə 
Göyçəyə adam göndərib ustadı xeyir işinə dəvət edir. Bir həftəlik xeyir işində 
səxavətli bəyin özünə bərabər adlı-sanlı Qazax bəyləri, ağaları da iştirak edir. 
Ağköynəkli İsmayıl ağa Qiyasbəyli, Qıraq Kəsəmənli İsrafil ağa Kərbalayev, 
Salahlı Mədəd bəy Vəkilov, Əskiparadan Mikayıl ağa, Söyünbəyli Söyün ağa 
Sübhanverdixanov, Daşsalahlı Məmməd koxa Mahmudov, şair Abbas ağa Nazir 
Qayıbov, Borçalıdan Sadıq bəy Yadigarov, Əbdürrəhman ağa Dilbazi, Gəncədən 
Nağı xan və başqaları. 
Həftə tamam olur, toyun son günündə bəylər, ağalar Aşıq Ələsgərə xələt 
verirlər ki, bizə Annax bəyin tərifini de. 
Müdrik Ələsgər dinmir. Fikirli-fikirli meydanda gəşt eləyir. Bəylərin  
 arasına pıçhapıç düşür: bəlkə aşığın xələti az oldu, bəlkə Annax bəyə layiq söz 
tapa bilmir, - deyənlər olur. Aşıq Ələsgər görür ki, fikirlər gedib ucuzluğa calanır. 
Bu vaxt üzünü məclisə tutub deyir: 

-  Həzərat, sizin hər birinizi yaxşı tanıyıram. Yaz gəlib Göyçənin yolları 
açılandan ta payız qırovu düşənədək sizin süfrənizdə çörək kəsirəm. Annax bəyin 
şərəfinə sinəmdə bir neçə bənd söz var, deyəcəm. Amma gərəkdi, kimsə inciməsin, 
aşıq gördüyünü çağırar. Mən də bir həftədə şahidi olduğumu deyim, eşidin. 
Bununla da məclisi bağlayaq. Ömürdü, gündü, bəlkə bu yerlərə bir də güzarım 
düşmədi... 
 
Eyvanın, otağın mübarək olsun, 
İmarəti al qumaşdı, Annax bəy! 
Bu yerdə gördüyüm bəylər içində, 
Səxada hamıdan başdı Annax bəy. 
 
Bəylərin bəyisən, xanların xanı, 
Unutma insafı, satma imanı, 
Əldə əsas tutma qəni dövranı, 
Neçələri gəldi keşdi, Annax bəy. 
 
Vaxt olacaq, ömür yetəcək başa, 
Hörmət qoy hamıya, hörmətli yaşa. 
Bu dünya işinə qılsan tamaşa, 
Mal-dövlətin sonu puşdu, Annax bəy. 
 
Yazıq Ələsgərin çoxdu nalası, 
Silinmir, könlünun açılmır pası, 
Hər zaman qəm çəkir, saxlayır yası, 
Gəşt eyləyir gözü yaşdı, Annax bəy. 
  
Ağsaqqalların dediyinə görə, bu, Dədə Ələsgərin Qazağa sonuncu səfəri 
olub. “Qulaqlı yer” Qazax bəylərinin gileyini ustada çatdırıb. Sən demə, bəylərin 
bir parası Aşıq Ələsgərin Annax bəyə dediyi bir misradan daha çox incik düşüblər: 
“Bəylərin bəyisən, xanların xanı” - deyimi bəzi bəylərin xətrinə dəyib. Gözü 
götürməyən qəlbi qaralar Annax bəyə deyilən həqiqi tərifdən rəncidə olublar. 
Bu günümüzün el şairi Qulu Çaylının da elin igid oğlu Annax bəyin 
səxavətinə “Deyim” adlı müxəmməsi var: 
 
Gəlin sizə isnad verim, 
Salahlıda Annax bəyi. 
Kəsmək ona adət imiş, 
Hər qonağa bir inəyi. 
Gecə-gündüz yığılmayıb 
Süfrəsinin bol çörəyi, 
Daş Salahlı Məmməd koxanın, 
Əyilməyib nər biləyi. 
Əyrilərə şılğam çəkib, 
Dolaşıb aşkara deyim. 

