Xalqımızda azadlıq, müstəqillik fikirlərini daha da gücləndirmiş oldu

 

353 

 

Əd.: 

M əmmədov  S., Azərbaycanın maarifp ərvər qadınları, B., 1960.

 

 

ƏFQANĠ Cəmaləddin, S e y id  C ə m a l ə d d i n  Ə f q a n i,  C ə m a l ə d d i n  H ü s e y n i (əsl ad ı S e y id   M ə 

h ə m m ə d  i b n  S ə f t ə  r; 1838-39, Hə mədan ya xınlığındakı Əsədabad kəndi - 9.3.1897, İstanbul) - görkə mli Azərbaycan 

mütəfəkkiri. "İslam birliy i" ("İttihadi-islam") din i-siyasi mübarizə cəbhəsinin banisi, islam dini islahatçısı, filosof və ictimai 

xadim.  Qəzv in  və  Tehran  şəhərlərində  yaşamış,  sonralar  din i-islahatçılıq  ba xışlarına  görə 

Əfqanıstana köçmüş, orada "Əfqani" təxəllüsü ilə tanın mışdır.  Cəmaləddin  Əfqaninin həyatı dünya 

müsəlman xalqların ın milli ictimai oyanış və milli-siyasi müstəqillik idealları ilə sıx bağ lı olmuşdur. 

O,  19  əsrin  elmi-te xniki  tərəqqisi  dövründə  hələ  də  orta  əsr  həyat  tərzində  yaşayan  müsəlman 

xalq larını  ictimai oyanışa və Avropa müstəmləkəçilərinə qarşı  milli azadlıq  mübarizəsinə çağırırdı. 

Müsəlman xalq larının  milli soykökünə, d ininə, mədəniyyətinə böyük əhəmiyyət verən Əfqaninin bu 

baxışları "Milli vəhdət fəlsəfəsi və din b irliy inin həqiq i mahiyyəti" adlı əsərində ö z əksini tap mışdır. 

Əfqani din in fəlsəfi  mahiyyəti barədə nəinki  müsəlman dünyası, bütövlükdə dünya üçün maraqlı və 

orijinal  mü lahizələr söyləmişdir. Həmin  mü lahizələrin əsası ondan ibarətdir ki,  "din birliyi olmasa, 

milli vəhdətin həqiqi mahiyyəti və həyat gücii ola bilməz..." Əfqani hə m də, Avropa mədəniyyətinin 

və  dövlətçiliy inin  mütərəqqi  ənənələrini  müsəlman  xa lqla rı  arasında  təbliğ  edirdi.  Məh z  belə   siyasi,  ictimai  və  dini 

baxışlarına  görə  Əfqani  öz  dövrünün  mühafizəkar  müsəlman  dövlətləri,  müstəmləkəçiliyə  qarşı  mübarizəsinə  görə  isə 

Avropa  hökumətləri  tərəfindən  "qəbuledilməz"  bir  adam  kimi  qarşılanırdı.  Əfqani  ö zünün  "islami  oyanış"  və  milli  b irlik 

ideyalarını  yay maq  üçün  Bombey,  Kəlkətə,  Heydərabad,  Qahirə,  Ciddə,  İstanbul,  Peterburq,  Moskva,  Paris,  London, 

Münxen  kimi  şəhərlərdə,  həmçin in  1889  ilin  sentyabrında  Tehrana  gedərkən  Bakıda  olmuşdur.  Cəmaləddin  Əfqanin in 

"İttihadi-islam" və "Milli vəhdət fəlsəfəsi..." əsərləri, mü xtəlif ölkələrdə o xuduğu mühazirələri və ayrı-ayrı adamlara yazdığı 

mə ktubları onu bütün dünyada məşhurlaşdırmışdır. 

