Xalqımızda azadlıq, müstəqillik fikirlərini daha da gücləndirmiş oldu



Yüklə 19,75 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə1/80
tarix31.01.2017
ölçüsü19,75 Mb.
#7086
  1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   80
7086

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 

 



 

"'Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti gərgin və mürəkkəb ictimai-siyasi şəraitdə cəmi 23 ay fəaliyyət göstərsə də, sonrakı 

nəsillərin  yaddaşında  xalqımızın  tarixinin  ən  parlaq  səhifələrindən  biri  kimi  həmişə  qalacaqdır.  O,  demok ratik   dövlət 

quruculuğu,  iqtisadiyyat,  mədəniyyət,  təhsil,  səhiyyə,  hərbi  qurucluıq  sahalərində  atdığı  mühiim  addımları  başa  çatdıra 

bilməsə  də,  onun  qısa  miiddətdə  həyata  k eçirdiyi  tədbirlər  xalqımızın  tarixində  silinməz  iz  buraxmış,  milli  dövlətçilik 

ənənələrimizin  bərpası  işində  böyük  rol  oynamışdır.  Ən  əsası  odur  ki,  Azərbaycan  Xalq  Cilmhuriyyəti  az  yaşasa  da, 

xalqımızda azadlıq, müstəqillik fikirlərini daha da gücləndirmiş oldu.

Heydər Əliyev 

 

 

 

 

 

 

 

 

 



 

 

 



 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 

 

 

 

 

 

 



 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 



 

 

 

REDAKS ĠYADAN 

 

Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Ensiklopediyasının işıq ü zü görməsi müstəqil A zərbaycan Respublikasının həyatında  



mühü m hadisədir. 

Ensiklopediya Azə rbaycan Xalq Cü mhuriyyəti tarixin in bütün sahələrini əhatə edən ilk fundamental e lmi soraq əsəridir. 

İki  cilddən  ibarət  olan  Azərbaycan  Xalq  Cü mhuriyyəti  Ensiklopediyasının  səhifələrində  Azərbaycan  xalqının  istiqlal 

mübarizəsi  və  ictimai  fıkir  tarixin in  ən  mühü m  məqamların ı,  azad lıq   hərəkatının  görkəmli  nü mayəndələrin in  həyat  və 

fəaliyyətini,  Azərbaycan  Xa lq  Cü mhuriyyətini  doğuran  tarixi  ş ərait i,  Cü mhuriyyət  xadimlə rin in  həyat  və  mübarizəsini, 

Azərbaycan xa lqına qarşı həyata keç irilən kütləvi soyqırımlarını, Qafqaz İsla m Ordusunun xilaskarlıq ə mə liyyatların ı, böyük 

dövlətlərin  və  qonşu  ölkələrin  Azərbaycanla  bağlı  qəsbkarlıq  p lanlarını,  Cü mhuriyyət  Parlamenti  və  Höku mətinin 

fəaliyyətini,  dövlət  quruculuğu,  xarici  siyas ət,  ordu  quruculuğu  və  ölkənin  əra zi  bütövlüyü  uğrunda  mübarizəni,  ictimai-

siyasi, sosial-iqtisadi, mədəni-maarif  həyatını, xa ric i dövlətlərdəki Azə rbaycan diplo matik nümayəndəliklərinin  fəa liyyətini, 

habelə  Cü mhuriyyətin  süqutundan  sonra  istiqlal  ideallarını  yaşadan  milli  hərə kat,  siyasi  mühacirət  və  s.  məsələ ləri 

işıqlandıran 1500-ə qədər termin-məqalə verilir. 