 
Hazırda Annax bəyin nəsli Orta Salahlı kəndindədir. Onlar Annaxbəyovlar 
familini daşıyırlar. 
Qazaxda olanda ağsaqqal Müseyib Dilbazi ilə görüşdüm, bir axşam qonağı 
oldum. Keçmiş igidlərdən, bəy və ağalardan xoruz banına qədər söhbəti-söhbətə 
caladıq. 
Müseyib əmi: 
-  Məndə - dedi, - Annax bəy Salahlının, İsrafil ağa Kərbəlayevin və babam 
Əbdürrəhman ağa Dilbazinin 1890-cı ildə Batum şəhərində birgə çəkdirdikləri 
şəkilləri var. 
Şəklin üzünü çıxartdırmaq üçün Müseyib əmidən icazə istədim. Səxavətli 
Müseyib əmi: 
- Bağışlayıram, - dedi - bu şəkli sənə, oğul, amma itirmə, çalış dərc elətdir. 
  
On ildən çox şəxsi arxivdə dustaq qalan bəylərin şəklini aşkarlığın işığında 
oxuculara təqdim edirəm. Dilbazilər ocağının xeyirxah ağsaqqalı Müseyib əmiyə 
yüz yaşlı şəkli mühafizə edib saxladığına görə minnətdarlığımı bildirirəm. 
 
1990-cı il, 20 sentyabr. 
 
 
AŞIQ ƏSƏDİN BİR 
MÜXƏMMƏSİ 
 
 
Əziz “Bulaq”! 
Avqustun 17-də elin böyük ozanlarından birini - aşıq Əsədi yada saldığınıza 
görə Sizə və yaradıcı kollektivinizə minnətdaram. Arzu edirəm, el yolunda 
gördüyünüz xeyir iş bəhrəli olsun. Milyonlarla dinləyiciniz kimi mən də hər bazar 
günü Sizin - xüsusilə Məhluqə xanımın rəvan, məlahətli səsini həsrətlə gözləyirəm 
(Heyif ki, Səməndər Rzayevsiz. Allah ona rəhmət eləsin).Gün o gün olsun ki, 
düşmənlərimizə qalib gəlmək xəbərini də ilk dəfə Sizdən eşidim. 
Verilişinizdə aşıq Əsəd Rzayevin adını eşidəndə yadıma onun arxivimdə 
saxladığım, heç yerdə dərc olunmayan “Deyim” adlı müxəmməsi düşdü. Bu 
müxəmməsi iyirmi iki il əvvəl mərhum aşıq Bəhram Həsənovun yaddaşından 
yazıya almışam. Rəhmətlik Bəhram əmi məşhur el şairi Daşsalahlı Mirzə Səmədin 
qardaşı oğlu idi. Aşıq Sadığın şagirdi Bəhram əmi şair Mirzə Səməddən, aşıq 
Əsəddən də çox şeyləri də görüb-götürmüşdü. Yaxşı hafizəyə, güclü səsə malik 
olan Bəhram əmi eldə, obada sayılan, hörmət olunan aşıqlardan biri idi. 
Toylarda, şənliklərdə Bəhram əmi aşıq Əsədin “Deyim” müxəmməsini ayrı 
şövqlə, ayrı tamda, ləzzətdə oxuyardı. Müxəmməsdə adı çəkilən igid 
həmkəndlilərinin hər biri haqqında ilhamla danışardı. 
Öncə aşıq Əsədin müxəmməsi nə münasibətlə yazdığını sizin qulluğunuza 
çatdırmaq istərdim. Onu mənə Bəhram əmi danışmışdı. 
1914-cü ilin yayında Qazağın xeyirxah kişilərindən biri, məşhur mülkədar 
Məmməd koxa Mahmud oğlu Mahmudov Damcılıdan bir az aşağıdakı bulağı 

abadlaşdırır. Öz xərcilə Avey dağının ətəyindən həmin bulağı kəndə çəkdirir. 
Daşsalahlılar indi bu bulağın suyundan içirlər. Məmməd baba bulağın açılışına 
məşhur el aşığı Əsəd Rzayevi dəvət edib. Üç gün, üç gecə keçən bu şənlikdə aşıq 
Əsəd Daş Salahlı igidlərinin vəsfini “Deyim” müxəmməsində saza-sözə çəkib. 
 
Daşsalahlı Məmməd Koxa, 
Gəl səni mərdanə deyim. 
Eşidibdi hər qubernat, 
Əvvəl İrəvana deyim. 
Gizlətməyim bu vəsfini 
Şəril-Naxçıvana deyim. 
Kəmərini qurşamağı 
O şahi-mərdanə deyim! 
 