Cə ma ləddin  Əfqaninin   müs əlman Şə rqini tənəzzüldən  xilas et mə k uğrunda  mübarizə  ideyaları 19 əsrin sonu - 20 

əsrin  əvvəllərində  daha  geniş  yayıldı.  Bu  ideyalar  20  əsrin   əvvəllərindən  aşağıdakı  kimi  ü mu miləşdirildi:  milliləşmə, 

İslamlaşma, müasirləşmə... Şərq i tənəzzü ldən xilas etməyin bu məşhur formu lu gərgin  fəlsəfi-ideoloji axtarışlar prosesində 

müəyyənləşmişdi ki, həmin  prosesin mənbəyində təkcə Azərbaycanın deyil, bütün türk-islam dünyasının böyük mütəfəkkiri 

Cə ma ləddin Əfqaninin inqilabi təfə kkürü dayanırdı. 

19 əsrin  sonu -  20 əsrin  əvvəllə rində, hətta sonralar da  Azə rbaycanda, Türkiyədə, ərəb  ölkələ rində, İranda bütün 

milli hərəkatla rın ideolo ji əsasında birinci növbədə məh z Əfqanin in fə lsəfəsi dayanırdı. 

Azərbaycan yazıç ıları hələ  19 əsrin sonlarında Əfqani ideyala rı ilə tanış olmuş, görkə mli publisist və ictimai xa - 

 

 

 

354 

 

dim  Əh məd bəy Ağayev (Ağaoğlu)  1894  ildə İstanbulda onunla görüşmüşdür. 19 ərsin sonu - 20 əsrin əvvəlinin  ziyalıları 

Əfqani ideyalarından geniş şəkildə faydalanmışlar.  Cəmaləddin Əfqanin in görüşləri A zərbaycanın, ümu mən, türk-müsəlman 

dünyasının  böyük  ideoloqları  İs mayıl  bəy  Qaspralı,  Ziya  Göyalp,  Əli  bəy  Hüseynzadə,  Əh məd  bəy  Ağayev,  Məhəmməd 

Əmin Rəsulzadə... üçün böyük ideya  məktəbi olmuşdur.  Cəmaləddin  Əfqani  ideyalarının təsiri  20 əsrin əvvəllərin in dövri 

mətbuatında özünü açıq şəkildə göstərir. Gö rkə mli ya zıçı və publisist Nəcəf bəy Və zirovun "Tazə həyat" (1907-08), Ceyhun 

Hacıbəylinin "İttihad" (1917-20) qəzetlərində dərc olun muş  məqalələrində Əfqani ideyaları öz əksin i tap mışdır.  Əfqanin in 

təsiri  Ə.Hüseynzadə,  Ə.Ağayev,  xüsusən  M.Rəsulzadənin  yaradıc ıhğ mda  özünü  daha  qabarıq  göstərir.  A zərbaycan  Xa lq 

Cü mhuriyyətinin   banilərindən  olan  Məhəmməd   Əmin   Rəsulzadə  hələ  1910-cu   illərin  o rtalarında  ö z  ictimai-siyasi 

mübarizəsində Əfqaninin  fəlsəfi və siyasi irsindən faydalanmışdır. Əfqani ideyaları onun 1914  ildə görkəmli türkçü şair və 

publisist  Əlabbas  Müznibin   rəhbərliy i  ilə  çıxan   "Dirilik"  (1914-16)  jurnalındakı  "Dirilik  nədir"  silsilə  məqalələrindən 

qırmızı  xətt  kimi  keçir. M.Rəsulzadə  milli ö zünüdərk, din,  milli dil, tarixi keçmişə  münasibət, müasirlik  kimi atributlardan 

bəhs  edərkən,  Cə ma ləddin  Əfqaninin  ict ima i-siyasi  və  fə lsəfi  ba xışlarını  in kişaf  etdirmişdir.  19  əsrin  sonu  -  20  əsrin 

əvvəllərində yaşayıb-yaratmış A zərbaycan mədəniyyətinin və ədəbiyyatının bir ço x xadimlərinin  əsərlərində Əfqani ideyaları 

mü xtəlif şəkildə öz əksini tapmışdır. 

 

Əd

.:  Qurbanov  Ş.,  Cəmaləddin  Əfqani  və  türk  dünyası,  B.,  1997;  Göyalp Z.,  Türkçülüyün  əsasları,  B.,  1991;  Cəfərov  N., 

Azərbaycanşünaslığa giriş, B., 2002. 