Ensiklopediyada  tarixi  varislik  prinsipinə  əmə l  olunaraq,  Azə rbaycan  Xalq  Cü mhuriyyətindən  əvvəlki  dövrdə 

dövlətçilik tarixinin  ayrı-ayrı  məsələlərinə, əhali və ərazi problemlərinə, çar  Rusiyasının  xüsusi  məqsədlə həyata keçirdiy i 

inzibati-ə ra zi  islahatları  nəticəsində  Azərbaycanın  tarixi  torpaqların ın  bölüşdürülməsinə,  o  cü mlədən  Qərb i  A zərbaycan 

torpaqlarında  ermən i  dövləti  yaratmaq  siyasətinə,  Cənubi  Qafqaz  ərazisindəki  quberniyalar  və  qəzaların   tarixinə, 

ümu miyyətlə Cü mhuriyyət tarixi  ilə bağlı bir sıra başqa məsələlərə və tarixi şəxsiyyətlərə dair  materiallara da  müəyyən yer 

verilmişdir. 

Cü mhuriyyət  tarixinin   ayrı-ayrı  məsələləri  yaxın  keçmişdə  saxtalaşdırıld ığından  və  qəsdən  təhrif  olunduğundan, 

həmç inin bu dövrün bir ço x proble mlə ri indiyədək lazımınca a raşdırılmad ığından ensiklopediyada verilən məqa lələ rin böyük 

əksəriyyəti tədqiqat xarakteri daşıyır və yeni elmi baxışı əks etdirir. 

Ensiklopediyada  Azərbaycan  Xalq  Cü mhuriyyəti  dövrünün  inzibati-əra zi  bölgüsünü  əks  etdirən  çoxsaylı  rəngli 

xəritələr,  mətnda xili ağ-qara və rəngli şəkillə r,  xəritələ r, cədvəllər, diaqra mla r, portret lər, hərbi ə məliyyat planları və başqa 

illüstrasiya materialları verilir. Bunların bir ço xu ilk dəfə A zərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Ensiklopediyasında işıq üzü görür. 

Tarixi varislik və dövlətçilik prinsipləri əsas götürülərək, həm də Şima li Azərbaycanda dövlət müstəqilliyin in bərpası, 

Yeni  A zərbaycanda  demokrat ik,  hüquqi  və  dünyəvi  dövlət  quruculuğu  prosesinin  ən  önəmli  məqa mlarını  ə ks  etdirmə k 

məqsədilə  ensiklopediyada Azərbaycan xa lqının  ü mu mmilli lideri Heydər Əliyev və  onun davamçısı Pre zident İlha m Əliyev 

haqqında da ayrıca məqalələr verilir. 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

10 

 

Bütün  bunlarla  yanaşı,  redaksiya  heyəti  o xucu lara  onu  da  yetirməy i  ö zünə  borc  bilir  ki,  A zərbaycan  Xalq  



Cü mhuriyyəti  tarixin in  doğru-düzgün  araşdırılması  və  xalqa  o lduğu  kimi  çatdırılması  u zun  zaman  yasaq  olunduğundan, 

ko mmunist  rejimin in  hökmranlığı  dövründə  Cümhuriyyət  tarixinə  dair  kü lli  miqdarda  sənədlər  və  materiallar  məhv 

edildiy indən,  xaric i  ölkə lərə  aparıld ığından,  ö mrünü  mühacirətdə  başa  vurmuş  Cü mhuriyyət  xad imlərinə  mə xsus  arxiv 

sənədləri  və  xatirə lərin  hə lə  heç  də   hamısı  tədqiqat  dövriyyəsinə  daxil  edilməd iyindən  ensiklopediyadakı  məqalə lərin 

bəzilərində  müəyyən  boşluqlar  və  çatış ma zlıqla r  da   ola   bilər.  Bu  ba xımdan,  təbiidir  ki,  Cü mhuriyyət  tarixinə   dair  yeni 

sənədlər,  məlu mat lar  əldə   olunduqca  və  elmi  a raşdırma lar  daha  da  dərin ləşdikcə  A zərbaycan  Xa lq  Cü mhuriyyəti 

Ensiklopediyasının yenidən nəşr olunmasına ehtiyac da yaranacaqdır. 