Mən gəzmişəm hər şəhəri, 
Həmid kimi çayçı hanı? 
Kofe ilə şirin çayı, 
Laləzardı istəkanı. 
Turşu xiyar, dolma, kabab. 
Olmadı hesabı-sanı. 
Əkülənin düyüsündən 
Yetim-yesir oldu qani. 
Əlli baş erkək toğlu da, 
Kəsildi Yan-yana deyim. 
 
Səd-afərin, molla Adgözəl 
Saatda min paket yazar. 
Kalamın Allah bəyənib, 
Qələminə verib bazar. 
Müsəlmanlıqla xaçpərəst 
Adam gəlir xəbər-xəbər. 
Doqquz rəngli fayton gəldi 
Məhlə oldu çarşı-bazar. 
Gəncədən də bir xan gəldi, 
Açdı dəftərxana deyim. 
 
Səhər bulaq görüşünə 
Gəncədən bir xan yeridi. 
Məmməd Koxa şölə saldı, 
İlyanın cavan yeridi. 
Mustafa bəy inək kəsdi, 
Qoç, toğlu qurban yeridi. 
Nar dəsmalı tucun-tucun. 
Dərdimə dərman yeridi. 
Aşırlının bu hörmətin, 

Yeddi Dağıstana deyim. 
 
Aralığa səf çəkilir 
Ortalığa baqi gəlir. 
Hər tərəfdən adlı bəylər, 
Gəncədən də Nağı gəlir. 
Alqış deyir yetim-yesir. 
Abdının yığnağı gəlir 
Mirzə Səməd cavanlıqda 
Bu dünyaya baqi gəlir. 
Atlıları atdan düşür, 
Gündə yüz qonağı gəlir. 
Aşıq Əsəd şövq eyləyib 
Gəlib xoş meydana, deyim. 
 
Fikir verirsinizmi, şerdə Məmməd koxa necə də böyük ilhamla təriflənir. 
Ağsaqqalların dediyinə görə, igid Məmməd koxa həqiqətən tərifə layiq kişi olub. 
Bunu eldə, obada danışılan əhvalatlar da təsdiq edir. 
1914-16-cı illərdə, hürriyyət vaxtında vəziyyət elə indiki kimi imiş, 
anarxiya, başıpozuqluluq da baş alıb gedirmiş. Qazax və onun kəndlərini 
özünəməxsus qoçularımız dağıdırmışlar. El-obanın başbilənləri, qeyrətli oğulları 
məsləhətə, məşvərətə yığışırlar. Polkovnik Cahangir bəy Şıxlinskinin təkidi ilə 
Məmməd koxanı qubernator seçirlər. 
Gecəni-gündüzə qatan Məmməd koxa əmin-amanlığı qoruyur, cəzaları özü 
təyin edirdi. Prokuror da, məhkəmə də özü olur. Quldurluq edənlərin gözünü 
qorxutmaq üçün bir nəfəri soyğunçuluq üstündə qulağından teleqraf dirəyinə 
mıxlatdırmışdı. 
Qubernator Məmməd koxa Dilican və İcevandan torpaq iddiası ilə bəri 
boylanan erməni daşnaklarının burnunu ovub geri elə oturdur ki, düşmənlərimiz bir 
müddət belə xam xəyala düşə bilmirlər. 
Haqq sözündə dönməz olduğuna görə onu el arasında “Boz Məmməd”, 
xeyir-şər məclislərində kasıba əl tutduğuna görə qeyrətli kişi, “çörəkli kişi” kimi  
müdrik qocalarımız bu gün də tez-tez yad edirlər. 
Xalq şairi Mirvarid xanım Dilbazi “Namuslu düşmən” adlı xatirə-
hekayəsində Məmməd koxanın dəyanətindən, kişiliyindən iftixarla söhbət açır. O 
yazır ki, Daşsalahlı kəndində uzun illər koxalıq etmiş çox müdrik, nüfuzlu bir şəxs 
vardı. Onun adına Məmməd koxa deyərdilər. 
Vaxtilə Qazaxda pristav olmuş Həsənəli bəy Əsgərxanov da “Gördüm” 
şerində onu çörəkli kişi kimi yad edir: 
 
Qiymət qoyaq aca, toxa, 
Alardı hədəfə, oxa. 
Daşsalahlı Məmməd koxa, 
Səni açıq bazar gördüm. 
 