 

ƏHMƏD  CAVAD, A xundzadə  Cavad Məhəmmədəli oğlu  (5.5.1892, Şəmkir rayonunun Seyfəli  k. -  12.10.1937) 

-  şair,  müə llim  və   ict ima i  xadim.  Ruhani  ailəsində  doğulmuşdur.  İlk  təhsilin i  evdə  a lmış, 

uşaq yaşlarında türk, ərəb, fars dillərin i və Şərq  ədəbiyyatını öyrən mişdir.  1912  ildə  Gəncə ruhani 

semi- 

nariyasını ("Məktəbi-ruhaniyyə")     bitirmiş,  müəllimlik  fəaliyyəti  göstərmiş,  eyni  zamanda, 

Gəncənin ədəbi, bir qədər sonra isə ict ima i-siyasi həyatında yaxından iştirak et mişdir.    

 

 

Ba lkan və Birinci dünya müharibələ ri dövründə şair üç dəfə (1912,  1916 və 1918 

illərdə )  nü mayəndə  heyətinin  tərkibində  (iki  dəfə  ü zv,  b ir  dəfə  başçı  kimi)  Türkiyəyə  getmişdir. 

Əh məd  Cavad  Balkan  müharibəsində  qardaş  türk  xalq ına  yardıma  gələn  Qafqaz  könüllüləri 

sırasında Trakiya cəbhəsində Abdulla Şaiq lə birlikdə türk əsgərləri  ilə çiy in-çiyinə vuruşmuş, 1914 

ildə  Tü rkiyənin  Şə rq  hissəsini  işğal  et miş  rus  ordusunun  və  onların  havadarlıq  etdiyi  ermənilərin 

Qars  və  Ərzuru m  vilayətlərində  törətdiklə ri  soyqırımı  q ırğ ınların ın  qurbanı  olan  yerli  türk  əhalisinə  yardım  göstərən 

"Azərbaycan  xeyriyyə  cə miyyəti'nin  fəa liyyətində  ya xından  iştirak  et mişdir.  Şair  hə min  dövrdə  Qarsda  rastlaşdığı  ürək 

parçalayan dəhşətli mən zərəni 1915 il Novru z bayramı günü yazdığı "Nə gördümsə" şerində belə dilə gətirmişdi:

 

Ərməğanım yaslı nəğmə,  

Bir quş oldum, çıxdım yola.  

Getdim gördüm dost elində  

Nə bir səs var, nə bir layla.  

Sordum qərib minarədən:  

"Axşam olmuş, əzan hanı?  

Bayquş qonmuş minbərlərə,  

Deyən hanı, duyan hanı?" 

 

Əh məd  Cavad  xalq ımızın  qəddar düşmənləri Andronik və  Şau myanın b ilavasitə  iştirakı və başçılığ ı  ilə törədilən  

soyqırımla rın ın qarşısının a lın masında ya xından iştira k et mişdir. Şa ir A zərbaycan xa lqını xilas etməyə  gələn türk ordusunun 

əsas qoşun başçılarından olan Nuru paşa ilə yaxın dost olmuşdur. 

Bakın ı  azad  etməyə  gələn  Azərbaycan-türk  hərb i  hissələri  ilə  b irlikdə  Yasamal  dağındakı  səngərlərdə  əsgərlər 

arasında olan şair döyüş meydanında yazırdı: 

 

Atıldı dağlardan zəfər topları,  

Yürüdü irəli əsgər, Bismillah!  

O, Xan sarayında çiçəkli bir qız,  

Bəkləyir bizləri zəfər, Bismillah! 

 Ey hərbin taleyi, bizə yol ver, yol. 

 Sən ey coşan dəniz, gəl, türkə ram ol. 

 Sən ey sağa, sola qılınc vuran qol,  

Qollarına qüvvət gəlir, Bismillah! 