Azərbaycan  Xalq  Cü mhuriyyəti  Ensiklopediyasının  işıq  üzü  görməsi  ö lkədə  milli  ensiklopediya  nəşrinə  göstərilən 

dövlət  qayğısının  nəticəsidir.  Prezidentin  İcra  Aparatının   Hu man itar  siyasət  şöbəsi,  Milli  Arxiv   İdarəsi,  Milli  Elmlər 

Akademiyası,  Bakı  Dövlət Universiteti, Tarix Muzeyi, İstiqlal Muzey i, habelə digər elmi, dövlət və hökumət qurumlarının 

əməkdaşları,  elm  və  mədəniyyət  xad imləri,  alim  və  mütəxəssislər  ensiklopediyanın  ərsəyə  gəlməsində  öz  kö məklərini 

əsirgəməmişlər. 

 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



11 

 

AZƏRBAYCAN  XALQ  CÜMHURĠ YYƏTĠ  (AXC),  A z ə r b a y c a n   C ü m h u r i y y əti,  A z ə r b a y c a n  

D e m o k r a t i k   R e s p u b l i k a s ı   -  A zərbaycan  xa lqın ın  çar  Rusiyasına  qarşı  milli  a zadlıq   mübarizəsi  nəticəsində, 

Birinci  dünya  müharibəsi  (1914-18)  dövründə  Şimali  A zərbaycanda  (Rusiya  Azərbaycanında)  yaranmış  müstəqil  dövlət 

(1918,  28  may  -  1920,  28 apre l). Dünya tarixinin  ən de mo kratik dövlət quru mlarından biri. Türk-müsəlman Şə rqində  ilk 

parla mentli respublika. Payta xt ı əvvəlcə  Gəncə  (1918, 28  may -  17 sentyabr), sonra Bakı ş əhəri  (1918,  17 sentyabr- 1920, 

28  apre l)  idi.  Azərbaycan  Xalq  Cü mhuriyyətinin  yaran ması  ərəfəsində  Cənubi  Qafqa zda  azə rbaycanlıla rın  e lliklə  

yaşadıqları ərazilər təqr. 150  min  kv. km-ə bərabər  idi.  1918 ildə  Cənubi Qafqazda  müstəqil dövlətlər  meydana gəld ikdə, 

əzəli A zərbaycan torpaqlarının bir hissəsində Ermənistan Respublikası yaradıldı. A XC  Höku məti, həmçinin, A zərbaycanın 

qədim  mədəniyyət  mərkə zlə rindən biri və keç miş İrəvan  xanlığın ın paytaxtı o lan İrəvanı da ermənilərə güzəştə getməyə və 

onu  yeni  yaradılan  Ermənistan  Respublikasının  "siyasi  mərkə zi"  kimi  tanımağa  məcbur  o ldu.  Belə liklə,  Cənubi  Qa fqaz 

respublikaları  arasında  sərhəd  məsələləri  qis mən  nizama  salındıqdan  sonra  AXC  Cənubi  Qafqazdakı  tarixi  A zərbaycan 

torpaqlarının  113,9 min  kv. km-ni əhatə edirdi. A XC-nin  əhalisi 3,3 milyondan ço x idi. Dövlət hakimiyyəti üç qoldan ibarət 

idi: Parlament, Höku mət, məhkəmə hakimiyyəti. Dövlət Parlamentin  qəbul etdiyi qanun və qərarlar əsasında idarə olunurdu. 