Qırx ilə yaxın Daşsalahlıda kənd koxası olan Məmməd baba doğma kəndinin 
xoş güzəranı üçün az iş görməyib. Ötən əsrin sonlarında Tiflisə, Qoriyə gedib 
Zaqafqaziya müftisi Mirzə Hüseyn əfəndi Qayıbzadə, Qori seminariyasının 
Azərbaycan şöbəsinin müdiri Aleksey Osipoviç Çernyayevski və məşhur 
ədəbiyyatşünas Firidun bəy Köçərli ilə görüşüb öz xərcinə kənddə səkkiz otaqlı 
ibtidai məktəb açıb. 
Aşıq Əsəd müxəmməsində “Həmid kimi çayçı hanı?” - deyə xatırlanan şəxs 
əslində çayçı deyil, Məmməd koxanın yeganə oğlu Həmid bəydir. O vaxtlar 
Tiflisdəki birinci klassik gimnaziyasında oxuyurdu. 1918-ci ildə Tiflis 
gimnaziyasını bitirən Həmid bəy atasının arzusu ilə Gəncədə yenicə açılan 
hərbiyyə məktəbinə qəbul olunur. 
İyirminci ilin aprelində bolşevik daşnak istilaçılarına qarşı Gəncə üsyanında 
fəal iştirak edən Həmid bəy yeni gələn şura hökumətinə boyun əymir. O, Avey və 
Odun dağlarında, Qarayazı və Tatlı meşələrində bolşeviklərə qarşı vuruşur... 
Sovet hökuməti otuzuncu illərdə sürgünə göndərilən Məmməd koxanın cah-
cəlalını dağıtdı. Qardaşı Avdını, qardaşı oğlu Hüseyni və Əsədi, oğlu Həmid bəyi 
güllələdi, qardaşı Mehdi ağanı, qızı Badını, bacısı oğlu Vəlini ailəsi ilə sürgün 
elədi. 
1933-cü ildə sürgündən qayıdan Məmməd koxa yeganə oğlunun 
güllələndiyinə, qohum-əqrəbasının sürgün olunduğuna dözə bilmədi. Huşunu itirdi, 
az sonra ürək partlamasından vəfat etdi. 
Məmməd koxanın qohumu aşıq Bəhram otuzuncu illərdə bu faciələrin şahidi 
olmuşdu. Necə olursa, əllinci illərdə bir məclisdə Bəhram əminin “saqqızını 
oğurlayıb” belə bir söz oxudurlar. 
 
Duman gəldi, dağ başını bürüdü, 
Sarı gavur yurdumuza yürüdü. 
Neçə canlar çekalarda çürüdü, 
Bəs mən ağlamayım, kimlər ağlasın? 
 
Bundan sonra Bəhram əmini get-gələ salırlar. Milis, raykom, DTK sorğuları 
başlanır. Anası namaz üstə olan aşıq Bəhramın bəxtinə təsadüfən Səməd Vurğun 
gəlib Qazağa çıxır. “Bəhramın nə günahı varsa, mənim adıma yazın. Sənətkar 
ağrısını sənətkar çəkər” - deyib onu orqanın laxa ağzından xilas edir. 
 
Avqust 1992-ci il 
 
 
AŞIQ İBRAHİMİN  
“KÖRPÜLÜ ƏHVALATI” 
 
Ağlım kəsəndən, dilim söz tutandan bir əhvalat eşitmişəm. Eşitmişəm, 
dinləmişəm deyəndə ki, bu hadisə bizim kənddə olub. Toyda, yasda, hətta beş-on 
adam bir yerə yığışıb aşıqdan söhbət açanda da bu əhvalatı danışırlar. Ən çox da 
toy şənliklərində. Qazax, Tovuz, Borçalı aşıqlarından eləsi yoxdur ki, bu əhvalatı 