 

Əh məd  Cavad  uzun  illər  pedaqoji  fəaliyyət  göstərmiş,  Nəsib  bəy  Yusifbəyli  Azərbaycan  Xalq  Cü mhuriyyətinin  

maa rif na ziri ola rkən mədəni-maa rif quruculuğu işlərində ona yaxından kö mə k et mişdir. O, Bakı Darü lfünunun təşkilində də 

yaxından iştirak etmiş, ali təhsil  müəssisələrində tədris olunmaq üçün ilk dərslik  kimi "Türk dilinin sərfi və nəhvi" (1919) 

adlı sanballı kitab yazmışdır. 

 

 

 

 

355 

 

Əh məd  Cavadın  həyat  və  yaradıcılığ ının  ən  parlaq  və 

məhsuldar dövrü 20 əsrin 10-cu illə rin in ortalarına, xüsusilə Azərbaycan 

Xalq  Cü mhuriyyəti  dövrünə  təsadüf  edir.  Bu  illərdə  onun  "Qoşmalar" 

(1916)  və   "Dalğa"  (1919)  ad lı  şeir  topluları  nəşr  edilmişdir.  Hə min  

dövrdə  istiqlal  şairi  kimi  məşhurlaşan  Əhməd  Cavadın  fəaliyyəti 

bilavasitə  Məhə mməd  Əmin  Rəsulzadə  ilə   bağlı  o lmuşdur.  Əh məd  

Cavad  məhz  M.Ə.Rəsulzadənin  təklifi  ilə   "Müsavat"  partiyasına  daxil 

olmuşdur. 

Uğrunda  mübarizə  apard ığı  və  böyük  sevinclə  qarşıladığı 

Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti dövründə yazdığı şeirlər  Əh məd Cavad 

yaradıcılığ ının  zirvəsidir.  Daim  ictimai-siyasi  hadisələrin  mərkəzində 

olan  Əh məd   Cavad  Cü mhuriyyətin  qurulmasını  "Azərbaycan, 

Azərbaycan!" və"Canım, gözü m, gö zü m, canım Azə rbaycanım" şeirləri 

ilə  alq ışla mışdır. 

Həyatını,  taley ini  və  yarad ıcılığını  A zərbaycan  Cü mhuriyyəti 

ilə   bağlayan  şairin  bu  dövr  şeirləri  a rasında  müstəqil  dövlətimizin  rə mzi  olan  üçrəngli  milli  bayrağımıza  həsr  o lunmuş 

şeirlər (" Elin bayrağı", " Yo l ver türkün bayrağına", "Azərbaycan bayrağına", "Al bayrağa" və s.) sözün həqiqi  mənasında, 

orijinallığı  və  yüksək  bədii-emosional  təsir  gücü  ilə  seçilir.  "Qardaş" şerində  "Vətən  bir  fidandır,  en məz  bayrağı!"  deyən 

şairin "Marş" şerində də azadlıq bayrağı tərənnüm edilir. Azərbaycan Cü mhuriyyətinin ay-uldu zlu, yaşıl, q ırmızı və  mavi 

rəngli bayraq obrazı  Əh məd  Cavad yaradıc ılığın ın  ideya istiqa mətini  müəyyənləşdirmişdir.  Onun "Azərbaycan bayrağına" 

şeri milli marş kimi d illər əzbəri id i: 

 

Türküstan elləri öpüb alnını,  

Söyləyir dərdini sana bayrağım!  

Üç rəngin əksini Quzğun dənizdən  

Ərməğan yolla sən yara, bayrağım! 

 

Cü mhuriyyətin himninin yazılması da Üzeyir Hacıbəyli və Əh məd Cavadın adı ilə bağlıdır. 

Milli oyanış,  xalq  hərəkatı, türk  xalqların ın birliy inə çağırış, əski adət və inamlara,  xalq ın yaddaşına qayıdış kimi 

duyğular  Əh məd  Cavad  şeirlərin in  ruhuna  hopmuşdur.  Onun  yaradıcılığında  A zərbaycan,  Tu ran,  Qafqaz,  Türk  dünyası 

obrazları ço x qabarıq verilmişdir. 