Parla mentdə Azərbaycan ərazisində yaşayan bütün xa lqlar, o cü mlədən sayları ço x a z o lan xa lqlar da ö z deputatları ilə  tə msil 

olunmuşdular (türk-müsəlman əhali -  80, ermənilər  -21,  ruslar -  10, almanlar -  1, yehudilər -  1, gürcülər -  1, polyaklar -  1, 

Bakı  həmkarlar  ittifaqları  -  3,  Bakı  Neft  Sənayeçiləri  İttifaqı  -  2).  İcra  hakimiyyəti  Höku mətə  məxsus  idi.  Hö ku mət 

Parlament qarşısında cavabdeh idi. A XC Höku məti 1918 il mayın 28-dən iyunun 16-dək Tiflisdə, iyunun 16-dan sentyabrın 

17-dək  Gəncədə, sentyabrın 17-dən 1920 il aprelin  28-dək  Bakıda fəa liyyət göstərmişdir. Azə rbaycan Xalq  Cü mhuriyyəti 

Paris  sülh  konfransının  qərara  (1920,  11  yanvar)  əsasən  müstəqil  dövlət  kimi  tanın mışdı.  Dünyanın  bir  ço x  ölkələ ri  ilə  

(Türkiye, İran, Ukrayna,  Böyük Britaniya, A BŞ,  Fransa, İtaliya, Polşa, İsveç, İsveçrə, Latviya,  Litva,  Estoniya, Finlandiya, 

Ru mıniya, Alman iya,  Gürcüstan, Ermənistan, Dağlılar  Respublikası,  Krım və b.) səfirlik və nümayəndəlliklər səviyyəsində 

diplo matik  münasibətlər  yaratmış,  ikitərəfli  və  ço xtərəfli  müqavilələr,  sazişlər  bağlamışdı.  AXC  müstəqil  məhkəmə 

sisteminin yarad ılması sahəsində də mühü m tədbirlər həyata keçirmişdi. A zərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti 1920 il aprelin  28-

de  beynəlxa lq  hüquq  norma lannı  kobudcasına  pozan  Sovet  Rusiy asının  hərbi  müda xiləsi  nəticəsində  aradan  qaldırıldı. 

Şimali Azərbaycan rus-bolşevik qoşunları tərəfindən işğal edildi və yenidən  Rusiyaya ilhaq olundu. Sosializm sistemi və 

Sovet  Sosialist  Respublikaları  İttifaq ı  (SSRİ)  dağıldıqda,  A zərbaycan  xalq ı  Şimali  A zərbaycanda  dövlət  müstəqilliyini 

yenidən bərpa etdi (1991, 18 o ktyabr). A zərbaycan Respublikası A zərbaycan Xa lq Cü mhuriyyətinin varisidir. 



Ərazi  və  əhali.  Ərazi.  A zərbaycan  Xalq  Cü mhuriyyətinin  ərazisi  haqqında  ilk  dəfə  İstiqlal  bəyannaməsində  bəhs 

edilmişdi.  Hə min  sənəddə  göstərilirdi  ki,  Cənub-Şə rqi  Zaqafqa ziyanı  əhatə  edən  Azərbaycan  tamhüquqlu  müstəqil 

dövlətdir.  Lakin  yenicə  yaranmış  Cənubi  Qafqaz  respublikalarının  əraziləri  və  sərhədlərinin  konkretləşdirilməsi  ciddi 

problemlə rlə  qarşılaşdı.  Azə rbaycan  və  Ermən i  Milli  Şura ları  arasında  s ərhəd  məsələlə ri  ü zrə  danışıq ların  nəticəsi 

Azərbaycan  Milli  Şurasının  1918  il  29  may  tarixli  iclasında  müza kirə  ed ild i.  Səs  çoxluğu  ilə  İrəvan  Ermən istan 