bilməsin. Xüsusilə, hörmətli aşığımız Əkbər Cəfərov “Körpülü əhvalatı” nı toy 
şənliklərində ayrı tamda, xüsusi ləzzətlə, şövqlə danışır. Mərhum Hüseyn Saraclı 
bu əhvalatı elə gözəl, bər-bəzəkli nəql edər və oxuyardı ki, dinləyənin yaddaşına 
ömürlük həkk olunardı. 
Bəzən bu əhvalatı Şulaverin adına danışan və yazanlar da var. Bu da həmişə 
mübahisəyə səbəb olur. Əslində Şulaver stansiyasında belə bir əhvalat olmayıb. 
“Şulaver əhvalatı” adı ildə bəzi aşığın danışığı tamam-kamal uydurmadır. Bu 
əhvalatın şahidi olanlardan hələ də sağ qalanlar var: Əmrah Şəmilov, Cavad 
Həkimli, Alşan Mahmudov, Qədir Süleymanoğlu və Borçalıda, İncə dərəsində bir 
çox qocalar, ağsaqqallar bu əhvalatın Şulaverdə olmasını tam inkar edirlər. 
Əhvalatın tamam-kamal bilicisi aşıq Göyçə Məhəmməd oğludur. Sinədəftər el 
ağsaqqalı ilə Borçalı mahalının Qaçağan kəndində görşüb 1928-ci ilin payızında 
olmuş “Körpülü əhvalatı”nı söz-söz, misra-misra yazıb götürdüm. Hadisə 
İncəlioğlu Əsədin uşaqlarının kiçik toyunda baş verib. Toya iki aşıq dəvət olunub. 
Bir-birindən xəbərsiz. Burada da ikitirəlik düşüb. 
Üç gün, üç gecə olmuş aşıqların deyişmə əhvalatı uzundu, demək olar ki, 
dastanlıqdır. Ona görə də qalsın boynumuzda, onu ayrıca möhtərəm oxucuların 
qulluğuna çatdırmaq bizə borc olsun. 
Kimdi “Körpülü əhvalatı”nın səbəbkarları? Biri el şöhrəti qazanmış, məşhur 
aşıq Hüseyn Bozalqanlıdır ki, haqqında hamının məlumatı olduğuna görə biz onun 
həyat və yaradıcılığına burada müdaxilə eləmirik. Digəri isə indi yaşlı adamların 
zorla xatırladığı aşıq Quşçu İbrahimdir. Ona görə zorla xatırlanır ki, aşıq Quşçu 
İbrahim Böyük Vətən müharibəsinin odlu-alovlu cəbhələrindən qayıtmayıb. 
 Bu istedadlı el aşığı harda faşistin namərd gülləsinin qurbanı olub, indiyədək 
məlum deyil. Quşçu İbrahimin dədə-baba çırağını indi yeganə oğlu Bəhram 
İsmayılov yandırır. Bu günədək unudulmuş el aşığının qısa ömür yolunu da 
Bəhram müəllimdən öyrəndim. 
Aşıq İbrahim İsmayıl oğlu 1895-ci ildə Borçalı qəzasının Muluxaslı 
kəndində dünyaya gəlib. Atasını erkən itirdiyindən nə qarnıdolusu çörək yemiş, nə 
də təhsil ala bilmişdir. Sazlı-sözlü Borçalı mahalında mayası şerlə yoğrulan balaca 
İbrahim el sənətinə vurğunluqdan saz çalıb, qoşmalar yazırmış. Obanın el sənətkarı 
məşhur ustad Dollu Abuzərin ustad himayəsini də kimsəsiz İbrahimə çox 
 görür. Abuzər vəfat edəndən sonra Quşçu kəndində yaşayan el şairi Ağacan 
Cabbarlı (o, əslən Gümrü mahalından idi) İbrahimin sənətdən kəm qalmasını rəva 
bilmir, onu öz himayəsinə götürür. Şair Ağacanın İbrahimin kamil sənətkar kimi 
yetişməsində haqqı-sayı unudulmazdır. O vaxtdan da aşıq Quşçu İbrahim kimi 
eldə-obada hörmət qazanır. Təsadüfi deyil ki, “Körpülü əhvalatı”nda, aşıq Hüseyn 
Bozalqanlı ilə deyişmədə yeri dara düşən İbrahim öz ustadı Ağacanı “sahib zaman” 
deyə köməyə çağırır: 
 
İbrahiməm, mən çəkirəm zamanı, 
Çağırram imdada Sahib-zamanı. 
Hüseyn bir şairdir tutub dünyanı, 
Şəyirdin qolundan tutasan gərək. 
 