Əh məd  Cavadın  şeirləri  A zərbaycan  Xalq  Cü mhuriyyətinin  fəaliyyət  göstərdiyi  dövrdə  həm  xalqa,  həm  də  onun 

siyasi  liderlərinə  təsir  göstərirdi.  Belə   ki,  M.Ə.Rəsulzadə  hətta  Azərbaycandan  getdikdən  sonrakı  illərdə  ya zdığ ı  bir  ço x 

məqa lə  və  kitablarında  Əh məd  Cavadın  yaradıc ılığ ına  dönə-dönə  müraciət  etmiş,  şeirlərini  təhlil  edərək,  onların  "çağdaş 

ədəbiyyat" tariximizdə yüksək yer və mövqe tutduğunu göstərmişdir. 

"İngilis", "Gəlmə" şerilərində torpağımızı  işğal etməyə gələnlərə  layiq li cavab verən şair "Ey əsgər" şerində bunun 

əksinə,  A zərbaycan  xalqın ı  soyqırımından  xilas  etməyə  gələn  türk  ordusunu  tərənnüm  etmişdir.  "Ağlayırd ım,  gülü rəm" 

şerində  (1920,  6  ap rel)  şair  A zərbaycan  Cü mhuriyyətini  gö zləyən  təhlü kəni  əvvəlcədən  acı-acı  xəbər  verir,  istiqlalımızı 

qorumağa çağırırd ı.  Əh məd Cavadın yarad ıcılığı bədii sənətkarlığı, dilin in heyrətamiz sadəliyi, təsvir və ifadə vasitələrin in 

əlvanlığ ı, yüksək şeriyyəti ilə seçilir. 

Əh məd Cavad ömrünün sonuna qədər milli istiqlal ideallarına sadiq qalmış və bu yolda şəhid olmuşdur. Bunu onun 

Cü mhuriyyətin süqutundan - Aprel işğalından (1920) sonra yazdığı əsərlər də təsdiq edir. 

1925  ildə  yazd ığı  " Göygöl"  şerində  Əh məd   Cavad  müstəqil  Azərbaycanın  dövlət  bayrağındakı  Ay-ulduza   işarə  

edərək deyird i: 

Sənin gözəlliyin gəlməz ki saya, 

Qoynunda yer vardır ulduza, Aya. 

Oldun sən onlara mehriban daya, 

Fələk büsatını quralı Göygöl

. 

 

Şair bu şerə görə həbs olunmuşdu. 

Rə mzi  xara kterli  "Səsli  qız"  (1928-29)  poe masında  şair,  eyhamla  da  olsa,  işğal  olun muş  "cənnət  kimi"  ölkəsinin  

"mə zarlığa   döndüyünü",  "evlərin   yıxılıb",  " xanimanla rın   söndüyünü",  "işlənmə miş  bir  c inayətin  qalmadığın ı",  "yurdunu 

verməyənlə rin  xınca xınc doğrandığını", gü lüş olmayan bu ölkədə "ağla mağ ın belə  yasaq olduğunu" yana-yana dilə gətirirdi. 

O,  1920-37  illər  arasında  üç  dəfə  həbs  olunmuş,  hətta  adı  güllələnəcək  adamla rın  siyahısına  salınmışdı.  Şair  1924  ilin 

yanvarında Fövqəladə Komissiyanın həbsxanasında yazdığı "Ay ellər" şerində: 

 

Hanı yaz mövsümü gülüm, çiçəyim?  

Tez düşdü yurduma xəzan, ay ellər.  

Mən yaza bilmədim, əllərim bağlı,  

Yoxmu bu dərdimi yazan, ay ellər? 

 

 

 

 

 

356 

 

 

- deyə fəryad edird i. 

Daim  təqib  və  təhdid  olunan  şair,  nəhayət,  1937  ildə  məhz  Azə rbaycan  Xalq  Cü mhuriyyəti  dövrünün  görkə mli 

ideoloqu  və  parlaq  şəxsiyyəti  kimi  məh ku m  edilmişdir.  1936-37  illərdə  o,  Azərbaycan  Şura  Ya zıçılar  İttifaq ında  dəhşətli 

şəkildə  " mühakimə"  olunmuş  və  bu,  Əhməd  Cavadın  repressiyaya  məruz  qalaraq,  güllələn məsinə  səbəb  olmuşdur.  Onun 

ailəsi də həbs edilmiş, həyat yoldaşı 8 il sürgündə qalmışdır. 