Respublikasına güzəşt edildi və onun paytaxtı kimi tanındı. Həmin qərar qəbul olunarkən  hər  iki respublikan ın gələcəkdə 

konfederasiya  şeklində  birləşəcəyi,  Ermənistanın  Qarabağın  dağlıq  h issəsinə  olan  əsassız  iddiadan  əl  çəkəcəyi  və  başqa 

məsələ lər nəzə rə a lın mışdı. La kin tarix bu addımın  yanlış olduğunu göstərdi. Ermənilər hə min güzəştlərdən istifadə edərə k, 

yeni-yeni  əra zi  iddia ları  irə li  sürdülər.  İrəvan  quberniyasında,  Qarayazıda  o lan  Azə rbaycan  hərbi  h issələrinin   24  saat 

müddətində  oradan  çıxarılması  haqqında  ultimatum  verd ilər,  azərbaycanlılara  qarşı  yeni  soyqırımları  həyata  keçirməyə 

başladılar və bununla, həmin əraziləri zor gücünə ələ keçirməyə cəhd göstərdilər. 

Azərbaycanla  Gürcüstan arasında da s ərhəd mübahisələri vardı.  Gü rcüstan hökuməti  keç miş Tiflis quberniyasına daxil 

edilmiş  Azərbaycan  torpaqlarını  -  Borçalı,  Qarayazı  və  Sığnax  mahallarını  A zərbaycana  qaytarmaqdan  boyun  qaçırdı. 

Gü rcü silahlı qüvvələri alman  hərbi dəstələri ilə birləşərək, 1918 il iyunun əvvəllərində Borçalıya daxil oldular. Ayın 14-də 

Azərbaycanın  Xa ric i  İşlər  Nazirliyi  a zərbaycanlıların  məskunlaşdığı  Borça lıya   və  digər  əra zilə rə  b irləşmiş  gürcü-alman 

hərbi  qüvvələrin in  yerid ilməsinəqarşı  nota  verdi,  s ərhəd  məsələsinin  siyasi  yolla  həll  olunmasını  təklif  etdi.  Gürcüstan 

hökuməti buna razılıq vermədi. Cənubi Qafqaz respublikaları arasındakı ərazi mübahisələri daha kəskin şəkil almağa başladı. 

Buna  görə  də  həmin   problemin  beynəlxalq  İstanbul  konfransında  müzakirə  edilməsi  qərara  alındı.  1918  ilin  noyabrında 

Əlimərdan  bəy  Topçubaşovun  Antanta  dövlətlərinin  İstanbuldakı  nü mayəndələrinə  göndərdiyi  xüsusi  memorandu mda 

Azərbaycanın  əra zisi  müəyyənləşdirilirdi.  Bu  məsələ  daha  geniş  şəkildə  Paris  sülh  konfransındakı  A zərbaycan  sülh 

nümayəndəliyin in tələblərində də əks olun muşdu. Həmin sənədə əsasən, Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti aşağıdakı əraziləri 

əhatə edirdi: Bakı quberniyası (Bakı dairəsi  ilə b irlikdə  Bakı qəzası,  Cavad qəzası,  Göyçay qəzası, Şamaxı qəzası,  Quba 

qəzası,  Lən kəran  qə zası);  Yelizavetpol  (Gəncə)  quberniyası  (Ye lizavetpol,  yəni  Gəncə  qə zası,  Cavanşir  qə zası,  Nu xa  

qəzası,  Ərəş qə zası, Şuşa qəzası,  Qaryagin, yəni  Cəbrayıl qəzası, Zəngəzu r qə zası, Qa za x qə zası  (bu əra zinin  üçdə birini 

təşkil edən dağlıq hissəsi Azərbaycan və Ermən istan arasında mübahisəli əra zi kimi qalırd ı)); İrəvan quberniyası (Na xç ıvan 

qəzası,  Şərur-Də rələyə z qə zası, Sürmə li qəzası, habelə  Yeni  Bəyazid qə zası,  Eç miədzin və A leksandropol qəza larının  bir 

hissəsi);  Tiflis  quberniyası  (Borçalı  qə zası,  Tiflis  və  Sığnax  qə zala rının  bir  hissəsi);  Zaqatala  mahalı;  Dağıstan  vilayəti 

(Kürə və Samur nahiyələrin i əhatə edən ərazin in bir h issəsi, habelə Dərbənd şəhəri və onun ətrafı da daxil olmaq la, Qaytaq-

Tabasaran  qəzasının  bir  h issəsi).  Bundan  başqa,  Azərbaycan  Cü mhuriyyəti  Tiflis  quberniyasındakı  Axa lsıx  qəzasın ın 

Batu m, xüsusən Qars əyalətlərini də ö z ərazisinə daxil etməyə xüsusi əhəmiyyət verird i. 