Aşıq İbrahimin oğlu Bəhramda atasının iki şagird dəftəri şeri qalır. Təəssüf 
ki, onlar indiyədək çap üzü görməyib. Möhtərəm oxuculara təqdim etdiyim şair 
Ağacanla, aşıq İbrahimin deyişməsini aşıq Göyçə Məhəmməd oğlunun 
yaddaşından yazmışam. 
 
Aşıq İbrahim: 
 
Başına döndüyüm şair Ağacan, 
Bir neçə urvatda söz mənə göndər. 
Yaman düşdüm aşıq Söynün cənginə, 
Mənasın, cümləsin düz mənə göndər. 
 
Şair Ağacan: 
 
Demədimmi çıxma dağlar başına, 
Tüpü olar, boran-qar olar onda. 
Əl uzatma gözün görən yuvaya, 
Gürzə olar, şahmar, mar olar onda. 
  
Aşıq İbrahim; 
 
Dörd maraldı
67
, dörd ovçudu, 
dörd də dağ, 
Dörd bağbandı, dörd boxçadı, 
dörd də bağ. 
Dör ölüdü, dördxəstədi, dörddə sağ, 
Bunların mənasın tez mənə gödər, 
 
Şair Ağacan: 
 
İşin nədi bu Rüstəmi-Zalınan? 
Girmisən meydana qeylü qalınan. 
Dananı qoşasan qoca kalınan, 
Görərsən hansına zor olar onda. 
 
Aşıq İbrahim: 
 
İbrahim də dəryalara dalıbdı, 
Şirin canı eşq oduna salıbdı, 
Hüseynin önündə acız qalıbdı, 
Tirmədən, atlasdan tez mənə göndər. 
 
                                                 
67
 Hüsеyn Bоzаlqаnlı tərəfin dörd оlmаsınа işаrə еdir. 
 

Şair Ağacan: 
 
Bir nə iş var o şairin canında, 
Dayanıbsan indi dur, meydanında. 
Yüz il qalsan Ağacanın yanında, 
Bilməzsən neçə cür tor olar onda. 
 
Mart, 1989-cu il. 
  
 
ŞAİR HƏVƏSKAR  
AĞKÖYNƏKLİ 
 
Nə vaxtdandı yazı masamın üstündə bir şagird dəftəri dolu şer var. Ötən yay 
(1992-ci il) Qazaxda olanda, onu mənə Rayon polis idarəsinin rəisi Fikrət 
Məmmədov vermişdi. “Elə keçmiş babalarımızdan yazıb, onları tərifləyirsən. Al, 
eloğlu, yolboyu oxuyarsan, özün şahid olacaqsan ki, mənim ağköynəklim Arif, 
Məzahir Daşqın, Bəhmən Vətənoğlu, Əli Qurbanov, Qurban Şıxlı (Musayev), 
Mikayıl və Gülarə Azaflılar, Vaqif Nəsib, İslam Türkay, daha nə bilim kimlər... 
Kimlər el yaddaşından güc almışdısa, kimlər el-oba folkloru ilə 
qidalanırdısa, kim aşıq sənətinin vurğunu idisə, podpolkovnik Fikrət onların dostu, 
həmdəmi idi. Taleyin hökmünə bax, ona ölüm də şair Aslan Kəmərli və yazıçı-
jurnalist Valeh Şıxlı ilə birgə necə gözəl şerlər yazır”, - demişdi. 
Podpolkovnik Fikrət Məmmədov on doqquz il polis işçisi olmasına 
baxmayaraq, durub-oturduğu adamların hamısı şer-sənət xiridarı idi. Şairlərdən 
kiminlə dost deyildi: mərhum Hüseyn qismət oldu. 1992-ci il oktyabrın 26-da 
Qazağın üç ziyalı oğlu sərhəd kəndlərindən qayıdanda maşın qəzasında həlak 
oldular. 
Fikrət şair Həvəskarın şerlərini tərifləyə-tərifləyə mənə verəndə kabinetində 
üçümüz idik. Valeh, Fikrət, bir də mən. 0, üzünü Valehə tutub: 
- Ayə, a qıldıqsız, tərifləməkdən yoruldum. A Valeh, şair haqda sən də bir-
iki yaxşı söz de, qoy bu da qələminin yağlı yeriynən yazsın, mənim kəndçi şairim 
haqqında... 
Fikirli-fikirli pəncərə ağzında dayanan Valeh: 
- A Şəmistan, - dedi, - mən tərif-zad deməyəcəm. Sən onun şerlərini 
“Həvəskar” təxəllüsü ilə yazmağına fikir vermə, o, həqiqi mənada püxtələşmiş 
şairdir. Özün məndən də yaxşı bilirsən, Qazaxda elə bir xeyir iş, toy-nişan yoxdur 
ki, aşıqlar, müğənnilər onun şerlərini oxumasınlar. Gileylənməkdə Fikrət haqlıyıdı. 
İndiyə kimi heç birimiz Həvəskar barədə heç nə yazmamışıq. 
Təəssüf ki, el şairi Həvəskar haqqında mənim yazımı oxumaq nə Valeh, nə 
də Fikrətə qismət oldu. Onlara vaxtsız ölüm qismət olmasaydı, mən də yazımı belə 
kədərli bir notla başlamazdım... 
Onun əsl soyadı belədi: Allahverdi Vəli oğlu Hacıalıyev. Amma onu bu 
soyadla kənd sovet sədrindən başqa heç kəs tanımır, Qazaxda bu soyadla adam 
axtarsan müsahibin dodaqlarını büzər, üzünə təəccüblə baxıb deyər ki, belə adam 