 

Əsərləri: 

Şeirlər, B.,1958; Sən ağlama, mən ağlaram..., B., 1991; Seçilmiş əsərləri, 2 cilddə, B., 1992.

 

Əd.: 

Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyy əti  (ədəbiyyat,  dil,  mədəniyyət  quruculuğu),  B.,  1998;  Bayramoğlu  (M əmmədov)  A., 

Azərbaycan Demokratik Respublikası dövründə ədəbiyyat,  "Ulduz" jurnalı, 1990, №5; yenə onun, İstiqlalımız və istiqbalımız naminə, 

"Dünya" jurnalı, 1993, №3; Baykara H., Azərbaycan istiqlal mübarizəsi tarixi, B., 1992;  Saləddin Ə., Əhməd Cavad, B., 1992; Nəbiyev 

B., Əhməd Cavad, "Gəncə" nəşriyyatı, 1993. 

 

ƏHMƏDBƏYOV Zivər bəy Gəray bəy oğlu  (1873, Şamaxı - 16.2.1925, Bakı) - ali təhsilli ilk 

azərbaycanlı  me mar,  rəssam.  Azə rbaycan  Xalq  Cü mhuriyyəti  dövründə  Bakı  şəhərin in  baş  mema rı. 

Peterburq  Mülki  Mühəndislər  İnstitutunu  bitirdikdən  (1902)  sonra  Ba kı  quberniya  idarəsinin  İnşaat 

şöbəsində,  Bakı  şəhər  idarəsində  memar  işləmişdir.  1907  ildə  Şamaxı  şəhərinin  baş  memarı  təyin  

edilmiş,  məhəllələrin  düzgün  planlaşdırılması  və  tikilməsinə,  zəlzələ  zaman ı  (1908)  dağılmış  Cü mə 

məscidin in  yeni  lay ihəsinin  hazırlan masına  böyük  ə mək  sərf  et mişdir.  Lay ihələrində  milli  me ma rlıq  

ənənələrindən geniş istifadə etmişdir.  Onun layihələri əsasında Bakıda Təzəpir (1905-14),  Göy  məscid  

(1912-13),  Göyçayda  məscid  (1906),  Şa ma xıda   İma m  məscidi  (1909),  Cü mə  məscid i  (1909-18), 

"Səadət"  məktəbi  (indiki  akade mik  Zə rifə  Əliyeva  adına  Elmi-Tədqiqat  Oftalmologiya  İnstitutu;  1911-

12)  və  s.  inşa  edilmişdiir.  Əh mədbəyov öz  yaradıcılığında  milli  irslə  yanaşı  Avropa  klassisizminə  də 

müraciət etmişdir. Bakıda "Doğum evi" (1910-cu illər), "Uşaq xəstəxanası" (indiki  Elmi-Tədqiqat Ana və Uşaq Mühafizəsi 

İnstitutu; 1914-16), həmçinin  Bakıda və Şamaxıda b ir sıra yaşayış evlərinin layihələrini yaratmışdır. Əh mədbəyov Azərbay-

can  xalq  memarlığın ın  mütərəqqi  ənənələrin i  Şərq  və  Avropa  memarlığ ı  ilə  ü zvi  surətdə  əlaqələndirmişdir.  O,  milli 

memarlıq  ab idələrinin  mühafizəsi  ilə  əlaqədar  1917  ildə  mü lki  mühəndis  Ömər  bəy  Abuyevlə  birgə  "İslam  incəsənəti 

abidələrini sevənlər və qoruyanlar cə miyyəti"ni yaratmış,  1919 ildə  isə Şa ma xının bərpası üçün "Yen i Şirvan" cə miyyətini 

təşkil  et mişdir.  A zərbaycan  Xa lq  Cü mhuriyyəti  dövründə  Bakının   baş  me marı  və zifəsində  çalışan  Əh mədbəyov  şəhərin 

daşnaklar  və  eser-menşeviklərdən  ibarət  "Sentrokaspi  diktaturası‖ndan  azad  olunması  (1918,  15  sentyabr)  zaman ı  şəhid 

olmuş  azərbaycanlı  və  türk  əsgərlərin in  xatirəsini  əbədiləşdirmək  üçün  Çənbərəkənd  qəbiristanlığında  (indiki  Şəh idlər 