 

 

 



 

 


12 

 

La kin  əra zi məsələ lərini dinc yolla həll et mək mü mkün olmad ı. Birinci dünya müharibəsində məğ lub olan Os manlı 



imperiyası  hərbi  qüvvələrini  Cənubi  Qafqazdan  çıxaran  kimi  ermənilər  daha  da  fəallaşdılar,  ərazi  iddiası  ilə  1918  ilin 

sonunda Gürcüstanla apardıqları müharibə nəticəsində Bo rçalı mahalında Lorini və onun ətraflarını zəbt etdilər. Ermənistan 

Azərbaycanın  tarixi  torpaqlarına  olan  iddialarını  həyata  keçirmə k  üçün  Qarabağ,  Zəngəzur,  Na xçıvan  və  digər  əra zilə rdə 

soyqırımların ı  daha  da  genişləndirdi.  Naxçıvanda  bu  siyasətin  qarşısını  almaq  üçün  1918  ilin  noyabrında  Araz  Tü rk 

Cü mhuriyyəti yaradıldı və bu Cü mhuriyyət sonra Cənub-Qərbi  Qafqaz  De mokratik  Cü mhuriyyəti  ilə  birləşdirildi.  Cənubi 

Qafqaz  dövlətləri  arasındakı  ərazi  mübahisələrini  mü zakirə  etmək  üçün,  nəhayət,  1919  il  aprelin  25-də  Tiflisdə  konfrans 

çağırıldı. Lakin konkret nəticə verməyən Tiflis konfransı da iyunda işini dayandırdı. 

Son dərəcə mürə kkəb beynəlxa lq və da xili və ziyyətə ba xmayaraq, Azə rbaycan Xalq Cü mhuriyyəti əra zi və sər-həd 

məsələ lərinə həyati əhəmiyyət verirdi.  Cü mhuriyyət Höku mət i Cənubi  Qafqa zdakı bütün tarixi A zərbaycan torpaqlarını ö z 

nəzarəti  alt ında  saxla mağa  çalışırd ı.  1920  ilin  ünvan  -  təqvimində  Xaric i  İşlə r  Nazirliyin in  təqdim  etdiyi  xə ritə  və 

mə lu matla r əsasında Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin ə ra zisin i əks etdirən cədvəl nəşr olunmuşdu: 

 

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin ərazisi (kv. verst və  kv. kilometr hesabı ilə) 

 

 



Ərazinin adı 

Kv. verst 

Kv. kilom etr 

Qeyd 

Bakı quberniyası 

34276,45 

39075,15 

Mübahisəsiz ərazi 

Gəncə quberniyası 

38922,22 

44371,29 

 

 

Zaqatala mahalı 



3502,24 

3992,54 


 

 

İrəvan quberniyası* 



8647,99 

9858,69 


 

 

Cəmi 



85348,90 

97297,67 

 

İrəvan quberniyası** 



6941,41 

7913,17 


Mübahisəli ərazi 

Tiflis quberniyası*** 

7618,56 

8685,13 


 

 

Cəmi 



14559,97 

16598,30 

 

 



Yekun 

99908,87 

113895,97 

 

 



 

 

İrəvan quberniyasının mübahisəsiz ərazisinə daxildir:Şərur-Dərələyəz qəzasının I və II polis sahələri; Naxçıvan qəzasının I, II, III və IV polis 



sahələri; Yeni Bəyazid qəzasının I və II polis sahələri. 