tanımıram, qardaş. Elə ki, şair Həvəskar sözlərini də əlavə eləsən, onda: “elə de 
dana, a sağ olmuş, məni niyə dağa-daşa salırsan”, - deyərlər. 
1929-cu ildə Ağköynək kəndində dünyaya gələn Həvəskarın cəmi-cümlətanı 
dörd illik təhsili var. Ehtiyac, ağır güzəran balaca Allahverdinin yaxasından düymə 
kimi asılanda oxumağın daşını birdəfəlik atıb. 
Qırx il yazıb-yaradan Həvəskar təxəllüslü eloğlumuz ağbirçək şairəmiz 
Mirvarid Dilbazidən başqa heç kimin yadına düşməyib.  
Təsadüfən Mirvarid ana ilə görüşən Hövəskarın şerləri onun xoşuna gəlib. 
On il bundan əvvəl, kiçik bir ön sözlə bir neçə şerini ilk dəfə “Azərbaycan 
gəncləri” qəzetində dərc etdirib. 
Həvəskarla atüstü söhbət eləyirdim. Qeyd-filan da götürmürdüm. Çünki onu 
özüm də az-çox tanıyırdım, yaradıcılığına da bələd idim. Birdən məndən soruşdu 
ki, niyə xəbər almırsan ustadın kim olub. 
- Nəyini xəbər alım, yəqin deyəcəksən, ustadın el olub, oba olub. 
- Yox, - dedi, - el-oba öz yerində, orası elədi. Amma mənim ustadım, mənə 
şer yazdıran böyük Səməd Vurğun olub. 
- Yəqin onunla görüşmüsən. 
- Yox, görüşməmişəm. O əvəzsiz insanı bircə dəfə 1953-cü ildə təsadüfən 
Bakıda cıdır meydanında cıdırçıya nəmər verəndə görmüşəm. Ay tövbə, o kişi ilə 
kəlmə də kəsməmişəm. Onu görəndə, elə bil dünyam dəyişdi. Həmin andan -1953-
cü ilin payızından, o nağıllarda, dastanlarda deyilən kimi, ilahi bir qüvvə mənə şer 
yaz, deyirdi. Durammadım, dözəmmədim, yazdım. 1966-cı ilə kimi yazdığımı üzə 
çıxara bilmədim. Cəsarətə gəlib Səməd Vurğunun altmış illiyində ona yazdığım 
şeri bir nüfuzlu məclisdə oxudum. O şer dillərə düşdü. Qazax, Borçalı mahalı da 
Həvəskar adlı bir el şairini tanıdı. 
Bilmirəm, elə bir naşı oxucu tapılarmı ki, şair Həvəskarın sözünə inanmasın. 
Şəxsən mən ürəkdən gələn bu səmimi sözlərə inandım. Oxucunun şəkk-şübhəsi 
onda ola bilər ki, Həvəskarın şerləri xoşuna gəlməyə. Bir şer ki, elin-obanın toy-
bayramında aşığın, müğənninin dilində gəzir, inanıram ki, oxucuların da xoşuna 
gələcək. Ona görə ki, Həvəskar bu günümüzün nəbzini tutan şairdir.