Xiyabanı) ucald ılacaq abidə ko mpleksinin layihəsini hazırlamışdı. Altıbucaqlı türbə görünüşündə olan həmin  lay ihədə orta əsr 

Azərbaycan me marlıq inc ilə rindən  məharətlə   istifadə olun muşdu. Aprel işğalından (1920) sonra Azərbaycan Xalq Maarifi 

Ko missarlığının qərarı (1920,  13 noyabr) ilə,  ikinci dəfə yanmış, Tağıyev teatrının bərpa və yenidənqurma layihəsini hazır-

lamaq da Əh mədbəyova tapşırılmışdı. 

 

Əd.: 

Fətullayev Ş., M emar Zivərbəy Əhmədbəyov, "Qobustan" incəsənət toplusu, 1970, №2

. 

 

ƏHMƏDOV  Əsədulla  (?-?)-  A zərbaycan  Xalq  Cü mhuriyyəti  Parlamentinin  ü zvü.  Azərbaycan  Milli  Şurasının  

―Azərbaycan  Məclisi-Məbusanının  təsisi  haqqında  qanun"una  (1918,  19  noyabr)  əsasən,  Cü mhuriyyət  Parlamentinə 

seçilmişdi.  Bundan  əvvəl  Bakı  şəhər  dumasının  üzvü  olmuş,  geniş  xeyriyyəçilik  işi  aparmışdır.  Bakı  Müsəlman  Xeyriyyə 

Cəmiyyətinin  ilk  ic lasında  11  nəfərdən  ibarət  idarə  heyətinə  seçilmişdir.  Əh mədov  "Nəşri-maa rif‖  cə miyyətinin 

təsisçilərindən  biri,  Müəssislər  Məclisin in  çağırılması  ü zrə  Mərkə zi  Ko missiyanın  üzvü  idi.  Parla mentdə  əvvəlcə 

"Bitərəflər" frak siyasının üzvü olan Əh mədov 1919 ilin o ktyabrında bu fra ksiyada baş vermiş parçalan madan sonra bir neçə 

bitərəflə birlikdə "Müsavat" fraksiyasına keç mişdir. 

 

Əd.: 

Süleymanova S., Azərbaycanda ictimai-siyasi hərəkat (XIX yüzilliyin sonu - XX yüzilliyin əvvəlləri), B., 1999; Cavadov 

C, Azərbaycanda xeyriyy əçilik hərəkatı (XIX əsrin sonu və XX əsrdə), B., 1999

. 

 

ƏHMƏDZADƏ Yusif (?-?)- Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Parlamentin in üzvü. A zərbaycan 

Milli  Şurasının  "Azərbaycan  Məclisi-Məbusanının  təsisi  haqqında  qanun"una  (1918,  19  noyabr) 

əsasən,  ticarət-sənaye  ittifaqından  Azərbaycan  Xalq  Cü mhuriyyəti  Parlamentinin  tərkibinə  daxil 

edilmişdi. Parlamentdə "Müsavat" və bitərəflər fraksiyasını təmsil edirdi. 

"ƏHRAR"  ("Azad lıqsevər") - siyasi partiya. 1918  ilin payızında  Bakıda yaradılmışdı. Sədri 

Aslan  bəy  Qardaşov  idi.  "Əhrar"ın  fəa liyyəti,  əsasən,  Azərbaycan  Xalq  Cü mhuriyyəti  Parla mentində 

təmsil o lunan eyni ad lı  fra ksiya çərç ivəsində keç ird i. Fraksiyanın  üzv ləri Aslan bəy  Qardaşov,  Rəşid 

bəy  Qaplanov,  Abdulla  bəy  Əfəndizadə,  Qə rib   Kə rim  oğlu,  Bayra m  Niya zi  Kiç ikxanlı  və  başqaları 

idilər. 

 

 

 

 

 

 

357 

 

"Əhrar"ın  bəyannaməsi  Abdulla  bəy  Əfəndizadə   tərəfindən  dekabrın  26-da  Parla mentin   ic lasında  açıq landı. 

Bəyannamədə  Azərbaycan  Xalq  Cü mhuriyyətin in  qurulması  alqışlan maq la  yanaşı,  Höku mətin  fəa liyyəti  tənqid  edilirdi. 

"Əhrar" aqrar islahatlarla bağlı  mü lkədar torpaqların ın kəndlilər arasında bölüşdürülməsi, fəhlə  məsələsində isə 8 saatlıq iş 

günü, əməyin  mühafizəsi tələblərinin tərəfdarı  idi.  Xarici siyasət sahəsində qonşu respublikalarla dostluq münasibətlərin in 

qurulmasına  və  in kişaf  etdirilməsinə  üstünlük  verən  partiya,  A zərbaycan  xalqı  ilə  yanaşı,  bütün  Qafqaz  xalqların ın 

müstəqilliy inin və onların hüquqların ın müdafiə edilməsinin vacibliyinə xüsusi diqqət yetirirdi. 

1919  il  aprelin  14-də  "Əhrar"  fraksiyasından  R.Qaplanov  maarif  və  din i  etiqad  naziri,  A.Qa rdaşov  is ə  əkinçilik 

naziri  kimi Nəsib bəy Yusifbəylinin başçılıq etdiyi 4-cü hökumət kabinəsinə da xil oldula r. Aqrar  islahatların  keçirilməsin in 

ləngidilməsinə görə  Hö ku məti tənqid edən sosialistlərə "Əhra r" fraksiyası da  qoşulmuşdu. N.Yusifbəylin in  5-c i  koalisyon 

kabinəsində  R.Qaplanov  ticarət,  sənaye  və  ərzaq  naziri  təyin  olundu.  Aprel  işğalı  (1920)  ərəfəsində  bir  neçə  partiya  - 

"İttihad",  sosialistlər  və  "Əhrar"  b irləşərək  Höku mətə  etimadsızlıq  göstərdilər  və  bununla  da,  11  -ci  Qırmızı  ordunun 

müdaxiləsi  ərəfəsində  hakimiyyət  böhranını  gücləndirdilər.  "Əh rar"ın  bəyanatında  deyilirdi  ki,  Hö ku mətin  əksəriyyəti 

radika l (yəni, sosialist yönümlü) addımlar at maq  istəmədiyindən, və ziyyəti daha da gərginləşdirirlə r.  1920  il aprelin  15-də 

A.Qardaşov  "Əhrar"  nümayəndələrinin  koalisyon  Hökumətdən  çıxması  barədə  bəyanat  verdi.  Bundan  sonra  "Əhrar"  və 

"İttihad"  fraksiyaları  Məmməd  Həsən  Hacınskinin  baş  nazir  vəzifəsinə  təyin  olun masına  və  bolşeviklərlə  birgə  yeni 

Höku mət  formalaşdırılmasına  razılıq  versələr  də,  artıq   gec  id i.  Bo lşeviklər  heç  b ir  koalisiyaya  razı  olmadılar  və 

hakimiyyətin  təhvil  verilməsi  barədə  Pa rla mentə  ultimatu m  göndərdilə r.  Gərg in  mübahisələrlə  qarşılanan  bu  s ənədin 

mü zakirəsində  "Müsavat‖dan  başqa,  bütün  partiya  liderləri  ilə  birgə  A.Qardaşov  da  ultimatu mun  qəbul  edilməsinə  və 

hakimiyyətin  bolşeviklərə  təhvil  verilməsinə  səs  verdi.  11-ci  Qırmızı  ordu  apre lin  28-də  Bakıya  da xil  o lduqdan  sonra 

Parla ment və bütün siyasi partiyalar bura xıldı. Bununla "Əhrar" partiyasının da fəaliyyətinə son qoyuldu. 

 

Əd.: 

Azərbaycan  tarixi,  7  cilddə,  c.5,  B.,  2001;  Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyy əti  (1918-1920),  B.,  1998;  Süleymanova  S., 

Azərbaycanda ictimai-siyasi hərəkat, B., 1999.