**  İrəvan  quberniyasının  mübahisəli  ərazisinə  daxildir:  İrəvan  qəzasının  I,  II,  III  və  IV  poIis  sahələri,  Eçm iədzin  qəzasının  II  və  III  polis 



sahələri; Sürm əli qəzasının I, II və III polis sahələri; Yeni Bəyazid qəzasının III polis sahəsinin bir hissəsi; 

*** Mübahisəli zonanın tərkibinə Tiflis quberniyasının aşağıdakı hissələri daxildir: Tiflis qəzasının II və III polis sahələri; Sığnax qəzasının V 



polis sahəsi; Borçalı qəzasının I, II, III və IV polis sahələrinin bir hissəsi. 

Gö ründüyü kimi,  Cü mhuriyyətin ərazisi  113,9  min kv. km-ə bərabər id i  (o cü mlədən,  mübahisəsiz ərazi  97,3  min 



k v. k m; mübahisəli əra zi 16,6 min k v. k m). 

Azərbaycan  Xalq  Cü mhuriyyəti  yaşadığı  qısa  dövr  ərzində  əra zisin i  və  sərhədlərin i  qoru maq  sahəsində  mühüm 

işlər  gördü.  Lakin  Aprel  işğalı  (1920)  və  Azərbaycan  Xalq  Cü mhuriyyətinin  devrilməsindən  sonra  Sovet  Rusiyasının 

yeritdiyi ayrıseçkilik siyas əti nəticəsində Azərbaycan əraziləri daha da a za ldıldı. Yeni yaradılan Azə rbaycan Sovet Sosialist 

Respublikasının sərhədləri 86,6  min kv. km müəyyən edildi.  Beləliklə, Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti ərazisin in 27,2  min 

k v. k m-\ Azərbaycan xa lqın ın əlindən alındı. 

Əhali.  Gü lüstan(1813)  və  Türkmənçay  (1828)  müqavilələrindən  Azərbaycan  Xalq  Cü mhuriyyətinin  yaran ma-

sınadək  olan  dövrdə  Rusiya  imperiyasının  Cənubi  Qafqazın  türk-müsəlman  əhalisinə  qarşı  yeritdiyi  ayrıseçkilik  siyasəti, 

deportasiyalar  və  soyqırımla rı  nəticəsində  Şimali  A zərbaycan  əhalisinin  etnik  tərkibi,  sayı  və  yerləşməsi  məqsədyönlü 

şəkildə  dəyişdirildi,  burada  yaşayan  azərbaycanlıların  sayı  xeyli  azaldı.  Rusiya  işğalından  sonra  ermən ilərin   mü xtəlif 

ölkələrdən kütləv i şəkildə Şimali A zərbaycan torpaqlarına köçürülməsi etnik-siyasi vəziyyətə ciddi 

 

 

 



 

 


13 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 


14 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

15 

 

təsir  göstərmiş,  azərbaycanlıların  ata-baba  torpaqlarından  deportasiyası  həyata  keçirilmişdir.  Çar  höku mətin in 



himayəsi  və  hərtərəfli  kö məyi  ilə   ermənilər  tərəfindən  azə rbaycanlıla ra  qarşı  defə lərlə  soyqırımla rı  törədilmişdi.  Eyn i 

zamanda,  dövrün  demoqrafiya-statistika  qaynaqlarında  da  azərbaycanlılara  dair  məlu matlar  qəsdən  təhrif  edilirdi.  Bütün 

bunlara  ba xmayaraq,  əvvəlki  tarixi  dövrlərdə  o lduğu  kimi,  19-20  əsrin   əvvəllə rində,  o  cü mlədən  Azərbaycan  Xa lq 

Cü mhuriyyəti dövründə də azərbyancanlıla r Qa fqazda yenə əsas etnik a mil olaraq qalmışdı.  Əlimərdan bəy Topçubaşovun 

Antanta dövlətlərinin  İstanbuldakı nümayəndələrinə təqdim etdiy i  xüsusi  memorandumda (1918, noyabr)  Cənubi Qafqazın 

237055 k v. k m-lik əra zisində 7667370 nəfə rin  yaşadığı qeyd olunurdu ki, onla rın  da etnik tərkibi belə  idi: 3306000 (43,1%) 

müsəlman,  1786000  (23,3%)  ermən i,  1641000  (21,4%)  gürcü.  Həmin  sənədə  əsasən  Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyyəti 

ərazisində 2353000 nəfər yaşayırdı ki, bu da Cənubi Qafqaz əhalisinin 30,7%-nə bərabər idi. 

Azərbaycan Xalq  Cümhuriyyəti Höku mətinin  Paris sülh konfransına təqdim etdiyi sənədlərə görə  isə, Azə rbaycan 

Xalq  Cü mhuriyyətinin həqiqi hakimiyyəti altında olan ərazi  Qafqaz (Cənubi) ərazisinin 38%-ni, A zərbaycan hakimiyyətinin 

yayıldığı  əra zilə rlə  b irlikdə  isə  60,7%-ni  əhatə  etdiyi  bild irilird i.  Göstərilən  sənədlərdə  məhz  hə min  ərazi  müvafiq  olaraq 

Cənubi Qafqazın əhalisi də hesablanmışdı. Paris sülh konfransına təqdim olun muş s ənədlərə əsasən, ümu miyyətlə,  Cənubi 

Qafqazın  əhalisi  8081668  nəfərdən  ibarət  idi.  Onların  4617671  nəfəri  (57,1%)  Azərbaycanda  yaşayırdı.  Azərbaycan 

əhalisinin  75,4%-ni  (3481889  nəfər)  azərbaycanlılar,  17,2%-ni  (795312  nəfər)  ermənilər,  0,6%-n i  (26585  nəfər)  gürcülər, 

6,7%-n i  (310885  nəfə r)  başqa  xalq ların  nümayəndələri  təşkil  edirdi.  Azə rbaycan  Xalq  Cü mhuriyyəti  Höku məti  ölkə 

əhalisinin  sayı  və  etnik  tərkib inin  müəyyənləşdirilməsinə  xüsusi  diqqət  yetirirdi.  Əhali  haqqında  daha  bir  məlu mat 

Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin ünvan-təqvimində xüsusi cədvəl halında dərc edilmişdi. 

Göstərilən  cədvəldən  istifadə  edərkən  nəzərə  almaq   lazımd ır  ki,  həmin   cədvəl  1917  il  üçün  Qafqaz  təqvimi 

əsasında tərtib edildiyinə görə, faktiki o laraq,  1916 ilə aid olan vəziyyəti əks etdirir. Digər tərəfdən, bu cədvəlin özündə də 

türk-müsəlman  əhalinin  sayı  təhrif  ed ilird i.  Bundan  əlavə,  cədvəldə  verilən  rəqəmlər  Cənubi  Qafqazda  azərbaycanlıların 

elliklə  yaşadığı bütün əra zilə rə deyil, qonşuların iddia  irəli sürməd iyi mübahisəsiz əra zilə rə a iddir. cədvəldə, eyni za manda, 

Tiflis quberniyasına aid  mübahis əli əra zi və orada yaşayan azərbaycanlı əha lin in sayı da öz ə ksini tapma mışdır.  Be leliklə , 

aşağıda  göstərilən  cədvəl  1916  ildə  Azərbaycan  Xalq  Cü mhuriyyətinin  mübahisəsiz  ərazisində  yaşayan  əhalinin,  o 

cümlədən azərbaycanlıların sayını əks etdirir. 



Yüklə 19,75 Mb.

Dostları ilə paylaş:
  1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   80




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin